Bahrom Hamdamiy ijodi1

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM VAZIRLIGI
_________________________________________ UNIVERSITETI
_____________________________________________ FAKULTETI
__________________________________________GURUH TALABASI
________________________________________________NING
KURS ISHI
MAVZU: Bahrom Hamdamiy ijodi
ILMIY RAHBAR: _____________
_________________-2023
1
MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................................................................... 3
I. BAHROM HAMDAMIY HAYOTI VA IJODI ........................................................................................... 4
1.1. Bahrom Hamdamiy hayoti.................................................................................................................... 4
1.2. Bahrom Hamdamiyning ijod yo`li ................................................................................................... 8
II.
HAMDAMIY ASARLARI.. .................................................................................................................... 12
2.1. San'atkorlarning erishgan yutuqlari ............................................................................................ 12
2.2.O`zbekistonda rassomchilikning shakllanishidagi o`rni ....................................................... 18
X U L O S A ......................................................................................................................................................... 25
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati......................................................................................................... 28
2
KIRISH
Ma'lumki,
O'zbekistonda
zamonaviy
rasmlarning
shakllanishi
qiyin
sharoitlarda o'tdi va jadal evolyutsiya bilan ajralib turdi. XX asr (avangard,
impressionizm, realizm), 30-yillarning o'rtalariga kelib.sotsialistik realizmning
mafkuraviy bosimi ostida "tugun" kabi. Arxivda saqlangan hujjatlarning sarg'aygan
varaqlari o'sha yillardagi rassomlarning qiyin ijodiy taqdirlaridan dalolat
beradi. Ushbu murakkab tarixiy davr fonida birinchi o'zbek rassomlari – A.
Abdullayev, L. Abdullayev, B. Xamdami, A. Siddiqiy, X. Mansurov, Sh.Hasanovaning
professional "o'sishi" sodir bo'lmoqda. Ijtimoiy realizm tamoyillari jadal tatbiq
etilgan va ularning o'qituvchilarining aksariyati tanqid qilingan, "rasmiyatchilik",
"naturalizm", "dekorativizm"da ayblangan yillar davomida ularning ijodiy
individualligini qo'shish kerak edi.
Birinchi milliy rassomlarning faoliyati davlatning doimiy nazorati ostida edi,
shuning uchun A. Abdullayev, L. Abdullayev, Sh.Hasanovaning ijodiy taqdiri juda
muvaffaqiyatli bo'ldi. B. Xamdami, A. Siddiqiy, X. Mansurovga kelsak, ularning yo'li
ikkinchi jahon urushi bilan to'xtatildi. Afsuski, ushbu mualliflarning aksariyat
asarlarini topish qiyin, natijada ularning asarlari shu paytgacha to'liq o'rganilmagan.
Hisobot yig'ilishlarining transkriptlarida o'sha yillardagi yosh rassomlar
"iste'dodli, yangi paydo bo'lgan milliy rassomlar, o'z kasblarini sevadilar, izlaydilar,
ijodiy o'sishi ustida ishlaydilar, hayotning yangi tomonlarini aniqlay oladilar" (1, 76bet). Tasviriy san'at muxlislarining e'tirofiga sazovor bo'lgan Baxrom Hamdi
shunday edi. Ushbu birinchi Toshkent milliy rassomi ijodining faol davri 1933-1942
yillarda – uning shaxs sifatida o'qishi va shakllanishi yillariga to'g'ri keldi.
Volkov qo‘l ostidagi Toshkent rassomlik ustaxonasini bitirgan mashhur rassom
Bahrom Hamdamiy ham frontda jang qilib, 1943 yilda g‘alaba yo‘lida jon fido qilgan.
Temurov Rashid Muxamedovich, rassom, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at
arbobi 1942 yilda SSSR Rassomlar uyushmasi a’zoligiga qabul qilingan, keyinroq
3
frontga ketgan. Va 1943 yildan 1944 yilgacha Qizil Armiyada xizmat qildi. 1945
yilda "1941-1945 yillardagi Ulug' Vatan urushidagi jasoratli mehnati uchun" medali
bilan taqdirlangan. U butun umri davomida Davlat Tretyakov galereyasi, Sharq
xalqlari davlat muzeyi, Oʻzbekiston Davlat sanʼat muzeyi, respublika muzeylarida,
shuningdek, Norilsk va Tselinograd muzeylarida saqlanadigan bir qancha ajoyib
rasmlarni chizgan.
P. Benkov qo‘l ostidagi Samarqand rassomlik bilim yurtini tamomlagan
navbatdagi frontchi rassom Larin Aleksey Aleksandrovich. 1941—1945-yillarda
Ulugʻ Vatan urushida qatnashgan. 1943-1945 yillarda leytenant unvoni bilan
artilleriya ekipajiga qo'mondonlik qilgan. “Jasorat uchun” medali va ikkita “Qizil
yulduz” ordeni bilan taqdirlangan. Tkachev Georgiy Andreevich, rassom va afisha
rassomi, urush yillarida Moskva yaqinidagi janglarda, Smolensk viloyatida, Dneprni
kesib o'tishda, Polshani ozod qilishda, Neyse, Oderdan o'tishda, Drezden va Berlin
uchun janglarda qatnashgan. .
Ma’lumki,
O‘zbekistonda
zamonaviy
rangtasvirning
shakllanishi
og‘ir
sharoitlarda kechgan va tezlashgan evolyutsiya bilan xarakterlangan. 20-yillarga xos
bo'lgan turli yo'nalishlarning tez rivojlanishi. 20-asr (avangard, impressionizm,
realizm), 30-yillarning o'rtalariga kelib. go'yo sotsialistik realizmning mafkuraviy
bosimi ostida «tiqilib qolgan». Arxivda saqlanayotgan sarg‘ayib ketgan hujjatlar
varaqlari o‘sha yillar ijodkorlarining mashaqqatli ijodiy taqdiridan dalolat beradi.
Ana shu murakkab tarixiy davr fonida ilk o‘zbek ijodkorlari – A.Abdullaev,
L.Abdullaev, B.Hamdamiy, A.Siddiqiy, H.Mansurov, Sh.Hasanovalarning professional
“o‘sib ulg‘ayishi”. Ularning ijodiy o'ziga xosliklari qo'shilishi sotsialistik realizm
tamoyillari jadal joriy etilayotgan o'sha yillarga to'g'ri keldi va ularning aksariyat
o'qituvchilari "formalizm", "naturizm", "dekorativizm"da tanqid qilindi va ayblandi.
4
I.BOB. BAHROM HAMDAMIY HAYOTI VA IJODI
1.1.Bahrom Hamdamiy hayoti
Hamdamiy Bahrom (1910, Toshkent – 1942, frontda halok boʻlgan) – rassom,
Oʻzbekiston rassomlari uyushmasining tashkilotchilaridan. Toshkent rassomlik
texnikumida A.Volkovdan taʼlim olgan (1930– 36); Moskva, Leningradda ijodiy
safarda boʻlib malakasini oshirgan.
Rassom Hamdami Bahrom (Bahrom) Kosimxonovich Matn muallifi Valeriy
Rublev. 2020 yil 4 fevral. Hamdami Bahrom (Bahrom) Kosimxonovich (1910-1943)
- sovet rassomi, asli o'zbek. Bahrom hamdami 1910 yilda tug'ilgan. Bahrom
hamdami umrining ko'p qismini Toshkent va uning atrofida o'tkazgan. Bahrom
hamdami 1932-1934 yillarda o'qigan "Toshkent san'at maktabi" da badiiy ta'lim
olgan. Bunga parallel ravishda Bahrom hamdami "Volkov brigadasi"badiiy
guruhining a'zosi edi. "Brigada" rahbari Aleksandr Volkov Bahromning san'at
maktabida o'qituvchisi bo'lgan va 1930-yillarning oxirida Bahrom Xamdami Volkov
unga o'rgatgan avangardlik uslubidan voz kechib, realist rassomlar lageriga
o'tganiga qaramay, talabasiga faol yordam ko'rsatgan. Bahrom Kosimxonovich
hamdami 1943 yilda vafot etdi va Ulug ' Vatan urushi paytida fojiali ravishda vafot
etgan boshqa ko'plab odamlardan biriga aylandi.
Aleksandr Volkov, "brigada" rahbari, Bahromning badiiy bilim yurti
o'qituvchisi bo'lib, 1930-yillarning oxirida Bahrom hamdamining Volkov tomonidan
o'qitiladigan avangardlik uslubidan voz kechib, realist rassomlar lageriga o'tganiga
qaramay, o'z o'quvchisiga faol yordam ko'rsatgan. Bahrom Kosimxonovich hamdami
1943 yilda vafot etdi va Buyuk Vatan urushi davrida fojiali tarzda halok bo'lgan
boshqa ko'plab odamlardan biriga aylandi.
Hozirgi kunda ba'zi o'zbek va rus san'atshunoslarining fikricha, Agar Bahrom
hamd tomonidan erta o'lim bo'lmaganida, u O'zbekiston SSJ badiiy sahnasida juda
katta muvaffaqiyatlarga erishgan bo'lar edi.
5
1.2.Bahrom Hamdamiyning ijod yo`li
Hamdamiy Bahrom asarlarida kunning dolzarb voqealarini,’ xalq hayotini
tasvirladi: "Kolxozchilar" (1933), "Kolxoz choyxonasi-da" (1936) -Sharq muzeyida;
"Avtoportret" (1939, 1941); “Sevimli qo'shiq” (1-rasm) asari 1939-yil ishlangan.
"Ish tugadi" ("Langar kanali quruvchilari", 1939), Oqsoqol 1938 (6-rasm). "Bobom–
shoir Muztarib portreti" (1939) – Oʻzbekiston sanʼat muzeyida. Navoiy asarlari
asosida "Farhod sah-roda" (1940), "Farhod Xusrav asiri" (1941). “Chekka uy” (2rasm) asari 1938-yil, kabi asarlar yuzaga keldi. "OʻzTAG oynasi" gshakatlarini
tayyorlashda qatnashgan (1941–42). R.Ahmedov, 3. Inogʻomov va boshqalarga dars
bergan. Bahodir Portreti (3-rasm) Bahrom hamdamiyning eng sara asarlaridan
biridir.
1-rasm. Sevimli qo'shiq. Tuval, yog'. 1939.
O'zbek xalqining san'ati asrlarga borib taqaladigan qadimiy tarixga ega.
Respublika hududida ko'p joylarda ibtidoiy jamiyat davriga oid tosh rasmlari
topilgan. Qadim zamonlardan beri ma'buda va diniy mavjudotlarning tasvirlari
loydan yasalgan. Qadimgi san'at asarlarida bezak, antropomorfik va zoomorfik
tabiatning murakkab semantikasi ishlatilgan. Ular sharqona odamning dunyo
vakolatxonasida rivojlangan dunyoning o'ziga xos badiiy rasmini aks ettirdilar. Turli
6
dinlar va kultlarning, shu jumladan zardushtiylikning mavjudligi o'rta Osiyo
mentalitetining shakllanishiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi. O'zining rivojlanishida
bir necha ming yillik tarixga ega bo'lgan O'zbekistonning an'anaviy badiiy
madaniyati XX asr boshlariga kelib mintaqaning murakkab tarixiy, geosiyosiy, etnikmadaniy, diniy, ijtimoiy-iqtisodiy o'ziga xosligini aks ettirdi. Sivilizatsiyalashgan
siljishlar dinamikasi, 20-asr boshlaridagi buyuk ijtimoiy g'alayonlar Evropaning
tasviriy san'at shakllarining paydo bo'lishi uchun zamin yaratdi va bu Evropa yoki
rus san'atining milliy tuproqqa oddiy mexanik o'tkazilishi emas edi. 20-asr
boshlaridagi ilk asarlaridan O'zbekiston rassomlari orasida Yevropa san'ati va
Sharqiy badiiy dunyoqarashning "genetik kodi" ni ijodiy izlashning simbiozini
ko'rish mumkin .
Ushbu davrda "badiiy an'analar almashinuvi, ularning o'zaro ta'siri turli xil
san'at turlarida badiiy tasvirlashning yangi tendentsiyalari, shakllari, usullari,
vositalarining paydo bo'lishiga yordam berdi, bu esa madaniyatlarning o'zaro
boyishiga olib keldi". Mustaqillikdan oldin O'zbekiston rasmlari Ural Tansikbayev,
Abdulxak Abdullayev, Mannon Saidov, Rashid Temurov, Rahim Ahmedov, Ch.
Ahmarov, Sh.Hasanova, N. Kashina, V. Burmakina, ruza Charyev, Grigoriy Ulko,
Yevgeniy Melnikov, Yuriy Taldikin, ya. Salpinkidi nomlari bilan belgilangan.
2-rasm. Chekka uy. 1938
7
II.HAMDAMIY ASARLARI
2.1. San'atkorlarning erishgan yutuqlari
Bugungi kunda san'atkorlarning erishgan yutuqlari: chinakam go'zal hamma
narsa hayotni chuqur bilish, o'zbek klassikasida o'zida mujassam etgan
an'analarning ijodiy rivojlanishi, san'atning tarixiy rivojlanishidagi uzluksizlik
asosida tug'iladi. Jamiyat hayotida badiiy madaniyatni kuchaytirishning shoshilinch
zarurati bizni savol haqida jiddiy o'ylashga majbur qiladi: biz, rassomlar har doim
zamon bilan hamnafas bo'lamizmi, har doim o'z asarlarida xalqning keng ko'lamli
ishlarini, o'sib borayotgan estetik ehtiyojlarini munosib aks ettiramizmi? Bunday
savoldan qo'rqishning hojati yo'q, bu umuman zaiflikdan emas. O'zidan doimiy
norozilik, bugungi kunda kechagidan yaxshiroq ish qilish istagi, yuqori namunalarga
tenglashish san'atning eng dahshatli dushmanlarini (ha, aslida har qanday ijodiy
tashabbusni) — befarqlik va beparvolikni engishga yordam beradi.
Shoshilinch tashvishlardan biri bu barcha san'atning mafkuraviy va estetik
yadrosini tashkil etadigan dastgohli ijod turlarining holati. Dastgohli rasm,
haykaltaroshlik, grafikada asosiy estetik tamoyillar shakllanadi, shakl, an'ana va
innovatsiya mazmuni o'rtasidagi bog'liqlik aniqlanadi — bir so'z bilan aytganda,
tasviriy san'atning g'oyaviy va majoziy muammolarining butun majmuasi. Dastgoh
san'ati vizual faoliyatning boshqa shakllarini izchil rivojlantirishga yordam beradi.
Umuman olganda, tasviriy san'atning holati, uning aniq ishlar bilan javob berish
qobiliyati, ya'ni, birinchi navbatda, yangi yuqori g'oyaviy, badiiy jihatdan yorqin
asarlar ko'p jihatdan katta ijtimoiy tovushning syujet-tematik rasmini rivojlantirish
muammosini muvaffaqiyatli hal qilishga bog'liq. Realistik uslub asosida yaratilgan
ijtimoiy ahamiyatga ega asar zamonaviy badiiy jarayonning ustunligidir. Agar san'at
hayotning eng muhim tendentsiyalarini aks ettira olmasa, katta ijtimoiy mavzularni
estetik jihatdan o'zlashtira olmasa, unda jamiyat uni eng yaxshi holatda yoqimli
o'yin-kulgi deb bilishi adolatli bo'ladi. Va shuning uchun biz jiddiy tematik rasm
8
so'nggi yillardagi ko'rgazmalarimizda kamdan — kam uchraydigan mehmon
ekanligidan xavotirlanmaymiz.
Ehtimol, biz har doim ham zamondoshlarimiz, badiiy sheriklarimizning
ishlarini qadrlay olmaymiz va haqiqiy baholash uchun tarixiy masofa zarur. Biroq,
o'tgan asrlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, tematik rasm pozitsiyalarining zaiflashishi
umuman san'atning ijtimoiy rolini pasaytiradi.
3-rasm. Bahodir Portreti. Tuval, yog'.
Vaqt hukm qilishiga va hamma narsani o'z o'rniga qo'yishiga ishonishimiz
kerakmi, chunki har qanday ijodiy yutuqlar ko'lamining bosh hakami, oxir — oqibat,
vaqt emas, balki odamlar, o'z tarixini har kuni, soatiga yaratadigan odamlar. Bundan
kelib chiqadiki, kelajak hukmiga umid qilib, yaxshilik va yomonlikni befarq tinglash
9
qabul qilinishi mumkin emas. Bugungi kunda tomoshabinlar va rassomlar
professional, asosli tanqidiy baholarni kutmoqdalar. Va bugungi kunda jamiyatning
estetik didi va qarashlari shakllanmoqda. Professional tanqidning ovozi jim
bo'lganda yoki jim bo'lganda, banallik boshini ko'taradi, soxta butlar atrofida
hayajon paydo bo'ladi, iste'dodli ustalar soyada qoladilar. San'at dunyo miqyosidagi
mafkuraviy kurashda kuchli quroldir va badiiy siyosat sohasidagi asossiz murosalar
uni zaiflashtiradi.
O'zbekiston Respublikasining zamonaviy badiiy amaliyoti shu qadar boy va
rang-barangki, uning innovatsion xarakterini o'zbek madaniyatining asosiy yo'li
bo'yida turli xil moda "ismlari" epigonlari tomonidan o'stirilgan bema'ni
ko'chatlarga vijdonsiz havolalar bilan isbotlashning hojati yo'q. Vaqt va o'zi haqida
chinakam yangi majoziy so'zning namunalarini, plastik, syujet, kompozitsion va
boshqa mafkuraviy va badiiy vahiylarni yo'l chetidan emas, balki bizning
zamonamizning etakchi ustalarining, masalan, S. Abdullayev, A. Ikramjanov, S.
Raxmetov, M. Fatxulin, M. Nuriddinov, X. Mirzaaxmedov, V. Yenin, M. Toshmurodov,
A. Alikulov, A. Atabayev, V. Troshina va boshqalar. Dekorativ yo'nalish A. Mirzayev, J.
Izentayev, I. Shin, I. Mansurov, R. Shadyev, L. Sodiqova, ya.Salpinkidi, R.
Xudaybergenov, S. Raxmanov asarlarida rivojlanmoqda. Ko'pgina rassomlarning
asarlari respublikaning tasviriy san'atining o'ziga xos hodisasidir, bu ustalar
tomonidan, birinchi navbatda, o'zini bilishning murakkab yo'li orqali, so'ngra
dunyoni ko'rish orqali, tabiat va insonda tomoshabin uchun sir va ravshanlikni
ochib berishga urinish orqali ochib beriladi. [3,7-bet]. Tomoshabin, shu jumladan
chet el tomoshabinlari O'zbekistonning barcha turlari va janrlari boyligi,
xalqimizning dolzarb tashvishlari va ichki intilishlarini aks ettiruvchi asarlar bilan
tanishishi kerak.
Bizning asosiy maqsadimiz dunyo miqyosida munosib san'at darajasini
ta'minlash va biz o'zimiznikini yanada safarbar qilishimiz kerak sili rasmda
erishilgan yutuqlarni mustahkamlash.
10
Ma'lumki,
O'zbekistonning
zamonaviy
rasmining
shakllanishi
qiyin
sharoitlarda ro'y bergan va tezlashtirilgan evolyutsiya bilan ajralib turardi. XX asr
(avangard, impressionizm, realizm), 30-yillarning o'rtalariga kelib.sotsialistik
realizmning mafkuraviy bosimi ostida "tuxumdon" kabi. Arxivlarda saqlangan
hujjatlarning sarg'aygan varaqlari o'sha yillardagi rassomlarning qiyin ijodiy
taqdiridan dalolat beradi. Ushbu murakkab tarixiy davr fonida ilk o'zbek rassomlari
– A. Abdullayev, L. Abdullayev, B. Hamdi, A. Siddiqiy, X. Mansurov, Sh.Xasanovaning
professional "kamoloti" ro'y bermoqda. Ularning ijodiy shaxslarining qo'shilishi
sotsialistik realizm tamoyillari jadal joriy qilingan va ularning o'qituvchilarining
aksariyati tanqid qilingan, "rasmiyatchilik", "naturalizm", "dekorativizm"da
ayblangan yillarga to'g'ri keldi.
4-rasm. Komsomoletsning portreti. Tuval, yog'.
11
.
Hisobot yig'ilishlarining transkriptlarida o'sha yillardagi yosh rassomlar
"iste'dodli, yangi paydo bo'lgan milliy rassomlar, o'z kasblarini sevadiganlar,
izlayotganlar, o'zlarining ijodiy o'sishi ustida ishlaydiganlar, hayotning yangi
tomonlarini qanday aniqlashni biladiganlar" sifatida tavsiflanadi. Tasviriy san'at
muxlislarini tan olgan hamd chekkalari aynan shunday edi. Ushbu birinchi Toshkent
milliy rassomi ijodining faol davri 1933-1942 yillarda – o'qish va shaxs sifatida
shakllanish yillarida bo'lgan. Bu haqda eng to'liq ma'lumotni san'atshunos R.
Taktashning monografiyalarida topish mumkin. Saqlanib qolgan asarlarga kelsak,
arxivlarga ko'ra, B. xamda tomonidan A. Nikolaev (Usto Mo'min), V. Kaydalov, N.
Qoraxon, A. Abdullayev asarlari bilan bir qatorda Sharq xalqlari madaniyati
muzeyini sotib olish komissiyasi (Moskva) tomonidan sotib olinganligi ma'lum.
B. Xamdami 1910 yilda Toshkentda tug'ilgan. Uning otasi yirik er egasi bo'lgan.
1930-yillarda mahalla qo'shnilari tomonidan tuhmat qilingan, u qamoqqa
tashlangan. Mulk musodara qilindi. U. Tansikbaevning eslashicha, ular Moskvada B.
xamda bilan birga bo'lganlarida, ikkinchisi Toshkent sudining qarorini qayta ko'rib
chiqish to'g'risida mamlakat Oliy sudiga ariza yozgan. O'sha yili ish qayta ko'rib
chiqildi, otasi oqlandi, erlar qaytarildi. Biroq, rassomning otasi Kosimxon
mahalladagi qo'shnilarini kechira olmadi va oilasi bilan Kamolon mahallasiga
ko'chib o'tdi.
B. Xamdami 1932-1934 yillarda Toshkent o'quv – ishlab chiqarish
ustaxonalarida boshlang'ich badiiy ta'lim olgan. 1934 yilda Toshkent san'at
texnikumining dekorativ-badiiy bo'limining to'rtinchi kursiga qabul qilindi. Uning
birinchi o'qituvchilaridan biri A. Volkov edi. Xamdamning o'zi buni tasdiqlaydi:"
bo'rilar ko'rgazmasidan so'ng, mening ishimni tomosha qilib, meni o'z brigadasiga
taklif qildi, men 1935 yildan ishlay boshladim. o'sha paytda men ijodiy ishlay
boshladim, rassomlarning hech biri bilan aloqada bo'lmaganman va biron bir
guruhning a'zosi bo'lmaganman ". Xamdida rasm chizishga katta qiziqish bilan birga
12
ijodiy iste'dodni ko'rgan A. Volkov undagi eng muhim narsani – hayot va mehnatga
faol munosabatni shakllantirishga yordam berdi. Hamdamiyning dastlabki asarlari
kino plakatlaridir.
5-rasm. Boboning portreti. Tuval, yog'. 1938
San'at haqidagi qarashlari avangard tushunchalari bilan bog'liq bo'lgan A.
Volkov, keyin M. Kurzin bilan birga o'qiganiga qaramay, B. Xamdami yanada sodda,
ammo tasviriy vositalarga boy – realizm yo'lidan bordi. Realizm usuli rasmni
o'zlashtirish uchun boshlang'ich maktab deb hisoblanadi va yangi boshlagan rassom
uni o'zlashtirishi kerak edi. B. Xamdami realizmni chuqur o'rganishga harakat qildi.
O'zgaruvchan zamon odamlarini tasvirlab, u o'sha yillardagi voqealarni aks
ettirishga va tushunishga harakat qildi
San'at muzeyi kollektsiyasida saqlangan B. Xamdami asarlarining asosiy qismi
rassomga yaqin odamlar tasvirlangan portretlardir. Ularning har biri o'ziga xos
xususiyatga ega, ularning har biri o'ziga xos va o'ziga xosdir. Sharq aholisi
13
portretlarini chizgan rus rassomlari asosan sharqona romantika va lirikaga boy
etnik turlarni takrorladilar (tojik portreti, Buxoro yahudiy bo'yoqchisi portreti, P.
Benkov; kolxozchi portreti, paxta kiygan qiz A. Volkov; yosh o'zbek portreti, Uyg'ur
ayol A. Nikolaev (Usto mumina); N. Karaxanning" yosh ayol portreti"). B. Xamdami
o'z asarlarida yuz ifodalarida aks etgan ruhiy iliqlikni, aql-idrok darajasini,
psixologik kayfiyatni aks ettirishga harakat qildi. 30-yillarning oxirida u tomonidan
yaratilgan bir qator portretlar yuqorida aytilganlarning tasdig'i bo'lib xizmat qilishi
mumkin.
Uning "Bahodir portreti" (3-rasm), "komsomol a'zosi Muxitdinov", "birodar
portreti" kabi asarlari rassomning portret janrini chuqur o'zlashtirishga intilishidan,
o'zining badiiy qo'lyozmasini, betakror uslubini izlashidan dalolat beradi. B. hamd
tomonidan tasvirlangan har birida u o'ziga yaqin fazilatlarni – xarakterning
qat'iyligini, yuqori ideallikni egallaydi. Bular "boboning portreti" (1938), "shoir
Mustarib" (1940 – 1941). Oxirgi asar rassomning eng mashhur asari, xalq
donoligining timsolidir. Shoirning yuzidagi chuqur ajinlar qiyin hayotning muhriga
o'xshaydi. Cho'tkaning mohirona egaligi natijasida rassom tartibsiz, harakatga to'la,
go'yo jonli zarbalar yordamida ifodali, ta'sirchan tasvirni yaratadi. Muallif asrlar
davomida sayqallangan etnik turni, odamlarning xarakterini individual tur orqali
o'zida mujassam etishga intildi.
"Langar qurilishi", "yosh rassomlar", "sevimli qo'shiq" rasmlarida rassomga xos
bo'lgan yuksak kayfiyat va atrofdagi voqelikni nozik idrok etish tasviriy texnika
bilan bir qatorda seziladi. Ushbu asarlarda B. xamda mavzuni ifodali yoritib berish
istagidan tashqari, uning insonga, uning orzulari va intilishlariga e'tiborini aks
ettiradi. Masalan, "sevimli qo'shiq" rasmida rassom akademik rasmni chuqur
o'zlashtirganligi, tabiat bilan ishlash, yorug'lik va soyaning o'yinini o'tkazish,
ranglarning
to'lib
toshishi
orqali
tugallangan
kompozitsiyani
yaratishga
intilayotgani seziladi. Yozuvdan oqayotgan qo'shiqni tinglayotgan har bir belgi
individual xarakterga ega. Va muallif har bir qahramonining hissiy holatini chuqur
14
ochib berishga harakat qiladi. B. Xamdami fotografik aniqlik bilan emas, balki
uzatilgan hodisaning kayfiyati bilan qiziqdi. "Sevimli qo'shiq" asari katta zarbalarda
yozilgan, kompozitsion echim bepul va aniq, rangi toza va Ravshan. Xuddi shu yili
rassom yana bir qator rasmlarni yaratdi.
N. Karaxonning 1937 yilda Moskvada bo'lib o'tgan O'zbekiston rassomlarining
ijodiy ko'rgazmasidagi ma'ruzasida B. Xamdining "qizil choyxona" (Sharq xalqlari
madaniyati muzeyida saqlanmoqda) va "Chirchiqstroydagi ta'lim dasturi" rasmlari
ko'pchilik tomonidan alohida e'tirof etilgani ta'kidlandi. rang sxemasi. Shuni ham
ta'kidlash kerakki, ma'ruzachi B. Xamdining "qizil choyxona" tuvalini P. Benkovning
"hosil, nima kerak", O. Tatevosyananing "kolxozdagi to'y", N. Kashinaning
"kolxozdagi ayol – katta kuch" va V. Ufimtsevning "ona qahramon" rasmlari bilan bir
qatorda ta'kidlagan. eng yaxshi yutuqlar orasida O'zbekiston rasmlari.
1938 yil 27 maydan 20 oktyabrgacha O'zbekiston Respublikasi rassomlar
uyushmasi tomonidan tematik kompozitsiyaning eng yaxshi eskizi uchun tanlov
e'lon qilindi. B. Xamdami unda "dangasa odamni kolxozdan haydab chiqarish"eskizi
bilan ishtirok etdi. Kuchis rasmni quyidagicha ta'rifladi:"realizm nuqtai nazaridan
ish qiziqarli, mavzu va tasvir chuqur his etilgan, ish tomoshabinning e'tiborini jalb
qila oladi". L. Barxanov, shuningdek, uning "fazoviy echimi, rangga o'ziga xos
munosabati" ni ta'kidladi.
Rassomning omon qolgan asarlari orasida uning avtoportreti alohida o'rin
tutadi. Har bir rassom o'zining barcha badiiy yutuqlari va ifodali vositalarini o'zida
mujassam etishga intilib, o'z obrazini etkazadi. Avtoportret har doim rassomning
dunyoqarashi, hissiy tajribalari va qarashlarini aks ettirish uchun sababdir. Shuning
uchun avtoportretlar san'at ixlosmandlari orasida alohida qiziqish uyg'otmoqda.
Ushbu asar akademik uslubda, realistik maktab an'analariga rioya qilgan holda
yozilganligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, rassom etnografik belgilar va
xususiyatlarga alohida e'tibor qaratib, uning milliy rassom, o'zbek xalqining vakili
ekanligini alohida ta'kidladi. Klassik kompozitsiyadan foydalanish, uning boshqa
15
portretlarida bo'lgani kabi, qahramonning ruhiy va hissiy fazilatlarini kuchaytirib,
asarga monumentallik beradi.
B. Xamdami tuvallarda ishlayotganda, palitrasida qizil va sariq ranglarning
yorqinligini o'chirishga harakat qildi. U quyoshli hudud aholisining jasadlarining
tuzilishini qizil-jigarrang ranglarning o'zgarishi bilan ochib berdi. Mashhur rassom
V. Eremyan o'z asarlari haqida shunday dedi: "men o'zbek rassomlarining o'zbek
xalqi
tasvirlangan
ko'plab
asarlarini
ko'rdim.
Biroq,
B.
Xamdami
o'z
kompozitsiyasida bo'lgani kabi, ularni hech kim bunday iliqlik bilan tasvirlamagan" .
Muzey kollektsiyasida joylashgan B. xamda asarlarida o'sha yillardagi voqealarni
namoyish etishga katta qiziqish bor. Bular "Komsomolets", "kolxozchi" va boshqa
rassomlarning portretlari guruh portretlari va individual, psixologik jihatdan boy
tasvirlarni jalb qildi. B. Xamdamning ijodiy yo'li vaqt me'yorlari bo'yicha unchalik
katta bo'lmasa-da, birinchi milliy Toshkent rassomi sifatida o'zining portretlari va
syujet kompozitsiyalarida u o'z davrining atmosferasini va zamondoshlarining
xarakterlarini etkazishga muvaffaq bo'ldi.
6-rasm. Chekka qishloq
16
2.2.O`zbekistonda rassomchilikning shakllanishidagi o`rni
Ma'lumki, O'zbekistonda zamonaviy rasmlarning shakllanishi qiyin
sharoitlarda o'tdi va jadal evolyutsiya bilan ajralib turdi. XX asr (avangard,
impressionizm, realizm), 30-yillarning o'rtalariga kelib.sotsialistik realizmning
mafkuraviy bosimi ostida "tugun" kabi. Arxivda saqlangan hujjatlarning sarg'aygan
varaqlari o'sha yillardagi rassomlarning qiyin ijodiy taqdirlaridan dalolat
beradi. Ushbu murakkab tarixiy davr fonida birinchi o'zbek rassomlari - A.
Abdullayev, L. Abdullayev, B. Xamdami, A. Siddiqiy, X. Mansurov, Sh.Hasanovaning
professional "o'sishi" sodir bo'lmoqda. Ularning ijodiy shaxslarining qo'shilishi
ijtimoiy realizm tamoyillari jadal tatbiq etilgan yillarga to'g'ri keldi va ularning
o'qituvchilarining aksariyati tanqid qilindi va "rasmiyatchilik", "naturalizm",
"dekorativizm"da ayblandi.
Birinchi milliy rassomlarning faoliyati davlatning doimiy nazorati ostida edi,
shuning uchun A. Abdullayev, L. Abdullayev, Sh.Hasanovaning ijodiy taqdiri juda
muvaffaqiyatli bo'ldi. B. Xamdami, A. Siddiqiy, X. Mansurovga kelsak, ularning yo'li
ikkinchi jahon urushi bilan to'xtatildi. Afsuski, ushbu mualliflarning aksariyat
asarlarini topish qiyin, natijada ularning asarlari shu paytgacha to'liq o'rganilmagan.
Hisobot yig'ilishlarining transkriptlarida o'sha yillardagi yosh rassomlar
"iste'dodli, yangi paydo bo'lgan milliy rassomlar, o'z kasblarini sevadilar, izlaydilar,
ijodiy
o'sishi
ustida
ishlaydilar,
hayotning
yangi
tomonlarini
aniqlay
oladilar". Tasviriy san'at muxlislarining e'tirofiga sazovor bo'lgan Baxrom Hamdi
shunday edi. Ushbu birinchi Toshkent milliy rassomi ijodining faol davri 1933-1942
yillarda - uning shaxs sifatida o'qishi va shakllanishi yillariga to'g'ri keldi. U haqida
eng to'liq ma'lumotni san'atshunos R. Taktashning monografiyalarida topish
mumkin. Saqlanib qolgan asarlarga kelsak, arxiv ma'lumotlariga ko'ra, B. Xamdining
rasmlari A. Nikolayev (Usto Mo'min), - F V. Kaidalov, N. Qoraxon, A. Abdullayev
asarlari bilan bir qatorda Sharq xalqlari madaniyati muzeyining xarid komissiyasi
tomonidan sotib olinganligi ma'lum. "O'zbekistonda rassomning asarlari faqat
17
respublika davlat san'at muzeyi to'plamida mavjud. Bu uning ishiga oydinlik
kiritadigan, badiiy uslubning mavzusini, janrlarini, o'ziga xos xususiyatlarini
aniqlashga imkon beradigan o'ndan ortiq asar. Bir nechta eskizlar va eskizlar uning
oila a'zolarining shaxsiy mulki hisoblanadi.
U. Tansikbayev Moskvada bo'lganida B. hamdami Toshkent sudining qarorini
qayta ko'rib chiqish to'g'risida mamlakat Oliy sudiga ariza yozganini eslaydi. O'sha
yili ish qayta ko'rib chiqildi, otasi oqlandi va yerlar qaytarildi. Biroq, rassomning
otasi Kosimxon mahalladagi qo'shnilarini kechira olmadi va oilasi bilan Kamolon
mahallasiga ko'chib o'tdi.
6-rasm. Oqsoqol
Boshlang'ich badiiy ta'limni B. Xamdami 1932-1934 yillarda Toshkent o'quv ishlab chiqarish ustaxonalarida olgan. 1934 yilda Toshkent badiiy texnikumining
dekorativ-badiiy bo'limi to'rtinchi kursida o'qishga qabul qilindi. Uning birinchi
18
o'qituvchilaridan biri A. Volkov edi, buni Xamdining o'zi tasdiqlaydi: "ko'rgazmadan
so'ng, mening ishimni tomosha qilgan Volkov meni 1935 yildan beri ishlay
boshlagan brigadasiga taklif qildi. o'sha paytda men endigina ijodiy ishlay
boshladim, hech qanday rassom bilan aloqada bo'lmaganman va hech qanday
rassom bilan aloqada bo'lmaganman. har qanday guruh a'zosi bo'lgan" (3). Xamdida
rassomlikka katta qiziqish bilan birga iste'dod va ijodkorlikni ko'rgan A. Volkov
unda eng muhim narsani - hayot va ishga faol munosabatni shakllantirishga yordam
berdi. B. Xamdami kino plakatlaridan boshlagan, so'ngra Usto mumin, V.
Rojdestvenskiy, S. Malta plakatlaridan kopim suratga olgan.
B. Xamdami A. Volkovdan, keyin M. Kurzindan san'at haqidagi qarashlari
avangard tushunchalari bilan bog'liq bo'lganiga qaramay, u sodda ko'rinadigan,
ammo tasviriy vositalarga boyroq bo'lgan yo'lni - realizm yo'lini bosib o'tdi. Realizm
usuli rasmni o'zlashtirishning boshlang'ich maktabi hisoblanadi va yangi boshlagan
rassom uni o'zlashtirishi kerak edi. B. Xamdami bu usulni chuqur o'rganishga
harakat qildi; vaqt o'zgarib borayotgan odamlarni tasvirlab, u o'sha yillardagi
voqealarni ham aks ettirishga va tushunishga harakat qildi.
B. Xamdining san'at muzeyi kolleksiyasida saqlanayotgan asarlarining asosiy
qismi rassomga yaqin odamlarning portretlari. Ushbu rasmlarning har biri o'ziga
xos xususiyatga ega, ularning har biri o'ziga xos va o'ziga xosdir: Sharq aholisining
portretlarini chizgan rus rassomlari asosan Sharq romantikasi va lirikasi bilan
to'yingan
etnik
turlarni
takrorladilar
("tojik
portreti",
"Buxoro
yahudiy
bo'yoqchisining portreti" P. Benkov; "kolxozchining portreti", "paxta bilan Qizlar" A.
Volkov; "yosh o'zbek portreti", "Uyg'ur ayol" A. Nikolaev (Usto mumin); "yosh ayol
portreti" N. Karaxan). B. Xamdami o'z asarlarida yuz ifodalarida aks etgan ruhiy
iliqlikni, aql darajasini, psixologik kayfiyatni aks ettirishga harakat qildi.
30-yillarning oxirida u yaratgan bir qator portretlar yuqoridagilarning tasdig'i
bo'lib xizmat qilishi mumkin. Uning "Bahodir portreti"(3-rasm), "Muxitdinovning
komsomol a'zosi", "birodarning portreti" kabi asarlari rassomning portret janrini
19
chuqur o'zlashtirishga intilishi, o'zining badiiy qo'lyozmasini, o'ziga xos uslubini
izlashidan dalolat beradi. B. hamd tomonidan tasvirlangan har birida u o'ziga yaqin
bo'lgan fazilatlarni - xarakterning chidamliligi, yuqori ko'rinishini ushlaydi. Bular
"boboning portreti"(1938), "shoir Mustarib". (1940-1941 yillar). Oxirgi asar
rassomning
eng
mashhur
tasvirlangan. Shoirning
asari
yuzidagi
bo'lib,
chuqur
u
xalq
ajinlar
donoligi
qiyin
ramzi
hayotning
bilan
muhriga
o'xshaydi. Cho'tkaning mohirona mahorati tufayli rassom tasodifiy, go'yo jonli
zarbalar yordamida ifodali, ta'sirchan tasvirni yaratadi. Muallif asrlar davomida
sayqallangan etnik turni, odamlarning xarakterini o'zida mujassam etishga
individual tur orqali intilgan.
"Ankraj qurilishi", "yosh rassomlar", "sevimli qo'shiq" rasmlarida rassomga xos
bo'lgan yuksak kayfiyat va atrofdagi voqelikni nozik idrok etish tasviriy texnika
bilan bir qatorda seziladi. Ushbu asarlarda B. Xamdining mavzuni ifodali yoritish
istagidan
tashqari,
insonga,
uning
orzulari
va
intilishlariga
e'tibor
aks
ettirilgan. Masalan, "sevimli qo'shiq" rasmida rassom akademik rasmga chuqur
egalik qiladi, tabiat bilan ishlash, yorug'lik va soya o'yinini uzatish, ranglarning
toshib ketishi orqali to'liq kompozitsiyani yaratishga intiladi. Gramofondan qo'shiq
tinglayotgan har bir qahramonga individual xarakter beriladi. Muallif hissiy
portretni, har bir qahramonining ruhiy holatini chuqur ochib berishga harakat
qiladi. B. Xamdami fotografik aniqlik bilan emas, balki uzatilayotgan hodisaning
kayfiyati bilan qiziqdi. "Sevimli qo'shiq" asari katta zarbalarda yozilgan, u erkin va
aniq kompozitsion echim bilan ajralib turadi, tuvalning rangi toza va Ravshan.
20
XULOSA
Rassomning saqlanib qolgan asarlari orasida uning avtoportreti alohida o'rin
tutadi. Har bir rassom o'zining barcha badiiy yutuqlari va ifodali vositalarini o'zida
mujassam etishga intilib, o'z obrazini etkazadi. Avtoportret har doim rassomning
dunyoqarashi, hissiy tajribalari va qarashlarini aks ettirish uchun sababdir. Shuning
uchun avtoportretlar san'at muxlislari orasida alohida qiziqish uyg'otadi.
B. hamd tomonidan yagona "Avtoportret" 1940 yilda yaratilgan.ushbu asar
akademik uslubda, realist maktab an'analariga rioya qilgan holda yozilganligi bilan
ajralib turadi. Shu bilan birga, rassom etnografik belgilar va xususiyatlarga alohida
e'tibor berib, uning milliy rassom, o'zbek xalqining vakili ekanligini alohida
ta'kidladi. Klassik kompozitsiyadan foydalanish, uning boshqa portretlarida bo'lgani
kabi, asarga monumentallik bag'ishlaydi, shu bilan birga qahramonning hissiy va
hissiy fazilatlarini kuchaytiradi.
B. Hamdamy rasmlar ustida ishlayotganda, palitrasida qizil va sariq
ranglarning yorqinligini o'chirishga harakat qildi. U quyoshli hudud aholisining
tashqi ko'rinishini qizil-jigarrang ranglarning o'zgarishi bilan ochib berdi. Mashhur
rassom V. Yeremyan uning asarlari haqida shunday fikr bildirdi: "men o'zbek
rassomlarining o'zbek xalqi tasvirlangan ko'plab asarlarini ko'rdim.
Muzey kollektsiyasidagi B. Xamdining asarlarida o'sha yillardagi voqealarni aks
ettirishga katta qiziqish bor. Bular "Komsomolets", "Kolxoznik" va boshqa
portretlardir.rassomni guruh portretlari va individual, psixologik jihatdan boy
tasvirlar jalb qilgan. B. Xamdining ijodiy yo'li vaqtinchalik me'yorlar bo'yicha
unchalik katta bo'lmasa-da, u Toshkentning birinchi milliy rassomi bo'lib, o'z
rasmlarida o'z davrining atmosferasini va zamondoshlarining xarakterlarini aks
ettira oldi.
21
Foydalanilgan adabiyotlar
1. SGA Uz, f.2320, op. 1, A.31. Diskussiya “O borbe za sotsialisticheskoe iskusstvo” –
1937 g., l.76; op. 6, A.4.
2. Stenograficheskiy otchet tvorcheskokgo disputa za pravdivoe sotsialisticheskoe
iskusstvo , 1937 g.
3. SGA Uz, f.2320, op. 1, A.39. Stenograficheskiy otchet zasedaniya orgkomiteta
Soyuza xudojnikov Uzbekistana. – 1937 g., l.361.
4. SGA Uz, f.2320, op.1, A.27. Protokol zasedaniya orgkomiteta Soyuza xudojnikov
Uzbekistana. -1937 g., l.36.
5. Volkov V. Tvorchestvo Xamdami i formirovanie pleyadы professionalnыx
uzbekskix xudojnikov vo vtoroy polovine 30-x godov. Rukopis. Tashkent, 1959 g. 14
6. Toktosh R. Baxrom Xamdamiy. Toshkent, 1969.
7. SGA Uz, f. 2320, op. 1, A.39. Stenograficheskiy otchet zasedaniya orgkomiteta
Soyuza xudojnikov Uzbekistana. – 1937 g.,- l. 60.
8. SGA Uz, f. 2320, op. 1, A.83. Stenogramma disputa “5-go zasedaniya” Soyuza
xudojnikov Uzbekistana. – 1938 g. – l.48
22