7. Rosyjski teatr ludowy

2016-05-07
Eliza Małek
ROSYJSKI TEATR LUDOWY
1
Eliza Małek
Uniwersytet Łódzki
ELEMENTY PARATEATRALNE
W
OBRZĘDACH I BAJKACH
2016-05-07
w obrzędach (np. przebieranie się człowieka za
niedźwiedzia, kozę, kobyłę i in. zwierzęta w
karnawale, ubieranie kukły Marzanny w kobiecy
kostium i nadawanie jej imienia (np. Awdotia);
 w bajkach dla dzieci, które opowiada się
zazwyczaj odgrywając przed dziecięcym
audytorium całe scenki (por. opis maniery
bajarza Biełkowa, Богатырев, с. 19-20).
 Медвежья потеха (obrzęd i zabawa
jednocześnie).
 http://folkportal.3dn.ru/load/dokumentalnyj
_film_quotrusskij_narodnyj_teatrquot_1774
_god_tekst_chitaet_innokentij_soktunovskij
/4-1-0-605

Eliza Małek
2
Skomoroch z niedźwiedziem
«Эй, смоленски дурачки,.
Тащите к нам пятачки!
Пошли начинать.
Музыку прошу играть!»
http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/skomo
rochi.htm



В старину на Руси популярным народным игрищем был
хоровод. Он отражал самые разные жизненные явления. Были
хороводы любовные, военные, семейные, трудовые... Нам
известны три разновидности хоровода: круговой (его
разыгрывали члены одной семьи или рода),
двухлинейный (отражал столкновение двух групп) и
однолинейный (вариант кругового хоровода). В хороводных
игрищах было органически слито хоровое и
драматическое начало. Такие игрища обычно начинались под
“наборные” песни, а заканчивались под “разборные”, причем
песни отличались четким ритмом. Впоследствии, с изменением
структуры родовой общины, видоизменялись и хороводные
игрища. Появились солисты-запевалы (корифеи) и лицедеи
(актеры). Лицедеев было обычно не более трех. В то время,
когда хор пел песню, они разыгрывали ее содержание.
Существует мнение, что именно эти лицедеи и стали
родоначальниками первых скоморохов.
http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/chorovod.htm
A. Wasniecow, Stara Moskwa/
zabawka bogorodzka (z drewna)
Wizyta przebierańców rycina, z lat1880-tych
DLACZEGO TEATR POJAWIA SIĘ NA RUSI
DOPIERO W XVII W.?
2016-05-07
Opóźnione (w porównaniu z Europą Zachodnia i
Polską) pojawienie się teatru w Rosji (zarówno
ludowego, jak dworskiego) M. Pluchanowa wiąże
z opóźnieniem procesów emancypacji jednostki,
wyłonienia jej z kolektywu, z
podporządkowaniem jednostki kolektywowi i
państwu. (Плюханова).
 Otwarcie na zachód w XVII w. zaowocuje
stopniowym przyswojeniem sobie przez Rosjan
różnych form teatralnych.
 Rola Polski.

Eliza Małek
8
TEATR LALKOWY I TEATR „ŻYWEGO
AKTORA”
2016-05-07
Eliza Małek
Rosyjski teatr ludowy występuje w 2
odmianach:
teatr kukiełkowy (marionetkowy i
pacynkowy);
teatr „żywego aktora”.
 Ponadto istnieje również RAJOK: (ros.
раёк, раёшная панорама, театр картинок) „teatr obrazkowy” - nazwa urobiona od
tematyki najstarszych obrazków
przedstawiających Adama i Ewę w
rajskim ogrodzie. Inna nazwa rosyjska:
косморама (kosmorama, panorama
ludowa).
9
KONWENCJA TEATRALNA
Eliza Małek
aktora w postać dramatu
(ale nie utożsamianie się z nim).
 Niezrozumienie konwencji nie pozwala na
odbiór sztuki jako sztuki (por. relacje hr.
Tołstoja z podróży do Europy Zach. w XVII
w., opowieść M. Wańkowicza o nieudanym
prezencie jego ojca dla pałacowej służby –
wrócili z teatru, zobaczywszy, że jacyś
ludzie zaczęli rozmawiać o swoich
prywatnych sprawach).
2016-05-07
 Przeistoczenie
10
NIEZROZUMIENIE KONWENCJI
TEATRALNEJ
M. Wańkowicz, Czerwień i amarant (Szczenięce lata), Wydawnictwo Literackie 1979, s. 83. [Wydarzenie opisane przez
Wańkowicza miało miejsce w końcu XIX w.]
Eliza Małek

2016-05-07
– Cóż tak prędko wracacie? – pyta ojciec dwóch
pupilów wiejskich, którzy po raz pierwszy
zobaczyli Mińsk i których polecił z własnoręcznie
zakupionymi biletami ulokować na galerii w
teatrze – czy nie podobało się?
 – Oj, bardzo ślicznie grali. Słuchaliśmy muzyki do
końca. Potem pociągnęli w górę jakby całą ścianę,
coś jakby zepsuło się czy co, za ścianą w pokoju
siedzieli swoi ludzie i gadali o swoich sprawach –
to my i wyszli.

11
WIZYTA NATASZY ROSTOWEJ W TEATRZE
Eliza Małek
Начинается спектакль, и зрители "с жадным
любопытством устремили все внимание на сцену",
Наташа тоже стала смотреть. Но она ничего не
понимала: все удивляло ее, она не видела ничего, кроме
крашеных стен, странно наряженных мужчин и
женщин, при ярком свете странно двигавшихся,
говоривших и певших. Она понимала, что должен был
представлять собой спектакль, но все это ей казалось
настолько "вычурно-фальшиво", ненатурально, что
порой ей стано
вилось смешно. И глядя на лица зрителей, она видела в
их глазах выражение опять же ложное. В какой-то
момент ей даже стало дурно, она как будто задохнулась
в этом мертвом воздухе. Наташа была слишком
естественна, чтобы жить и играть по правилам светского
общества.
2016-05-07

12
Eliza Małek
условности театральной сцены глазами
впервые посетившей театр Наташи Ростовой.
Наташа видит не деревья, а «крашенные
картоны», скамейка стоит не у куста сирени, а
у приклеенного зеленого картона, она видит
«дыру в полотне, изображающую луну»;
героиня спектакля – не грациозная девушка, а
толстая женщина в белом платье, герой –
«мужчина в шелковых, в обтяжку панталонах
на толстых ногах, с пером и кинжалом».
Толстой Л. Н. Война и мир // Собр. соч. в 14 тт.,
Т. 5. Москва 1951, с. 328–331.
2016-05-07

13
Eliza Małek
kontakt z widownią, wpływ
widowni na treść i formę przedstawienia.
 Możliwość zamiany ról: aktor staje się
widzem, widz – aktorem.
 Improwizacja (tekst nie jest powtarzany
dosłownie). Por. tradycję komedii dell’arte
we współczesnym teatrze włoskim
(Zanussi o wystawieniu Rzeźni Mrożka).
2016-05-07
 Bezpośredni
14
DIALOG SCENICZNY I DIALOG TEATRALNY.
WIDOWNIA I SCENA
2016-05-07
Eliza Małek
Dialog sceniczny – komunikacja postaci dramatu
między sobą.
 Dialog teatralny – postać (aktor) –widz.

Brak „sztywnego” podziału na scenę i widownię,
kurtyny, specjalnego oświetlenia sceny.
 Skąpe dekoracje, zastępowane czasem przez ruch
sceniczny (łódka i wioślarze), czasem tylko
„rysowane” słowem aktora (Car Maksymilian).

15
TEATR RELIGIJNY (WERTEP)
Ikona szkoły
jarosławskiej XVII w.
Ikona z Zaoneża XVII w.
2016-05-07

Eliza Małek
16
SZOPKA, NAZWY WCZEŚNIEJSZE:
JASEŁKA, ŻŁOBEK
2016-05-07
Eliza Małek
„w znaczeniu pierwotnym lalkowe misterium na Boże
Narodzenie; przedstawienie zdarzeń związanych z
ewangeliczną i lud. tradycją święta, odgrywane w
okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku.
Zalążkiem sz. było kośc. widowisko nieruchome, od XIII w.
rozpowszechnione w Europie przez franciszkanów, w
którym odpowiednio ustawione figurki Marii, Józefa,
pasterzy, trzech króli tworzyły scenę adoracji żłobka z
nowo narodzonym Dzieciątkiem. Świadectwem tego
zwyczaju w Polsce XVI w. są teksty kolęd, często
utrzymywanych w tonie kołysanek. Nazwę jasełek
stosowano też do misteriów odgrywanych przez żywych
aktorów”.
(http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/przewodnik/szopk
a.htm )
17
Eliza Małek
pojawia się w końcu XVII – pocz. XVIII
w. jako naśladowanie polskich jasełek i
białoruskiej batlejki (te z kolei z misteriów);
 Funkcja
religijna dominuje nad funkcją
estetyczną (wystawiany jest wyłącznie w okresie
bożonarodzeniowym).
 Tekst dramatów jasełkowych jest niestabilny,
anonimowy, przekazywany drogą ustną.
 Istnieje w formie teatru kukiełkowego oraz w
postaci grywanej przez ludzi (najczęściej
młodych).
2016-05-07
 Wertep
18
TREŚĆ PRZEDSTAWIENIA
2016-05-07
Eliza Małek
Opowieść o narodzeniu Chrystusa w grocie
Betlejemskiej, pokłonie pastuszków, Herodzie,
rzezi niewiniątek (na materiale Ewangelii
Łukasza i Mateusza).
 Przeciwstawienie elementów misterialnych
(poważnych) i komicznych, intermedialnych
(Matka Boska, Józef, Dzieciątko, aniołowie vs
Herod, Śmierć z kosą, Diabeł, który ciągnie
Heroda do piekła).
 Włączenie pieśni cerkiewnych – Chwała Bogu na
wysokości, Anioł pasterzom mówił itp.

19
SZOPKA (JASEŁKA) – BATLEJKA –
2016-05-07
WERTEP
Eliza Małek
sceny poważne
grywane są na
górnej kondygnacji
sceny komiczne na dolnej.
20
Teatr Pietruszki
2016-05-07
Eliza Małek
Teatr właściwie
profesjonalny, miejski.
 Przedstawienia
wystawiane na
jarmarkach,
 odpustach, na dużych
placach miejskich.

21

Francuski Guignol
2016-05-07
Por. lalkę przedstawiającą
Guignola
Eliza Małek

www.arbredenoel.fr/.../item.php?itemid=35
22
2016-05-07
PUNCH AND JUDY (ANGLIA)
HTTP://WWW.PUNCHANDJUDY.COM
/KAŠPAREK (CZECHY)
Eliza Małek
23
2016-05-07
Eliza Małek
Pietruszka wita się z publicznością, poczym
zaczyna rozmowę z grajkiem (kataryniarzem):
Pietruszka: Grajku!
Grajek: Co powiesz, Pietruszko?
Pietruszka: Powiem ci nowinę.
Grajek: Jaką?
Pietruszka: Postanowiłem się, bracie, ożenić. A bo
to kawalerskie życie coś warte? Wszyscy cię
lekceważą... A kiedy się ożenię, posag wezmę...
Oj-oj-oj, jak się urządzę...
25
2016-05-07
Eliza Małek
Grajek: A z kim, Pietruszko, postanowiłeś się
ożenić?
Pietruszka: Z córką kupca (wymienia nazwisko
kupca lub ziemianina najbogatszego w danej
miejscowości).
Grajek: A duży posag bierzesz?
Pietruszka: U-u... Więcej niż sam jestem wart.
Grajek: Łżesz, Pietruszko, ona za ciebie nie
wyjdzie, tylko bieda na ciebie przyjdzie, twój
ostatni grosz przepadnie i jeszcze po łbie dostać
wypadnie. Rzuć to.
Pietruszka: To ty łżesz, bracie. Kto takiego zucha
nie pokocha? (wdzięczy się)
Grajek: To pokaż narzeczoną.
26
2016-05-07
Eliza Małek
Pietruszka: Pokazać tobie? Łatwo to
zrobię. Zaraz z nią przyłażę i tobie
pokażę (chowa się i przyprowadza
lalkę). Popatrz, grajku. Ładna
narzeczona?
Grajek: Że ładna, to ładna. Ale
perkata.
Pietruszka: Łżesz, grajku. Zobacz te
oczka, buzię, rączki, usteczka, szyjkę.
Spróbuj znaleźć taką bestyjkę. A jak
tańcuje. No, zagraj kawałek czegoś.
(Grajek gra kamaryńskiego.
Pietruszka tańczy z narzeczoną.)
27
2016-05-07
Eliza Małek
Grajek: Wszystko to piękne i cudowne, ale dla
ciebie będzie kosztowne: panna bogata,
rozkapryszona, chodzić pieszo nie nauczona...
Trzeba, bracie, konia kupić. Pietruszka
(zatroskany): A gdzie go kupić?
Grajek: A u Cyganów.
Pietruszka (dumnie): No to dzisiaj
przyprowadź.
Grajek: Ja też nie bogacz. Pochodzisz, to
przyprowadzisz.
Pietruszka: To nie pójdziesz?
28
TWO ON STAGE
2016-05-07
Eliza Małek
Właściciel „teatru” wraz z lalkami
nadziewanymi na palce (pacynkami) oraz
towarzyszący mu muzykant z katarynką lub
grajek, który nie pojawia się na scenie
(znajduje się wśród publiczności).
 Pietruszka (Ванька, Рататуй, Петр Иванович
Уксусов, Петр Петрович Самоваров и т.п. ).
 Cygan, Niemiec, Pies, Czart, Koń, Policjant,
Narzeczona (5-20 postaci).
 Drobne rekwizyty.
 Na scenie zawsze są tylko 2 postaci (lalkarz ma
2 ręce).

29
BOHATER-KLOWN
Eliza Małek
Deformacja twarzy czerwony duży nos,
wielkie śmiejące się
usta, nierzadko garb,
czapka z
dzwoneczkami,
jaskrawa odzież,
piskliwy głos.
2016-05-07

30
KOMIZM
2016-05-07
Eliza Małek
Zewnętrzny
- zdeformowana twarz,
ciągłe utarczki z
drugimi postaciami,
- bijatyki.
Komizm słowny i
sytuacyjny
deformowanie
fonetycznej postaci
wyrazu, oksymorony,
alogizmy, metatezy,
realizacja metafory,
rozmowa głuchych itd.
31
KOMIZM SYTUACYJNY
Eliza Małek
Komizm sytuacyjny „jest aintelektualny, najprostszy,
bezrefleksyjny i polega na „spiętrzeniu niefortunnych
a niezwykłych przypadków i zachowań komicznego
bohatera”. Wyzyskuje też kontrast między
oczekiwaniem i nastawieniem odbiorcy a zdarzeniem
komicznym. W efekcie, rozwiązanie sytuacji powoduje
zaskoczenie, odczucie nienaturalności zjawiska,
niespodziankę i zdziwienie, które następnie
przeradzają się w śmiech. Tym samym następuje
rozładowanie napięcia m.in. przez eliminację
pierwiastka niebezpieczeństwa”. (M. Mieszek,
Intermedium polskie XVI-XVIII wieku (Teatry
szkolne), Kraków 2007, s. 362.) (IFR 25418)
2016-05-07

32
KONTAKT Z AUDYTORIUM POPRZEZ
Я
Петрушка,Петрушка.
Весёлый мальчуган!
Без меры вино пью,
Всегда весел и пою:
Тра-ля-ля! тра-ля-ляля-ля!
Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!
Eliza Małek

monolog teatralny (zwroty
do publiczności - wstępna
autoprezentacja bohatera i
in.),
wprowadzanie elementów
aktualizujących akcję
sceniczną (odwołania do
imion i sytuacji osób
obecnych na
przedstawieniu),
nawoływanie do
aktywnego włączenia się w
akcję poprzez np.
poszukiwanie zaginionego
rekwizytu czy bohatera....
2016-05-07

33



Eliza Małek

Po r. 1917 tradycja przedstawień teatralnych
(głównie teatru religijnego) została przerwana.
Pietruszka został powołany do służby w Armii
Czerwonej i propagandy nowego ustroju, wertep
– zakazany.
Po r. 1990 wertep i Pietruszka (w postaci
inscenizowanej, inspirowanej przez
działaczy i animatorów kultury) wrócił do
łask.
Tu również mamy przekaz ustny, sytuację face to
face, ale odbiorca już nie staje się nadawcą
(mamy publiczność na występach zespołów
„ludowych”, kostium, który po występie zostaje
zdjęty). Często wykonawca uczy się swojego
tekstu z zapisanej na papierze „partytury”, a nie
z czyichś ust.
2016-05-07
WSKRZESZENIE TEATRU LUDOWEGO
34
ZESPÓŁ LUDOWY „ZWONNICA” Z OMSKA
2016-05-07
Eliza Małek
35
Pietruszka z teatru A. Grefa
2016-05-07
Eliza Małek
36
Eliza Małek
r.1980 zespół folklorystyczny
Dmitrija Pokrowskiego (wespół z
folklorystami z Uniwersytetu
Moskiewskiego) podejmuje pierwszą
próbę wskrzeszenia przedstawień
jasełkowych (программa Русский
народный театр).
 Po 1990 r. kukiełkowy i „żywy”
wertep przeżywa prawdziwy
renesans (w Rosji, a także na
Ukrainie).
2016-05-07
W
37
ŻYWY WERTEP (LWÓW)
2016-05-07
Eliza Małek
38
KUKIEŁKI ZE WSPÓŁCZESNYCH
PRZEDSTAWIEŃ JASEŁKOWYCH
2016-05-07
Eliza Małek
39
TEATR ŻYWEGO AKTORA (REPERTUAR)
2016-05-07
Eliza Małek
Łódka
 Car Maksymilian
 Król Herod (żywy wertep)

40
DEKORACJE TWORZONE RUCHAMI
AKTORÓW I/LUB SŁOWEM
2016-05-07
Eliza Małek
Najprostsze, w Łódce np. jest to narysowany
kredą owal imitujący łódkę, do której wsiadają
aktorzy-wioślarze.
 „Wyrazisty przykład takiej dekoracji widzimy w
ludowej rosyjskiej sztuce Łódka. Treść tej sztuki
stanowią przygody nadwołżańskiej szajki
zbójeckiej. Występują: ataman, esauł, rozbójnicy,
nieznajomy i inni. Wykonawcy wchodzą do izby
śpiewając rozbójniczą pieśń i ustawiają się kołem.
Ataman nakazuje esaułowi „migomentalnie"
zbudować zwinną „łódkę". Rozbójnicy udają, że
budują. Łódka gotowa i ataman rozkazuje:
„Wiosła na burty, chłopcy na miejsca.”

41
Eliza Małek
Dwunastu rozbójników siada na podłodze w
dwuszeregu, zostawiając między sobą puste
miejsce, po którym przechadzają się ataman i
esauł. Ataman rozkazuje wyruszyć i zaśpiewać
swoją ulubioną pieśń. Wioślarze śpiewają: Wniz
po matuszkie, po Wołgie, pochylają się w tył i w
przód i klaszczą w ręce, imitując wiosłowanie.
Śpiewają z przerwami, podczas których ataman i
esauł rozmawiają ze sobą.” (P. Bogatyriew,
Uwagi o teatrze ludowym…)
2016-05-07

42
PRZESTRZEŃ W TEATRZE LUDOWYM
„A n i k a: O carze błogosławiony,
 A gdzie jest cherlawy uzbrojony rywal?
 Maksymian: Trzy wiorsty od miasta.
 A n i k a (groźnie): Rozejdź się, tłumie
 Pozwól przejść Anice — wojewodzie.
 Otwórz złote wrota,
 Pomknę za mury miejskie
 I doścignę tam przeklętego Marsa."
Eliza Małek
Dekoracje mogą być rysowane wyłącznie słowem.
Por. dialog cara Maksymiliana i jego wojownika
Aniki ze sztuki pt. Car Maksymilian:
2016-05-07


43
2016-05-07
Eliza Małek
W rzeczywistości na scenie nie ma ani
Złotej bramy, ani murów obronnych. I
mimo to za tymi murami spotyka się
Anika z Mariecem i zaczyna z nim wojnę
na słowa.
 Następnie ten sam Anika znajdujący się 3
wiorsty od miasta, w którym znajduje się
carski pałac, zwraca się do siedzącego na
tronie Maksymiliana z następującymi
słowami:

44
Eliza Małek
(do cara): O carze błogosławiony!
 Moja szabla nie rąbie, a kopia w pierś nie
wchodzi.
 Maksymian: Daruję ci swój stalowy miecz
(tupiąc nogą). Rozgromże mi wreszcie
przeklętego Marsa.
 Anika (do Marsa): Ukorz się, niegodziwcze.
 Mars: Dzień i noc ostrzę szablę,
 ale przed siłaczem Aniką ukorzyć się nie
chcę.
 Anika: Ukorz się, ukorz, niegodziwcze,
 bo pozbawię cię życia (zabija Marsa).
2016-05-07
 Anika
45
CZAS SCENICZNY
2016-05-07
Eliza Małek
Czas sceniczny w teatrze ludowym nie
pokrywa się z czasem astronomicznym (4
minuty mogą odpowiadać 4 latom).
Bogatyriow twierdzi, że „miejsce i czas w
teatrze ludowym dopiero zaczynają się
kształtować, o nich, jak w eposie, tylko się
mówi. Natłok akcji jakby pochłania czas i
miejsce”. (261-262)
 Widzowie nie oczekują nowych,
oryginalnych wątków (z reguły znają
zarys fabuły), interesuje ich opracowanie
szczegółów.

46
Rajok i bałagan
http://www.websib.ru/fio/fp/works/021/theatre/history4/balaga
n.htm
А вот город Париж,
Как туда приедешь –
Тотчас угоришь!..
Наша именитая знать
Ездит туда денежки мотать:
Туда-то едет с полным золота
мешком,
А оттуда возвращается без
сапог пешком.
«А вот и я раешник,
развеселый потешник,
Картинки верчу-поворачиваю.
Публикуобморачиваю,
Себе пятачки заколачиваю»
LITERATURA ZALECANA





ТЕАТР В ЖИВОПИСИ (ЧАСТЬ 11 - ТЕАТР ПЕТРУШКИ.
КУКОЛЬНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ
Eliza Małek

А. Ф. Некрылова, В. Е. Гусев, Русский народный кукольный
театр, Ленинград 1983.
C. Kelly, Petrushka. The Russian Carnival Puppet Theatre,
Cambridge University Press 1990.
P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1979, s.
233-264.
J. Gołąbek, Car Maksymilian (Widowisko ludowe na Rusi),
Kraków 1938.
E. Małek, J. Wawrzyńczyk, Kultura rosyjska...., hasła Rajok i
Wertep.
H. Jurkowski, Rosyjski Pietruszka czy teatr lalkowego mimu?,
[w:] W świecie pieśni i bajki, red. K. Górski, J. Krzyżanowski,
Wrocław.... 1969, s. 147-163
2016-05-07

http://www.liveinternet.ru/users/2010239/post103731
49
132/