Issiqlik elektr stansiyalarining turbinali qurilmalari D Muhiddinov

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OZBEKISTON OLIY VA ORTA O‘RTA MAXSUS TALIM TA’LIM VAZIRLIGI ORTA O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR KASB—HUNAR TALIMI TA’LIMI MARKAZI D. N. MUHIDDINOV, E. K. MATJANOV ISSIQLIK ISSIQLIK ELEKTR ELEKTR STANSIYALARINING STANSIYALARINING TURBINALI TURBINALI QURILMALARI QURILMALARI Kasb-hunar Kasb—hunar kollejlari uchun oquv 0 ‘quv qollanma qo ‘llanma «SHARQ» NÀSHRIYOT-MÀTBÀÀ NASHRIYOT—MATBAA AKSIYADORLIK ÀKSIYÀDORLIK KOMPANIYASI BOSH TÀHRIRIYÀTI TAHRIRIYATI KOMPÀNIYÀSI TOSHKENT — 2007 www.ziyouz.com kutubxonasi Ozbekiston vazirliO‘zbekiston Respublikasi oliy va orta o‘rta maxsus talim ta’lim vazirli— gining oliy va orta o‘rta maxsus, kasb-hunar kasb—hunar talimi ta’limi ilmiy-metodik ilmiy—metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi muvofiqlashtiruvchi kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan. Taqrizchilar: T aqrizchilar: Badalov A.A. À.À. — teõnika texnika fanlari nomzodi, dotsent; Õudoyqulov Xudqulov Õ. X. — texnika teõnika fanlari doktori, professor. Muhiddinov D. va boshq. Issiqlik elektr stansiyalarining turbinali qurilmalari: Kasb-hunar Kasb—hunar kollejlari uchun oquv o‘u qollanma./D. qo‘llanma./D. N. Muxiddinov, E. K. Matjanov. — T.: «SHARQ», 2007. — 104 104 b. Oquv bug turbinalari haqida umumiy malumotlar, O‘quv qollanmada qo‘llanmada bug‘ ma’lumotlar, ishchi kurakchalarda energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishi, turbina pog‘onalaridagi pogonalaridagi yoqotishlar, bug‘ bug turbina qurilmalari, bug‘ bug turbinasining FIK va quvvati, bug‘ bug yo‘qotishlar, bug turbinasining issiqlik hisobi, bug‘ bug turbinalar turbinalar ish rejimlari, bug‘ konstruksiyasi, bug‘ bug turbinasini rostlash va moylash sõemalari, bug turbinalar sxemalari, bug‘ gaz—turbina qurilmalari mavzulari bayon etilgan. kondensatsion qurilmalari, gaz-turbina Kasb-hunar Kasb—hunar kollejlari talabalari uchun moljallangan. mo‘ljallangan. ISBN 978-9943-00-185-5 © «SHÀRQ» «SHARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007-y. 2007—y. 2 www.ziyouz.com kutubxonasi SOZBOSHI SO‘ZBOSHI Issiqlik elektr stansiyalarida issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirishda qollaniladigan bug turbinasi hisoblanadi. qo‘llaniladigan asosiy yuritgich bug‘ hjsoblanadi. «Issiqlik energetikasi» yo‘nalishida yonalishida tahsil olayotgan talabalar uchun bug va gaz turbinalarining bug turbinasi qurilmasining bug‘ turbinalarinjng hamda bug‘ qurflmasining tuzilishi, tuzih'shi, ishlash prinsipi va unda sodir bo‘ladigan boladigan termodinamik jarayonlarni organish o‘rganish hamda ularni tahlil tahl qilish qflish muhim muhjm ahamiyatga egadir. Chunonchi, Ozbekiston bolgan O‘zbekiston energetikasida quvvati 25 MW dan 800 MW gacha bo‘lgan bug turbinalari ishlatilyapti va bir nechta IESlarda, shu jumladan, Toshkent bug‘ Shujumladan, IES, Navoiy IES va Muborak IEMlarida gaz turbinalari va bug‘—gaz bug-gaz qurilmalari asosidagi bloklarni qurish moljallanyapti. mo‘ljallanyapti. Bug Bug‘ va gaz turbinalari qurilmalarining samaradorligini oshirish, ularga yoqilgi sarfini yoqilg‘i sarfini kamaytirish, atrof-muhitni atrof—muhitni zararli chiqindilardan himoyalash kabi dolzarb muammolarni muammolami hal etish issiqlik issiqk energetikasi mutaxassislari zimmasiga yuklanadi. Shu sababli sababh' «Issiqlik «Issiqk elektr stansiyalarining stansiyalan'njng turbinali qurilmalari» qurflmalari» fanida yoritiladigan nazariy va amaliy bilimlarni chuqur egallash va hayotga tatbiq etish muhim amaliy ahamiyatga ega. Mazkur oquv o‘u qollanmada qo‘llanmada «Issiqlik elektr stansiyalarining turtur— boyicha nazariy bilimlar majmuasi janflangan jamlangan binali qurilmalari» kursi bo‘yicha bolib, unda bug‘ bug va gaz turbinalari, ularning soddalashtirilgan bo‘lib, sxemalari, turbina eskizlari hamda turbinada bug‘ bug taqsimlash organorgan— larining orni o‘rni va vazifalari bayon etilgan. Bundan tashqari, qolqo‘l— lanmada bug‘ bug turbinasining pog‘onalarida pogonalarida sodir bo‘ladigan boladigan issiqlik jarayonlari haqida nazariy tushunchalar, turbinadagi yo‘qotishlar yoqotishlar va yollari keltirilgan hamda turbinaning foydali ish ularni hisoblash yo‘llari koeffitsiyenti bug sarfini koeffitsiyenti va turbinaga bug‘ sarfini aniqlash formulalari berilgan. Gaz turbinasi qurilmalari sxemalari va ularda sodir bo‘ladigan boladigan jarayonlar yoritilgan. Mazkur oquv o‘quv qollanma qo‘llanma energetika kollejlarida tahsil olayotgan talabalar uchun moljallangan. mo‘ljallangan. Mualliflar 3 www.ziyouz.com kutubxonasi KIRISH Har qanday energiya turini mexanik ishga aylantirib beruvchi mashinalar yuriz‘gichlar yuritgichlar (dvigatellar) (dVigatellar) deyiladi. Issiqlik miqdorini mexanik ishga aylantirib beruvchi mashinalar mashjnalar issiqlik issz'qlz'k yuritgichlari deyiladi. yoqilgi Yuritgichlar uchun issiqlik miqdori hozirgi paytda organik yoqilg‘i hisobidan, kimyoviy reaksiya orqali va yadro yoqilg‘isidan, yoqilgisidan, ya’ni yani yadroviy reaksiya orqali olinadi. Issiqlik energetikasida qollaniladigan qo‘llaniladigan organik yoqilg‘ilarga yoqilgilarga komirning ko‘miming barcha turlari, antrasit, torf, yonuvchi slaneslar, yog‘och, yogoch, neft, tabiiy gaz va ishlab chiqarish Chiqarish orqali olinadigan boshqa organik mahsulotlar kiradi. Shuning uchun issiqlik elektr stansiyalarida yoki texnikaning issiqlik ishlatiladigan boshqa sohalarida issiqlik yuritgichlarisiz kuchli agregatlarni ishlatib bo‘lmaydi. bolmaydi. Issiqlik miqdorini mexanik ishga aylantirish qurilmalari Xilma— xilmaXildir. xildir. Ulardan keng tarqalganlari quyidagilar: 1) bug mashinalari; 1) bug‘ 2) bug‘ bug turbinalari; 3) ichki yonuv yuritgichlari; 4) gaz turbinalari; 5) reaktiv yuritgichlar. U yoki bu tipdagi yuritgichlarning qollanilishi xojaligining qo‘llanilishi xalq xo‘jaligining ehtiyojlari, kerakli quvvatlar, mavjud yoqilg‘i yoqilgi turlari, yuritgich ishiga qoyiladigan bogliqdir. qo‘yiladigan talablar va boshqa shartlarga bog‘liqdir. Porshenli bug‘ bug mashinalari issiqlik yuritgichlari ichida birinchi bolib (XVIII asr boshlaridayoq) sanoatda qollanila bo‘lib qo‘llanila boshladi. Bug Bug‘ mashinalari 100 temiryol va kemasozlikda asosiy 100 yildan koproq ko‘proq temiryo‘l qurilma hisoblanib keldi. Vaqt otishi o‘tishi bilan bu tipdagi mashinalar o‘zidan mukammalroq tipdagi mashinalarga ornini o‘rnini bo‘shatib ozidan boshatib berdi va hozirgi paytda juda kam qollaniladi. qo‘llaniladi. Yirik issiqlik elektr stansiyalarida va ulkan issiqlik energetikasi inshootlarida bug‘ bug turbinali qurilmalar asosiy va kam xarajatli qurilma 4 4 www.ziyouz.com kutubxonasi hisoblanadi. Deyarli barcha yirik issiqlik elektr stansiyalari va, hatto, atom elektr stansiyalari bug‘—turbinali bug-turbinali qurilmalar bilan taminlangan. ta’minlangan. Transport uchun va boshqa hollarda kichik va orta o‘rta quvvatli kuch qurilmasi talab etilib, ularda ichki yonuv yuritgichlari qollaniladi. qo‘llaniladi. Gaz turbinalari XX asrning 90-yillarigacha alohida tip hisobida, asosan, aviatsiyada koproq ko‘proq qollanilgan qo‘llanilgan edi. Hozirga kelib esa deyarli barcha yangi qurilayotgan issiqlik elektr stansiyalarida gaz turbinaturbina— lari va bug‘—gaz bug-gaz qurilmalaridan foydalanilmoqda. 5 www.ziyouz.com kutubxonasi 1-bob. 1-bob. BUG BUG‘ TURBINALARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR MALUMOTLAR 1.1. 1.1. BUG BUG‘ TURBINALARINING GURUHLANISHI Bug bug Bug‘ turbinalari konstruksiyasi, issiqlik jarayoni xarakteri, bug‘ parametrlari va sanoatda ishlatilishiga qarab quyidagicha asosiy bolinadi: guruhlarga bo‘linadi: pog‘onalar soniga kora: 1) pogonalar ko‘ra: a) bir pog‘onali pogonali turbinalar; bu turbinalar kichik quvvatga ega bolib, odatda, markazdan qochma nasoslar va ventilatorlarni bo‘lib, qo‘llaniladi; aylantirish uchun qollaniladi; pogonali b) kichik, orta o‘rta va katta quvvatli aktiv aktiV va reaktiv kop ko‘p pog‘onali turbinalar. 2) bug‘ bug oqimi harakatiga kora: ko‘ra: a) bug‘ bug oqimi turbina oqi boyicha yo‘naluvchi yonaluvchi turbinalar; o‘qi bo‘yicha bug turbina aylanish oqiga b) radial turbinalar; bu turbinalarda bug‘ o‘qiga boylab harakatlanadi. Ayrim hollarda katta perpendikular tekislik bo‘ylab quvvatli kondensatsion radial turbinalarning oxirgi pog‘onalari pogonalari oq o‘q boyicha yo‘naluvchi yonaluvchi qilib bajariladi. Radial turbinalar qozgalmas bo‘yicha qo‘zg‘almas yonaltiruvchi kurakchalarga va faqat aylanuvchi ishchi kurakchayo‘naltiruvchi larga ega bo‘lishi bolishi mumkin. 3) silindrlar (korpuslar) soniga kora: ko‘ra: a) bir korpusli (bir silindrli); b) ikki korpusli (ikki silindrli); d) kop ko‘p korpusli (kop (ko‘p silindrli). Ko‘p silindrli turbinalar silindrlarining vallari bitta generatorga Kop birlashtirilgan bo‘lsa, bolsa, bir valli turbinalar deyiladi, agar har bir silindr ayrim generatorga birlashtirilsa, kop k0 ‘p valli turbinalar deyiladi. 4) bug‘ bug taqsimlanish prinsipiga kora: ko‘ra: a) aktiv bugning potensial energiyasi aktiV turbinalar; bu turbinalarda bug‘ning kinetik energiyaga qozgalmas qo‘zg‘almas kurakchalarda yoki soploda aylantiriladi; ishchi kurakchalarda esa bug‘ning bugning kinetik energiyasi mexanik ishga aylantiriladi; bug kengayishi yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi b) reaktiv reaktiV turbinalar; bu turbinalarda bug‘ va ishchi kurakchalarda bir xilda Xilda amalga oshiriladi. 66 www.ziyouz.com kutubxonasi 5) issiqlik jarayoni xarakteriga kora: ko‘ra: a) regeneratsiyali kondensatsion turbinalar; bu turbinalarda ishlatilgan bug atmosfera bosimidan past bosimda kondensatorga kiritiladi; bug‘ bug olinadigan kondensatsion b) bitta yoki ikkita rostlanadigan bug‘ turbinalar; olingan bug‘ bug ishlab chiqarish yoki turarjoylarni isitish uchun ishlatiladi, qolgan qismi kondensatorga kiritiladi; d) qarshi bosimli turbinalar; bu turbinalarda ishlatilgan bug‘ bug bir necha atmosfera bosimida sanoat yoki isitish uchun yuboriladi; e) qoshimcha bug orta qo‘shimcha ulanadigan turbinalar; bunda ishlatilgan bug‘ o‘rta yoki past bosimli silindrlarga kiritiladi. 6) bug‘ bug bosimiga kora: ko‘ra: a) orta = 345°C; o‘rta bosimli turbinalar, p = = 3,43 MPa, tt= b) orttirilgan bosimli turbinalar, p = = 8,8 MPa, t2‘: = 535°C; d) = 565°C; (1) yuqori bosimli turbinalar, p = = 12,7 12,7 MPa, tt= 6) kritik bosimdan yuqori bosimli turbina, p = = 23,5 MPa, e) tkk = tt00 = = 560°C; 560°C'’kk = 565°C. 1.2. BUG BUG‘ TURBINASINING ISHLASH PRINSIPI 1.2. Bug bugning potensial energiyasi kinetik energiyaga, Bug‘ turbinasida bug‘ning aylan— kinetik energiya esa turbina valining mexanik energiyasiga aylantiriladi. Turbina vali bevosita yoki uzatma moslama orqali ishchi mashina bilan ulanadi. Turbinada bug‘ning bugning potensial energiyasini val aylanishining maud. Bug Bug‘ mexanik energiyasiga aylantirishning turli Xil xil usullari mavjud. potensial energiyasini kinetik energiyaga ozgartirish o‘zgartirish xarakteriga kora ko‘ra aktiv, aktz'v, reaktiv va aktiv-reaktiv aktiv—reaktiv turbinalar farqlanadi. o‘tish qismi ikkita asosiy qismdan — soplo Turbinaning bug‘ bug oqib otish apparati 1I va val 4 ga ornatilgan o‘rnatilgan disk 3 dan tashkil topgan (1.1(1.1— rasm). Diskning aylanasi bo‘ylab boylab ishchi ishchj kurakchalar 2 mahkamlangan bolib, ular kanallar hosil qiladi. bo‘lib, 1.1-rasm. 1.1-rasm. Bug Bug‘ turbinasining soplosi va ish gildiragi. g‘ildiragi. 7 www.ziyouz.com kutubxonasi Birinchi jarayon soplo apparatida sodir bo‘ladi, boladi, bu yerga yuqori bosimli bug‘ bug kiradi va kengayadi, uning bosimi pasayadi va tegishlicha bosirnh' yani soplo apparatida bug‘njng bugning ichki energiyasi kinetik tezligi ortadi, ya’ni C \‘1 energiyaga aylanadi. Ikkinchi jaIkkinohi ja— rayon ishchi kurakchalari kanalkurakohalari kanal— P0— larida sodir bo‘ladi, boladi, bu yerda: bug‘— bugnjng kinetik energiyasi diskning diskm'ng va ning boglangan turbina valjnjng valining u bilan bog‘langan mexanik ishiga aylanadi. Bir pog‘onali pogonali bug‘ bug turbinasi P2 =P1 60 _____ quyidagi asosiy qismlardan iborat (1.2-rasm): (1.2—rasm): soplo 4, val 1, 1, disk 2 va unda ornatilgan o‘rnatilgan ishchi ishohi kurakohalar 3, chiqaruv chiqaruV quvuri 6. 6. rakchalar Val 1I unga ornatilgan o‘rnatilgan disk 2 bilan turbinaning asosiy qismi qisrni hisobhisob— lanadi va rotor deb nomlanadi. Rotor korpus 55 da ornatilgan. o‘rnatilgan. podshipVal korpusga tirgovuch podship— o‘rnatiladi. niklar orqali ornatiladi. bosimBug boshlangich p0 p0 bosim— Bug‘ boshlang‘ioh dan oxirgi p2 p2 bosimgacha bitta yoki bir guruh soplolarda kenken— gayadi. Soplolar aylanuvchi diskdisk— o‘rnatilgan ishchi kurakchalar kurakohalar ka ornatilgan oldida korpusga ornatilgan. o‘rnatilgan. Soploda bug‘ bug bosimi pasayishi bilan uning entalpiyasi ham kaka— mayadi, ya’ni yani soplolarda bug‘ bug isis— siqlik energiyasiga aylanadi. BugBug‘— nati— ning soplodagi kengayishi natijasida tezligi cc00 dan cc11 gacha ortadi. Ishchi Ishohi kurakchalar kanalkanal— larida esa bug‘ bug tezligi cc11 dan cc22 yani bug‘ bug kinetik gacha pasayadi, ya’ni energiyasi kamayadi. Bunda bug‘— bugnjng kinetik energiyasi rotorni ayay— ning lantirish uchun yani uohun sarflanadi, sarflanadi, ya’ni rotor aylanish mexanik energiyaenergiya— 1.2-rasm. 1.2—rasm. Bir pogonali pog‘onali bug‘ bug siga aylanadi. turbinasi sxemasi. .I “EL ‘- I I I I 62 \\\\ o \\\\\\\\\ § 3 —————— 8 www.ziyouz.com kutubxonasi Bug‘ning butun kengayish jarayoni faqat qozgalmas qo‘zg‘almas kanallarda, Bugning yani soplolarda, kinetik energiyaning mexanik energiyaga aylanish ya’ni jarayoni esa faqat ishchi kurakchalarda (bug (bug‘ kengaymasdan) sodir boladigan turbinalar aktiv turbinalar deyiladi. bo‘ladigan Bir pog‘onali pogonali aktiv aktiV turbinalar quvvati 500¸800 500+ 800 kW dan oshmaydi. Kichik quvvatli reaktiv turbina ish prinsipini korib ko‘rib chiqamiz. Chiqamiz. Birlamchi bug‘ bug halqasimon bug‘ bug kamerasi 10 10 orqali kiritiladi (1.3(1.3— rasm). Rotorda ishchi va korpusda yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi kurakchalar ornatilgan bolib, bu kurakchalar orasida bug‘ bug otishi o‘rnatilgan bo‘lib, o‘tishi uchun kanal mavjud. Bug Bug‘ kurakchalar orqali otib, o‘tib, chiqarish quvuri 1I orqali kondensatorga kiritiladi. _____7 --1 P1“. ---- >3——-———— - P0 .I I 7 10----.~~~ l 1 : ___ A : ,:\:z!\::\:':‘ .fi :& I I I I : , : : i1.-. %--#:Y%?ifiH?fiTaa::qp2 ii;5i:i5=:=='x\\\ N | ' I: ' \\\\§“ §‘\ III § ”1747‘ I § //\\\ NIH / III \\I.\\ \ VRNKV\‘ ‘ gm” /|/////////Ill/I////////,,/ //// '1II fill/I'll/I/fllll/IIA \I\\\\\\\\\\\\\\‘!\\I\\!‘!\\!\!\\\\\\\ I'll 9 8 7 6 5 \\\I\\!\\I\\II 4 I / 3 \\\\\\_\\\‘ I / 2 l- “N | ,L \ ‘1 1.3-rasm. 1.3-rasm. Kichik quvvatli reaktiv turbina sxemasi: 1I yonaltiruvchi kurakchalar; 3 — chiqish quvuri; 2 — ikkinchi qator yo‘naltiruvchi — ikkinchi qator ishchi kurakchalari; 4 yonaltiruvchi kurakchalar; — korpus; 5 — birinchi qator yo‘naltiruvchi 66 bug quvuri; 9 — birinchi qator ishchi kurakchalar; 77 — rotor; 8 — bug‘ — porshen; 10 bug kirish halqasimon kamerasi. 10 — bug‘ 9 www.ziyouz.com kutubxonasi Bug‘ harakatlanishi davomida p0 Bug p0 dan p2 p2 bosimgacha kengayadi. Bug yonaltiruvchi Bug‘ kengayishi va entalpiya kamayishi ishchi va yo‘naltiruvchi kurakchalarda bir Xilda xilda sodir bo‘ladi. boladi. Turbina old qismidagi bug‘ bug quvur 88 orqali chiqarib Chiqarib yuboriladi. Turbina korpusi va rotorda joylashgan ikki qoshni qo‘shni kurakchalar — pog‘onani ketma—ket joylashgan qatorlari pogonani tashkil qiladi. Bir nechta ketma-ket ishchi va yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi kurakchalarga ega bo‘lgan bolgan turbinalar kop k0 ‘p pogonali bugning pog ‘onalz' turbinalar deyiladi. Hozir korib ko‘rib chiqilgan turbinada bug‘ning kengayish jarayoni ishchi kurakchalar orasidagi kanallarda va yonaltiruvchi kurakchalar orasidagi kanallarda bir Xilda xilda sodir bo‘ladi. boladi. yo‘naltiruvchi Bunday turbinalar reaktiv turbinalar deyiladi. p0p2 egri chiziq bug‘ bug bosimi ozgarishini c1c2 pO—p2 o‘zgarishini korsatadi, ko‘rsatadi, cco—cl—c2 0 punktir chiziq esa bug‘ bug absolut tezligi ozgarishini o‘zgarishini korsatadi. ko‘rsatadi. Yo‘naltiruvchi h00 kamayishi hisobiga bug‘ bug Yonaltiruvchi kurakchalarda entalpiya h Yonaltiruvchi va ishchi kurakchalarida entalpiya tezligi ortadi. Yo‘naltiruvchi o‘zgarishi hisobiga turbina aylanish mexanik energiyasi yuzaga kelakela— ozgarishi di. Reaktiv turbinada entalpiya ishchi yonaltiruvchi kurakchalarda ishchj va yo‘naltiruvchj xilda kamayadi. bir Xilda 10 10 www.ziyouz.com kutubxonasi 2-bob. 2-bob. ISHCHI KURAKCHALARDA ENERGIYANING BIR TURDAN BOSHQA TURGA AYLANISHI 2.1 . AKTIV POGONA POG‘ONA 2.1. pogonada bug‘ bug kengayishi faqat soploda amalga oshirilaAktiv pog‘onada oshirila— di. Pogonaning Pog‘onaning issiqliklar farqi h h00 kinetik energiyaga faqat soplolarda aylantiriladi. Ishchi kurakchalarda esa faqatgina kinetik energiyaning Bug‘ oqimi mexanik energiyaga aylantirish jarayoni sodir bo‘ladi. boladi. Bug soplo kanallaridan aylanish tekisligiga a1 a 1 burchak ostida cc11 absolut tezlik bilan chiqadi va ishchi kurakchalar kanaliga kiradi. Ishchi kurakchalar aylanib turganligi sababli bug‘ bug kanallariga kirishida ularning devorlariga nisbatan boshqacha tezlik va yo‘nalishga yonalishga ega boladi. Bu tezlik nisbiy tezlik w1 bilan belgilanadi. bo‘ladi. tezlz'k deb ataladi va “)1 Nisbiy tezlik qiymatini va yo‘nalishini yonalishini tezliklar uchburchagini qurish bilan osonlikcha topish mumkin. Bug Bug‘ absolut tezligi cc11 dan kurakchalar ortacha o‘rtacha diametriga nisbatan aniqlangan aylanish tezligi u ni geometrik ayirish natijasida nisbiy tezlik w 1 aniqlanadi. tezlik (01 aniqlanadi. Geometrik ayirish qoidasiga kora ko‘ra cc11 tezlik parallelogrammning diagonali hisoblanadi, tezlik u esa uning bir tomoni. Demak, nisbiy tezlik ‘01 w1 ning qiymati va yo‘nalishi yonalishi parallelogrammning ikkinchi tomoni bilan aniqlanadi. Bug Bug‘ oqimining ishchi kurakchalar kanallariga kirishdagi yo‘nalishini Bug‘ning yonalishini belgilovchi ,61 b1 burchak kirish burchagi deyiladi. Bugning ishchi kurakchalar kanallariga zarbasiz kirishini taminlash ta’minlash uchun ishchi kurakchalarning chekka qismlari aylanish tekisligiga nisbatan b1 burehakka burchakka ogma ,61 og‘ma qilib yasalishi kerak. 11n qiymatlarini uchburchaklar formuformu— burchak ,61 b1 ning Tezlik col w1 va burehak lasidan foydalanib analitik usulda aniqlaymiz: _ c 22 + 2uc1 cos a1 ;. w1 = u 22 − col —\/c1 —2uclcosa1, 1 +u cC1 1 sin sin a1. smfi1 —w_sma1. b1 = ω11 . _ . 11 11 www.ziyouz.com kutubxonasi \\ 61) + S ‘3" u C1 2 ml «1— com —I-- 4 1‘ e?” clu mi“ u 0:) 2 4—0031—1- : 621,: b ) 2.1-rasm. Aktiv turbina ishchi kurakchalarida bug‘ bug tezligi ozgarishi: o‘zgarishi: a — kurakchalardagi oqim sxemasi; b — tezliklar uchburchagi. o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi Kanalning egriligi sababli bug‘ bug oqimi oz yonalishini ozgartiradi w 2 burchak ostida b2 tezlik va kurakchalardan kurakchalardan a)2 ostida chiqib chiqib ketadi. ketadi. I82 tezlik chiqish chiqish b1 burchakdan kichik, yani tezligi b2 burchak, odatda, tezligi deb deb ataladi. ataladi. [32 odatda, ,81 kichik, ya’ni 10 °). +10°). (2°° ÷ b2 = b1 − — (2 = ,61 ,82 Kurakchalar kanallarida bug‘ bug energiyasi yo‘qotilishi yoqotilishi tufayli a)2 w2 nisbiy tezlik “’1 w1 nisbiy tezlikdan kichik, ya’ni yani w2 = yw1, = $601, 602 y< bolib, bug‘m'ng bugning ishchi kurakchabu yerda: 2/; < 11 tezlik koeffitsiyenti koeffitsiyenti bo‘lib, kurakcha— lar kanallarida harakatlanishidagi zararli qarshiliklarni hisobga oladi. Bug‘ning ishchi kurakchalarni tark etishidagi absolut tezlik cc22 ni nj Bugning chiquvchi w2 dan aylanish Chiquvchi tezliklar uchburchagini qurib, nisbiy tezlik a)2 tezligi u ni geometrik ayirish orqali aniqlanadi. 12 12 www.ziyouz.com kutubxonasi Geometriya qoidasiga kora w2 va u tezliklarga qurilgan ko‘ra cc22 tezlik wz parallelogrammning diagonali hisoblanadi. a2 ni quyidagi formulalar orqali Absolut tezlik cc22 va burchak a2 analitik aniqlash mumkin: = Jab +u —2uco2 cos β,822 ;3, 2uω 2 cos ω 222 + u 22 − c622 = w c22 2 Sin a2 sin sin I82. a2 = %Sin b2 . Pogonadagi bug harakati tezligining ozgarishini Pog‘onadagi bug‘ o‘zgarishini bilgach, uning kinetik energiyasi ozgarishini o‘zgarishini ham aniqlash mumkin. Bug Bug‘ ishchi kurakchalar kanallaridan otishdagi o‘tishdagi zararli qarshilikni yengishga sarflaydi. sarflaydi. Ishchi kurakchalardagi kinetik energiya yoqotilishi h yo‘qotilishi hAA quyidagi formula orqali aniqlanadi: w12 − w22 w2 hAA == ‘01n 2(1_¢2 (1 − y2)‘”71, ) 1 , kJ/kg, kJ/kg, = h 2 2 w2 2 bugning ishchi kurakchalarga kirishdagi kinebu yerda: (”—211 — 11 kg bug‘ning kine— tik energiyasi; w22 %2 — 11 kg bug‘ning bugning ishchi kurakchalardan chiqishdagi 2 kinetik energiyasi. Ishchi kurakchalar kanallaridagi ishqalanishni va boshqa qarshiqarshi— sarflanadigan energiya issiqlikka aylanadi va liklarni yengish uchun sarflanadigan bug‘ning hAA bugning ishchi kurakchalardan chiqishidagi issiqlik miqdorini h c222 kattalikka oshiradi. c022 tezlik va 632 energiya ham mazkur pog‘ona pogona 2 yoqotish hisoblanadi. Bu yo‘qotish yoqotish chiquvchi uchun yo‘qotish chiquvchz‘ tezlik bilan yoqotish yo ‘qotish deb ataladi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: c2 2 _ 0%2 , J/kg. h = hch— 2’ J/kg. ch Aktiv pog‘ona pogona kurakchalaridagi issiqlik jarayoni barcha yo‘qotishlar yoqotishlar AktiV bilan birga 2.2-rasmda 2.2—rasmda korsatilgan. ko‘rsatilgan. Bu rasmda A1t A1t nuqtadan yuqori h ,h ,h yoqotishlar korsatilgan. hc, hA, hch yo‘qotishlar ko‘rsatilgan. C A ch A2 va A3 A3 nuqtalar bug‘ning bugning soplodan va ishchi kurakchalardan A1, A2 A1, chiqishdagi va undan keyingi holatlarini ifodalaydi. 13 13 www.ziyouz.com kutubxonasi P0 ho 1.0 % a" / \ mll Q" Q /A3 \A/ A2 1 r.) in V pl n /A1t 2.2-rasm. yoqotishlarini 2. 2—rasm. Aktiv pogona pog‘ona kurakchalaridagi issiqlik jarayonining yo‘qotishlarini hisobga olgan holdagi is i—s diagrammadagi tasviri. 2.2. REAKTIV POGONA POG‘ONA 2.2. pogonada nazariy issiqlik tushishi: Aksial reaktiv pog‘onada h =h + h¢ , 2t 01 02 ho0 = = ii00 _ i¢ 1.31;: h01+ hgza yonaltiruvchi va ishchi bu yerda: hho1 va h¢ hgz — yo‘naltiruvchi ishchi kurakchalardagi kurakchalardagi 01 02 boyicha issiqlikning nazariy sarflari. asosiy adiabata AOA'2t A0A¢2t bo‘yicha sarflari. Aksial reaktiv pog‘onada pogonada nazariy issiqlik tushishi yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi va ishchi ho1 z h¢ h’o2 kurakchalar orasida teng taqsimlanadi, ya’ni yani h » . 01 02 Yonaltiruvchi kurakchalar kanallarida issiqlik yo‘qotilishi yoqotilishi h Yo‘naltiruvchi hCC mavjudligi sababli ishchi kurakchalardagi haqiqiy issiqlik tushishi emas, balki h h¢ h'o2 1102 ga teng (2.3-rasm). (2.3—rasm). 02 02 Ishchi kurakchalardagi issiqlik tushishining butun pogona pog‘ona nazariy harfi bilan issiqlik tushishiga nisbati reaktivlik darajasi deyiladi va pr harfi belgilanadi: 02 =@ r= h h0 pho 14 14 www.ziyouz.com kutubxonasi P0 1'0 k A to A0 I I I I I I I H é” "=0 I E : l I A o/ A n: IAI w : I I v . II IAlt II I I I : .2: P2 i I H I ha I "2 l i A3 .: A I . i: It v v lzt v i 2 g l: a v_ -: _ H“ a v A2t I /A2t 2.3-rasm. yoqotishlar hisobga olingan holdagi 2. 3—rasm. Reaktiv pogona pog‘ona kurakchalaridagi yo‘qotishlar i—s diagrammadagi tasviri. issiqlik jarayonining is yoki h = rh0'. 02 = ,0 . h0 hoz Yonaltiruvchi kurakchalarda h = Yo‘naltiruvchi ho1 = i100 — iz1t1t miqdordagi issiqlik 01 tushishi roy p0 dan p1 p1 gacha pasayadi. ro‘y beradi va bosim p0 Bug‘ oqimi yo‘naltiruvchi Bug yonaltiruvchi kurakchalar kanallaridan cc11 absolut tezlikda a1 a1 burchak ostida chiqadi Chiqadi va ishchi kurakchalar kanallariga kiradi. Bug‘ning yo‘naltiruvchi Bugning yonaltiruvchi kurakchalar kanallaridan chiqishdagi tezligi quyidagi tenglama bo‘yicha boyicha aniqlanadi: cc1=<pclt c02 . = 904t = (p\/2(1—p)ho +63. j 2h01 +C§ + c02 = j 2(1 − r) h0 + 1 = j c1t = 15 15 www.ziyouz.com kutubxonasi Bug‘ oqimi tezligi col (2.4— Bug w1 va ,81 b1 burchak tezliklar uchburchagini (2.4rasm) yasash orqali aniqlanadi. Shuningdek, analitik usulda quyidagi formulalar bo‘yicha boyicha ham aniqlash mumkin: w1 = c12 + uU22 − a1 ; uc1 cos w1=\/612+ —2 2uc1 COS a1; cc ω1 . . sin $111 ,61 sm a1. b1 = 3111 sin a1. Pog‘onaning ishchi kurakchalari kanallarida bug‘ning Pogonaning bugning kengayishi davom etib, tezligi ortadi va bosimi p1 p1 dan p2 p2 gacha kamayadi. Ishchi kurakchalardagi 11 kg bug‘ bug kinetik energiyasi oqimning  w122  ishchi kurakchalarga kirishdagi kinetik energiyasi [%]  va issiqlik  2  61) 051 181 U cl V a) 1 .62 052 02 4 b) u J E cl : u Clu (”2 x 42’ \Fk/ Q en» 001 y 62 :: < u at"2 (1)2“ —)- 2.4-rasm. bug tezligi ozgarishi: 2. 4—rasm. Reaktiv pogona pog‘ona ishchi kurakchalarida bug‘ o‘zgarishi: a — kurakchalardagi oqim sxemasi; b — tezliklar uchburchaklari. 16 16 www.ziyouz.com kutubxonasi w2 2 w2 2 2t = 1 + h , tushishi lar yigindisiga teng, yani: w_22tw w22t tushishi hho2 lar yig‘indisiga teng, ya’ni: = —%+ hm, — 02 02 bu yerda: a);t bugning ishchi kurakchalar chiqish kesimidagi nazariy nisbiy tezligi. bug‘ning Bu yerdan w 22t = a);t = 421102 + (of. 2h02 + w12 . Bugning Bug‘ning ishchi kurakchalardan chiqishidagi haqiqiy nisbiy tezligi, ya’ni yani ishchi kurakchalardagi energiya yo‘qotilishini yoqotilishini hisobga olgan holdagi tezlik quyidagi formula orqali aniqlanadi: w2 = yw2t = y (02 = wt = 1/) +0)? h02 + w12 . 22ho2 a2 burchak chiquvchi cc22 tezlik va a2 chiquvchi tezliklar uchburchagini qurish qurish orqali aniqlanadi. Reaktiv bug‘ bug turbinalari hamisha kop ko‘p pogonali pog‘onali qilib yasaladi va pogonalarida p = pogona uchun ular pog‘onalarida = 0,5 saqlanadi. Har bir oraliq pog‘ona bolganligi sababli reaktiv pog‘ona pogona yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi va ishchi cc00 = = cc22 bo‘lganligi kurakchalarini konstruksiyalashda konstruksiyalashda a1 = ,62 = flb11 qabul qabul qilinadi. qilinadi. kurakchalarini a1 = b2 va a2 a2 = . Bu shuni korsatadiki, Bu holda (p j= y, demak, a)2 w2 = = 1/1, = ccl. ko‘rsatadiki, chiquvchi 1 tezliklar uchburchagi kiruvchi tezliklar uchburchagining aksidir (2.4(2.4— rasm). Ishchi kurakchalarda issiqlik yo‘qotilishi yoqotilishi quyidagi tenglamaga binoan aniqlanadi: w22t − w22 w2  1  w2 hA_w%tw2__(1¢Z)w_22t:(%_1)w7%. h = (1 − y2 ) 2t =  2 − 1 2 . A = 2 2 y  2 Chiquvchi tezlik bilan issiqlik yo‘qotilishi yoqotilishi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: bo‘yicha 2 = ccg/z. / 2. h hm: ch 2 Reaktiv pog‘onadagi pogonadagi issiqlik jarayoni is i—S diagrammada quyiquyi— dagicha quriladi (2.3-rasm). boshlangich holatini (2.3—rasm). Bugning Bug‘ning boshlang‘ich ifodalovchi p0 p0 va tt00 parametrli A0 A0 nuqtadan oxirgi bosim izobarasi p2 p2 A0A¢2t issiqlik tushishi pog‘ona pogona bilan kesishgunicha adiabata otkaziladi. o‘tkaziladi. AOA;t kurakchalarida sodir bo‘ladi. boladi. A1t A1t nuqta bug‘ning bugning yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi kuku— rakchalardan keyingi holatini yo‘qotishlarni yoqotishlarni hisobga olmasdan korko‘r— 2 — D. N. Muhiddinov 17 17 www.ziyouz.com kutubxonasi satadi. Yo‘qotishlarni Yoqotishlarni hisobga olgan holda bug‘ning bugning yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi kurakchalardan keyingi holati A1 A1 nuqta orqali aniqlanadi, bu holda yonaltiruvchi kurakchalarda energiya yo‘qotilishi yoqotilishi quyidagi formulaga yo‘naltiruvchi ko‘ra aniqlanadi: kora he =(1-902)(h0 ( 1+72)2 ) 2 hC = (1 − j2 ) h01 + c0 . kengaya— p2 bosimgacha kengayaIshchi kurakchalarda bug‘ bug p1 p1 bosimdan p2 di. Bu jarayondagi nazariy issiqlik tushishi is A1A2t i—s diagrammada AIA2t adiabata orqali korsatiladi. yoqotish h ko‘rsatiladi. Ishchi kurakchalardagi yo‘qotish hAA ni A2t qo‘yish orqali A2 A2 nuqta topiladi va bu nuqta A2t nuqtadan yuqoriga qoyish bugning reaktiv pog‘onadan pogonadan keyingi holatini ifodalaydi. bug‘ning 2.3. ERKIN REAKTIVLIK DARAJALI POGONA POG‘ONA 2.3. hOI A0191 ho P1 in i 2t m I E If I : i / v v hch E : _'-.._ r N I / I I I I I /A! 2t 2.5-rasm. 2. 5—rasm. Reaktivlik darajasi taxminan 30% li pogona pog‘ona kurakchalaridagi issiqlik jarayoni. aktiV turbinalarda har Hozirgi aktiv xil bolgan Xil reaktivlik darajasiga ega bo‘lgan pogonalar pog‘onalar keng qollaniladi. qo‘llaniladi. Istalgan reaktivlik darajasili pogona pog‘ona ishchi kurakchalarida energiyani bir turdan boshqa turga aylantirish prinsipi reaktivlik dada— rajasi p = bolgan reaktiv po— po= 0,5 bo‘lgan gona xil bo‘lib, bolib, g‘ona prinsipi bilan bir Xil farqi pog‘ona pogona nazariy issiqlik tu— tushishining asosiy qismi kichik reaktivlik darajasida qozgalmas qo‘zg‘almas yonaltiruvchi kurakchalar (sopyo‘naltiruvchi (sop— lo)ga 10)ga togri to‘g‘ri keladi. Erkin reaktivlik darajasili po— pogona g‘ona uchun yuqorida korib ko‘rib otilo‘tilgan reaktiv pog‘ona pogona tengliklari togri to‘g‘ri keladi. Reaktivlik darajasi taxminan 30% ga teng pog‘onaning pogonaning issiqlik jarayoni 2.5-rasmda 2.5—rasmda korsatilgan. ko‘rsatilgan. Rasmdan , Rasmdan korinadiki, ko‘rinadiki, hho101 > > hhm, 02 yani pog‘ona pogona energiyasi h ya’ni hO0 ning taxminan 70% qismi soplo kaka— 18 18 www.ziyouz.com kutubxonasi nallarida ishlatilgan, qolgan qismi esa ishchi kurakchalar kanallarida ishlatilgan. Bu pog‘onaning pogonaning tezliklar uchburchagi 2.6-rasmda 2.6—rasmda korsatilgan. ko‘rsatilgan. 0) u cl 001 00 u c2" 2 b) A 431 0‘1 3 a.) v C1 4 001 u __ 4 62 001a clu v 161 051 002 _ 4 u __ __ 4 002y i 2.6-rasm. bug tezligi ozgarishi: 2. 6-rasm. Reaktivlik darajasili pogona pog‘ona kurakchalarida bug‘ o‘zgarishi: a — kurakchalardagi oqim sxemasi; b — tezliklar uchburchagi. 19 19 www.ziyouz.com kutubxonasi 3-bob. POG‘ONALARIDAGI 3-bob. TURBINA POGONALARIDAGI YO‘QOTISHLAR YOQOTISHLAR 3.1. YOQOTISHLARNING GURUHLANISHI 3.1. YO‘QOTISHLARNING Bug boladigan yo‘qotishlarni yoqotishlarni ikki guruhga Bug‘ turbinalarida sodir bo‘ladigan ajratish mumkin: 1) yoqotishlar. Turbinada ishchi jism kengayishida uning 1) ichki yo‘qotishlar. holati ozgarishiga o‘zgarishiga bevosita tasir ta’sir korsatadi; ko‘rsatadi; 2) tashqi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Bu yo‘qotishlar yoqotishlar turbinada ishchi jism kenken— tasir korsatmaydi. gayishida uning holati ozgarishiga o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ichki yo‘qotishlarga yoqotishlarga quyidagilar kiradi: klapanlardagi yo‘qotishlar, yoqotishlar, soplodagi yo‘qotishlar, yoqotishlar, chiquvchi tezlik bilan disk ishqalanishi va yoqotishlar, ichki tirqishlar orqali yo‘qotishlar, yoqotishlar, bug‘ bug ventilatsiyasidagi yo‘qotishlar, namligi sababli yo‘qotishlar, yoqotishlar, chiqish quvuridagi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Tashqi yo‘qotishlarga yoqotishlarga quyidagilar kiradi: mexanik yo‘qotishlar, yoqotishlar, bug yo‘qotishlar yoqotishlar sababli sodir bo‘ladigan boladigan yo‘qotishlar. yoqotishlar. tirqishdagi bug‘ 3.2. YOQOTISHLAR 3.2. ICHKI YO‘QOTISHLAR 3.2.1. Klapanlardagi yoqotishlar. bug yo‘qotishlar. Turbinaga kiruvchi bug‘ berkituvchi va rostlovchi qurilmalardan otishi o‘tishi kerak. Bular turbiturbi— (to‘xtatuvchi) va rostlovchi naning kirish qismida joylashgan stopor (toxtatuvchi) klapanlardir. Bu qurilmalar turbinaning konstruktiv qismlaridan biri hisoblanadi. Demak, turbinaga kirishdagi bug‘ bug holati deganda stosto— bug holati tushuniladi. por klapani oldidagi bug‘ Bug Bug‘ stopor va rostlovchi klapanlardan otishida o‘tishida uning bosimida yoqotish sodir bo‘ladi, boladi, ya’ni yani bug‘ bug drossellanadi. Drossellanganda yo‘qotish bug entalpiyasi ozgarmaydi, bug‘ o‘zgarmaydi, h h00 = = const. Lekin bu drossellash sababli yani drossellanishdan turbinadagi issiqlik pasayishi kamayadi, ya’m' drossellam'shdan issiqlik yoqotilishi sodir bo‘ladi: boladi: yo‘qotilishi Dh . Ahkk == hho0 -— Dh Ah”, i.y. Orta boladigan O‘rta bosimli turbinalarda drossellash tufayli sodir bo‘ladigan yoqotilishi klapanlar butunlay ochiq bo‘lganida bolganida birlamchi bosim yo‘qotilishi 20 www.ziyouz.com kutubxonasi bug bosimining 5% ini tashkil qilishi mumkin. Zamonaviy bug‘ bug bug‘ turbinalarida bu yo‘qotishlar yoqotishlar 3% va undan ham kamroq. HisobHisob— kitoblar uchun drossellashdagi bosim yo‘qotilishim' yoqotilishini quyidagicha qabul qilinadi: Apkk = Dp . = (0,03¸0,05)p (0,03+0,05)p0. 0 3.2.2. Soplolardagi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Soplodagi bug‘ bug kinetik energiyasining yo‘qotilishi yoqotilishi bug‘ning bugning soploga kirishidagi yo‘qotilishi yoqotilishi tufayli, bug‘ bug zarrachalarining soplo devoriga ishqalanishi tufayli, bug‘ bug oqimi yo‘nalishi yonalishi ozgarishi bug uyurma harakati tufayli o‘zgarishi tufayli va bug‘ sodir bo‘ladi. boladi. Bug boladigan yo‘qotish yoqotish tezlik Bug‘ harakatlanish tezligi sababli sodir bo‘ladigan koeffitsiyenti j orqali ifodalanadi. Tezlik koeffitsiyenti koeffitsiyenti (p koeffitsiyenti soplo kanali o‘lchamlariga (uzunligi, balandligi va radiusi), soplo devorlari yuzasi olchamlariga gadir-budirlik bug tezligiga va soplo shakliga bog‘liq. bogliq. g‘adir—budirlik darajasiga, bug‘ koeffitsiyenti (p Tezlik koeffitsiyenti j soplo balandligiga juda kuchli bog‘liq: bogliq: balandlik kamayishi bilan go j kamayadi. koeffitsiyenti go qo‘pol ishlangan soplolar Tezlik koeffitsiyenti j ning qiymatini qopol uchun 0,93¸0,94, 0,93 +0,94, yaxshi qoyilgan qo‘yilgan va ishlov berilgan soplolar uchun 0,95¸0,96 0,95+0,96 va frezerlangan soplolar uchun 0,96¸0,975 0,96 +0,975 oraligida oralig‘ida qabul qilish mumkin. 3.2.3. Ishchi kurakchalardagi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Kurakchalardagi energiya yoqotishlari tezlik koeffitsiyenti y orqali hisobga olinadi. Tezlik yo‘qotishlari koeffitsiyenti 1/) 0,98 90 0,97 0,96 0,95 0,94 0,93 10 50 100 150 200 [1, mm 3.1-rasm. Siqiluvchi kanalli soplo kurakchalari uchun tezlik koeffitsiyentining soplo balandligiga bog‘liqligi. bogliqligi. koeffitsiyentining 21 www.ziyouz.com kutubxonasi 0,98 0,97 0,96 fil/fi2=40°/36° 36°/30° 33728° 27724° 0,95 0’94 0,93 0 12 50 100 150 [1, mm 3.2-rasm. koeffitsiyentining har 3. 2—rasm. Aktiv turbina ishchi kurakchalari uchun tezlik koeffitsiyentining Xil xil egrilik darajasili kurakchalar balandligiga bog‘liqligi. bogliqligi. koeffitsiyenti y ning qiymati aktiv y= koeffitsiyenti 1/) aktiV turbinalar uchun 0) = 0,94¸0,95, O,94+0,95, reaktiv turbinalar uchun 1/) y= = 0,96¸0,975 0,96+0,975 oraligida oralig‘ida qabul qilinadi. Ishchi kurakchalardagi energiya yo‘qotilishini yoqotilishini quyidagi formulalar yordamida aniqlash mumkin: aktiv turbinalar uchun: 2 w12 −w22 = _ y22 ) w1 ;—w = (1 − hi.k. = hi-k' _ 2000 2000 (11/) )2—1000 reaktiv turbinalar uchun: + h ), ( +h02)’ 1/)2)(2—2000 hi.k. = (1 − y2 ) hlk :(1 bu yerda: w12 − w22 a)? —w% 2000 w12 2000 02 bugning ishchi kurakchaga kirishdagi va — 11 kg bug‘ning chiqishdagi kinetik energiyasi, kJ/kg; ho2 — reaktiv turbina ishchi kurakchalaridagi bug‘ adiaba— h bug adiaba02 tik kengayishidagi entalpiyalar farqi, kJ/kg. 3.2.4. Ishchi kurakchalardan chiqish tezligidagi yoqotishlar. yo‘qotishlar. Bug Bug‘ boladi. ishchi kurakchalardan chiqishida uning absolut tezligi cc22 bo‘ladi. Bug Bug‘ chiqishidagi tezlik energiyasidan toliq to‘liq foydalanish foydalam'sh uchun oldingi pogona ishchi kurakchalar orasidagi tirqish kichik bo‘lishi bolishi va keyingi pog‘ona kerak, shunda bug‘ bug ishchi kurakchalar kanallariga zarbasiz kiritiladi boladi. Kop pogonali bug‘ bug turbiva kurakchalarga ishqalanishi kam bo‘ladi. Ko‘p pog‘onali turbi— 22 www.ziyouz.com kutubxonasi nalarida bir pog‘onadan pogonadan chiqqan bug‘ bug tezligi energiyasi keyingi pogona ishchi kurakchalarida toliq pog‘ona to‘liq yoki qisman ishlatilishi mumkin. pog‘ona soplolari orasida tirqish Ishchi kurakchalar va keyingi pogona katta bo‘lganida bolganida chiquvchi tezlik energiyasi butunlay yo‘qotiladi, yoqotiladi, masalan, rostlovchi halqa ishchi kurakchalaridan chiqishda, bug‘ bug to‘satdan ortishida va olish kamerasidan oldingi pog‘onada, pogonada, diametr tosatdan oxirgi pog‘ona pogona kurakchalaridan chiqishda. Chiquvchi tezlik bilan yo‘qotiladigan yoqotiladigan energiya quyidagi formula boyicha aniqlanadi: bo‘yicha 2 h / 2000. hchch == ccg/ 2000. 2 Oxirgi pog‘onadan pogonadan chiquvchi bug‘ bug tezligi bilan yo‘qotiladigan yoqotiladigan o‘rta quvvatli turbinalar uchun turbinadagi energiya miqdori kichik va orta adiabatik entalpiyalar farqining 12% 1—2% idan oshmaydi. Katta quvvatli va chuqur vakuumda ishlaydigan turbinalar uchun bu korsatkich ko‘rsatkich 34% boladi. 3—4% va undan ham yuqori bo‘ladi. 3.2.5. Disk ishqalanishi va ventilatsion yo‘qotishlari. yoqotishlari. Aylanuvchi disk va uni orab bug orasida ishqalanish sodir bo‘ladi. boladi. o‘rab turgan bug‘ bug zarralariga tezlanish beradi. Aylanayotgan disk oziga o‘ziga yaqin bug‘ Ishqalanishni yengish va bug‘ bug zarralariga tezlanish berish uchun malum ma’lum miqdordagi ish sarflanadi. sarflanadi. Bu sarflangan sarflangan ish qaytadan issiqlikka aylanadi va bug‘ bug issiqlik miqdorini oshiradi. Bugni bolmagan qatlamga parsial Bug‘ni soplolar bilan band bo‘lmagan kiritilganda ishchi kurakchalar kanalida uyurmali harakat vujudga keladi va ventilatsion yo‘qotishlar yoqotishlar sodir bo‘ladi. boladi. Ventilatsion yoqotishlarga quyidagilar kiradi: bug‘ning bugning ishchi kurakchalarga yo‘qotishlarga ishqalanishi va zarbasi (urilishi), ishchi kurakchalarning ventilator sifatidagi harakati, parsial disk kurakchalariga bug‘ning bugning uzilishlar bilan berilishi. Bundan tashqari, bug‘ni bugni soplodan parsial ravishda kiritilganda faqat soplo togrisidagi to‘g‘risidagi qarshisidan ishchi kurakchalar kanallarigagina bug beriladi. Ishchi kurakchalarning boshqa barCha barcha kanallarni ishchi bug‘ jism emas, balki boshqa muhit toldirib to‘ldirib turadi. Bu kanallar soplo qarshisiga kelganida, ishchi bug‘ bug energiyasining bir qismi kanallardan ishchi emas, jismni surib chiqarishga sarflanadi. sarflanadi. Bu energiya sarfi sarfi surib chiqarish uchun yo yoqotish ‘qotish deyiladi. Bu korsatilgan ko‘rsatilgan qarshiliklarni bug issiqlik miqdorini yengish uchun mexanik ish sarflanadi, sarflanadi, bu esa bug‘ oshiradi. 23 www.ziyouz.com kutubxonasi Ishqalanish va ventilatsiya yo‘qotishlarni yoqotishlarni aniqlash uchun Stodan formulasidan foydalaniladi: 1,5 -6 N ]u310 r, Nii.v. = = [1,07d [1,07ar22 + + 0,61z(1 0,6141 — E)dl E)d1;5]u3 - 10-6,), 2 bu yerda: N NW — ishqalanish va ventilatsiyaga sarflanadigan sarflanadigan quvvat, kW; i.v. bug 1l — koeffitsiyent, koeffitsiyent, havo va yuqori darajada qizdirilgan bug‘ uchun l = bug uchun/i uchun l = toyinuchun/i = 1, 1, ota o‘ta qizigan bug‘ = 1,1¸1,2, 1,1+1,2, to‘yin— bug uchun ,1l = gan bug‘ = 1,3; 1,3; d(1 — disk diametri, m; — tezlik pog‘onalari z pogonalari soni; E bug kiritilishi parsiallik darajasi; E — bug‘ ll22 — kurakchalar balandligi, sm; u — ortacha o‘rtacha diametr atrofidagi atrofidagi aylanma tezlik, m/s; 3 . p — disk aylanayotgan muhim zichligi, kg/m kg/m3. Ishqalanish va ventilatsiya yo‘qotishlari yoqotishlari issiqlik birliklarida quyidagicha aniqlanadi: hi.v. = Ni.v. / G, pogonadagi bug‘ bug sarfi, bu yerda: G G — pog‘onadagi sarfi, kg/s; h ishqalanish hiV — va ventilatsiyani yengishga sarflangan sarflangan i.v. ishga ekvivalent bug‘ bug issiqlik miqdori ortishi, kJ/kg. Reaktiv turbinalarda disklar yo‘qligi yoqligi va kurakchalarga bug‘ning bugning toliq berilishi sababli ishqalanish tufayli yo‘qotishlarni yoqotishlarni hisobga to‘liq olinmaydi, sababi, barabansimon konstruksiyada ularning qiymati yoqotishlari esa umuman yo‘q. yoq. juda kichik. Ventilatsiya yo‘qotishlari 3.2.6. Aktiv turbina ichki tirqishidagi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Diafragmaning ikki tomonida soploda bug‘ bug kengayishi natijasida bosim farqi vujudga keladi. Diafragma korpusga mahkamlanganligi sababli va disk val bilan birga aylanishi tufayli disk gupchagi va diafragma oraligida oralig‘ida boladi. tirqish hosil bo‘ladi. 3.3-rasmda pogonasi sxemasi korsatilgan. 3.3—rasmda aktiv aktiV turbina bosim pog‘onasi ko‘rsatilgan. Diafragmaning ikki tomonida hosil bo‘ladigan boladigan bosim farqi tufayli tirqish orqali soplodan otmasdan o‘tmasdan va ish bajarmasdan malum ma’lum miqdordagi bug‘ bug otadi. yoqotishlar bug‘ning bugning issiqlik saqlanuvo‘tadi. Bu yo‘qotishlar saqlanuv— chanligini oshishiga va FIKning tushishiga olib keladi. Bu yo‘qo— yoqotishlarni kamaytirish uchun maxsus labirint zichlagichlar ornatiladi. o‘rnatiladi. 24 www.ziyouz.com kutubxonasi 6—1, §\\é\:§§ P2 P0 M \ : : :: :: :: :: \\ 7W %%% @fifi §*\Q‘ “\ 6““ /A&§\ l 'W i : : : %§§ fiiixi‘fifl‘ii 1L a a a :fi v ::::::=:::c+ g1 "‘ x0 AXAxAxAxAxAx " x1 = b) a) 3.3-rasm. 3.3—rasm. Aktiv turbina bosim pogonasi pog‘onasi sxemasi. Issiqlik energiyasining diafragma va turbina validagi tirqishlaridan yoqolishi bir qator omillarga: zichlagich qirralari soni, kondalang yo‘qolishi ko‘ndalang pog‘ona disklaridagi yengillatish moslamamoslama— tirqishlar kattaligi, keyingi pogona larining bor—yo‘qligi bor-yoqligi va h. k.larga bog‘liq. bogliq. Bu sarfni grafik grafik usulda nomogrammalardan topish mumkin. Injenerlik hisoblarida quyidagi formuladan foydalanish ham mumkin: fb c/v = mfs \/2(p’—p”)/v G Gtt = =j1: = 316,2 3163/1]: 2( p ′ − p ′′) / v fs = pds bu yerda: j: = fldS — aylana korinishidagi ko‘rinishidagi tirqish yuzasi; c bugning tirqishdagi tezligi, m/s; — adiabatik kengayishdagi bug‘njng 111/5; 25 www.ziyouz.com kutubxonasi s — kondalang ko‘ndalang tirqish kattaligi, m; d — disk gupchagi diametri; m bug kengayishi va tezligi ozgarishini M — bug‘ o‘zgarishini etiborga e’tiborga oluvchi koeffitsiyent; miqdoriy koeffitsiyent; bugning nisbiy hajmi; vn — tirqishdagi bug‘ning — p ²) ”) — tirqish zichligining ikki tomondagi bosimlar ((p’ p¢ farqi. 3.2.7. Bug yoqotishlar. Kondensatsion tipdagi turtur— Bug‘ namligidagi yo‘qotishlar. binalar keyingi pogonalari, pog‘onalari, asosan, toyingan to‘yingan nam bug‘ bug rejimida ishlaydi, natijada suv boladi. Bu tomchilar marsuV tomchilari hosil bo‘ladi. mar— kazdan qochma kuchlar tasirida ta’sirida periferiyaga uloqtiriladi, shu bilan bug oqimidan tezlanish oladi. Shunday qilib, birga, asosiy bug‘ qih'b, tomchilarga tezlanish berish uchun malum ma’lum miqdorda energiya sarflanadi. sarflanadi. Bug Bug‘ absolut tezligining nisbiy vektoridan katta bug‘ning bugning ishchi kuraklariga yonalish turlicha bo‘ladi, boladi, ya’ni yani suv yonalishi ishchi yo‘nalish suV tomchilari yo‘nalishi kuraklarining pastki qismiga to‘g‘ri togri keladi, bu turbina pog‘onasining pogonasining ishiga tasir ta’sir korsatadi. ko‘rsatadi. Bir tomondan, suv suV tomchilari ishchi kuraklari korpusini yemiradi, ikkinchi tomondan, suv suV tomchilari ishchi kurakkurak— lariga ta’sir tasir etayotgan tormozlash effektining yangilanishi uchun malum bug rejimida ma’lum miqdorda energiya sarfini sarfini talab etadi. Nam bug‘ suv suV tomchilarining ajralib chiqishi natijasida ish jarayonini berilgan bug miqdorining hammasi bajarmaydi. Bug bug bug‘ Bug‘ miqdorining bug‘ kengayishi jarayonida va suv suV tomchilariga aylanadigan qismi namlik boladigan energiya sarfining tufayli sarf sarf bo‘ladigan sarfining miqdorini tashkil etadi. InIn— jenerlik hisoblari uchun bu sarf: h = x)hi, kJ/kg, hhn = (l (1 — x)hl., hn pogonadagi hamma yo‘qotishlarni yoqotishlarni etiborga bu yerda: h h,-i — pog‘onadagi e’tiborga olinOlin— gandagi issiqlik kJ/kg miqdori farqi; bug pog‘onadagi pogonadagi bug‘ning bugning quruqlik darajasi. x — bug‘ 3.2.8. Chiqish quvuridagi yo‘qotishlar. yoqotishlar. Ishlatilgan ikkilamchi bug‘ bug turbinadan chiqarish quvuri orqali malum ma’lum tezlik bilan chiqariladi. Buning uchun malum ma’lum miqdorda bosim sarflanadi. sarflanadi. Bug bolsa, konBug‘ turbinadagi chiqaruvchi tezlik 4060 40—60 m/s bo‘lsa, kon— densatsion turbinalarda 100120 100—120 m/s ga yetadi. Turbinadan chiqachiqa— digan bug‘ning bugning kinetik energiyasi bosim farqlari bilan ifodalanadi. Chiqaruv qismi quvuridagi bosim sarfi sarfi quyidagi empirik formula bilan aniqlanadi: 26 www.ziyouz.com kutubxonasi Dp = p - p2k = l(cn/100)2 ka p2k, = 1(Cn/100)2 Apn n = p22 _ p2k p2 bugning turbina kuraklaridan keyingi bosimi; bu yerda: p2 — bug‘ning bugning kondensatordan keyingi bosimi; p2k p2k — bug‘ning ccnn bugning chiqarish quvuridagi tezligi; — bug‘ning l1l — qoshimcha qo‘shimcha koeffitsiyent koeffitsiyent (0,07 — 0,1). 3.3. YOQOTISHLAR 3.3. TASHQI YO‘QOTISHLAR 3.3.1. yoqotishlar. Podshipniklarning tayanch va tirgak 3.3. 1. Mexanik yo‘qotishlar. qismlarida generatorning boshqa mashinalaridagi qarshiliklarini yoqotishlarni tashkil yengish uchun ketadigan energiya sarfi sarfi mexanik yo‘qotishlarni etadi. Bundan tashqari, turbinaning qismlarini birlashtiruvchi sarf bo‘ladi. zichlagichlari qarshiligini yengish uchun ham energiya sarf boladi. Turbogeneratordagi mexanik yo‘qotishlar yoqotishlar mexanik FIKni aniqlashda etiborga yoqotishlarni tajriba yo‘li yoli bilan topiladi. e’tiborga olinadi. Mexanik yo‘qotishlarni Bunda har Xil xil FIKli va har Xil xil quvvatdagi turbinalar uchun qollaniladigan qo‘llaniladigan nomogrammalardan foydalanish mumkin. 3.3.2. Val zichlagichlari orasidan chiqadigan yo‘qotishlar. yoqotishlar. Turbinadagi bug‘ bug bosimining atmosfera bosimidan yuqori bo‘lishi bolishi natijasida val zichlagichi orasidan bug‘ bug tashqariga oqib chiqadi. Buning oldinj olish uchun zichlagichlar turbina valiga ornatilgach o‘rnatilgach tekshiriladi. oldini 27 www.ziyouz.com kutubxonasi 4-bob. 4-bob. BUG BUG‘ TURBINA QURILMALARI 4.1. BUG BUG‘ TURBINA QURILMASI HAQIDA UMUMIY 4.1. MALUMOTLAR MA’LUMOTLAR Hozirgi vaqtda elektr energiyasining asosiy qismi (80% ga yaqini) bug turbinasi qurilmalarida ishlab chiqariladi, bug‘ chiqan'ladi, ularda ishchi jism sifatida suv bugi ishlatiladi. Bug suV va suv suV bug‘i Bug‘ turbinali elektr stansiyasining energetik jarayoni Renkin sikliga, ya’m' o‘zgarmas bosimda issiqlik yani ishchi jismga ozgarmas berish va issiqlikni olish termodinamik sikliga asoslangan. Bug Bug‘ qozon 11 da ozgarmas o‘zgarmas bosim ostida (p = = const) temperaturasi bolgan quruq toyingan bug hosil bo‘ladi. boladi. Hosil bo‘lgan bolgan bug‘ bug bug‘ bug titt bo‘lgan to‘yingan bug‘ qizdirgich 2 ga otadi o‘tadi va u yerda ozgarmas o‘zgarmas bosim ostida temperaturasi oshadi, ya’ni yani bug‘ bug belgilangan temperaturagacha qizdiriladi. Ota O‘ta qizigan bug turbinaga yo‘naltiriladi, yonaltiriladi, u yerda adiabatik kengayib ish bajaradi. bug‘ Mexanik bolgan bug‘ bug esa Mexanjk ish elektr generator valiga uzatiladi, ishlab bo‘lgan turbinadan kondensatorga otib o‘tib kondensatsiyalanadi. Turbinadan chiqqan p2 = bugning parametrlari x = bug‘ning = 0,86, tt22 = = 27-35°C, 27 —35°C, [92 = 0,03 — 0,05 at. Songra taminlash nasosi 66 yordamida bosimini berilgan So‘ngra ta’minlash qiymatgacha oshirib, keyingi sikl uchun qozonga uzatib beradi. Kondensatordagi jarayon izobarik-izotermik izobarik—izotermik jarayon hisoblanadi. V-diagrammasi 4.2-rasmda 4.2—rasmda berflgan. diagram— Renkin sikli p pV-diagrammasi berilgan. Bu diagrammada ab bolib, kondensatni bug‘ bug qozonida qaynash a—b izobarik jarayon bo‘lib, —’- 2 // 3 I X—C) 5 9 :3: E9— 6 4 4.1-rasm. Bug Bug‘ turbina qurilmasining elementar sxemasi: 1I bug qozoni; 2 bug qizdirgich; 3 bug turbinasi; 4 — bug‘ — bug‘ — bug‘ — elektr generatori; 5 — kondensator; 66 — nasos. 28 www.ziyouz.com kutubxonasi pfl izobara 2\\~~~ X=0 ------ x=0,36 : V 4.2-rasm. pVV diagrammasi. 4. 2—rasm. Renkin siklining 1) temperaturasigacha isitish jarayom'; jarayoni; bc b—c izobarik-izotermik izobarik—izotermik jarayon bolib, bug‘ bug qozonida quruq bug‘ bug hosil qilish jarayoni; c nuqtada x = bo‘lib, = 11 boladi; c bugning bug‘ bug qizdirgichda izobarik ota jarayobo‘ladi; — 1I bug‘ning o‘ta qizish jarayo— ni; 12 bugning bug‘ bug turbinasida adiabatik kengayish jarayoni; 22 1—2 bug‘ning 2—2 kondensatorda bug‘ning bugning kondensatsiyalanish jarayoni (p = = const, tt= = const); 2 nuqtada x = boladi; 2 ¢a yani = 0O bo‘ladi; ’—a adiabatik jarayon, ya’ni suvni nasos yordamida bug‘ bug qozoniga haydash jarayom'. jarayoni. T—S diagrammadagi tasviri 4.3-rasmda 4.3—rasmda keltirilgan. Renkin siklining TS Bu rasmdan korinadiki, bug kondensatordagi bosimgacha kengayib, ko‘rinadiki, bug‘ turbinada faqat mexanik energiya ishlab chiqarishda mexanik energiyaga aylangan issiqlik a¢abcdea¢ a’—a—b—c—d—e—a’ yoqotilgan T“ yuza bilan, atrof-muhitga atrof—muhitga yo‘qotilgan I—a’—e—2—I yuza bilan issiqlik esa 1a¢e21 ifodalanadi. Bug‘ning turbinada kengayish jarayo— Bugning jarayoni 4.4-rasmda 4.4—rasmda keltirilgan. Renkin siklining termik foydali ish koeffitsiyentini aniqlash formulasi quyiquyi— koeffitsiyentini dagicha: ht 77t q1 − q2 = 1 _ =fl =1− q91 1 qq_22 , qC111 9 bug qozonida bu yerda: yerda: qq11 bu — bug‘ qozpnick} ota o‘ta qiziqizi— gan bug hosil uchun gan bug 110311 qilish (1111811 UChun sarflangan sarflangan issiqlik miqdori; 1 2 4.3-rasm. Renkin siklining T—S diagrammasi. diagrammasi. TS 29 www.ziyouz.com kutubxonasi S \k: in /, lkt ‘ 4.4-rasm. 4. 4—rasm. Bugning Bug‘ning turbinada kengayish jarayoni. qq22 yoqotilgan issiqlik atrof—muhitga yo‘qotilgan — kondensatorda atrof-muhitga miqdori. Bu siklning 11 kg ishchi jism jism uchun termik FIK: h − h ) − (hk.a − hk′ ) ,7h = =Q Qo-Qk 0 −Qk : ((ho—hts)—(hk.a_hllc) , = 0 t.s t t h 0 − ht.s h0_ht.s Q Q00 ’ bu yerda: h hm — taminot ta’minot suvi suVi entalpiyasi; t.s. h¢ h;k — kondensatordan keyingi kondensat entalpiyasi; Q QO0 va Q Qkk — issiqlik berish va olinishi; bugning turbinaga kirishdagi va turbinada h h00 va h hm — bug‘ning k.a. adiabatik kengayish oxiridagi entalpiyalari. 4.2. 4.2. BUG BUG‘ TURBINASI QURILMALARINING KO‘RSATKICHLARI ENERGETIK KORSATKICHLARI Bug‘ turbinasi qurilmalarining (BTQ) asosiy energetik korsatkichi ko‘rsatkichi Bug elektr energiyasini berish bo‘yicha boyicha FIKdir. U malum ma’lum vaqt davomida 30 www.ziyouz.com kutubxonasi istemolchilarga iste’molchilarga berilgan elektr energiyasining shu elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun sarflangan yani shu vaqt sarflangan energiyaga nisbati, ya’ni davomida stansiyada yoqilgan yoqilg‘i yoqilgi issiqligiga nisbati bilan aniqlanadi va BTQning absolut FIKi deb ataladi. BTQning istemolchilarga boyicha iste’molchilarga elektr energiyasini berish bo‘yicha — netto FIK FIK deb ataladi: aniqlanadigan FIK hn =E /Q = (E -E )/Q , ’fiBTQ Qroq Qyoq’ ber yoq = (Eyich. i.ch. _ Eo‘.e.)/ o.e. yoq BTQ = Eber/ bu yerda: E Eber — istemolchilarga iste’molchilarga berilgan elektr energiyasi miqdori; ber E stansiyada malum Etch. — ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan Chiqarilgan i.ch. elektr energiyasi miqdori; E EOCe — stansiya oz o‘z ehtiyojlariga ishlatgan elektr energiyasi oe miqdori; Qyoq Oq — BTQ qozonida malum ma’lum vaqt davomida yoqilgan yoqilg‘i yoqilgi issiqligi. E Eo.e. — quyidagicha aniqlanadi: o‘.e. E = Eo.e. / E = 0,04¸0,06, o.e. = Eo‘.e./ i.ch. = 0904+O’O6’ Eo‘.e. E1.ch. bu yerda: E Em — elektr energiyasining stansiya oz o‘z ehtiyoji uchun o.e. ishlatgan qismi. Bundan kelib chiqadiki: n _ E Ei.ch(1_Eo‘.e.) i.ch (1 −E o.e. ) . hBTQ = ”BTQ _ Q ' Q yoq yoq Umumiy holda qaralganda, BTQning energetik tejamkorligi brutto FIK bilan ifodalanadi: _ hBTQ = BT _ br "bf Q E i.ch. EIHCh Q Qyoq yoq .' Bir soat vaqt uchun quyidagi ifodalar orinli: o‘rinli: n = 3600 3600Ne(1—e0ge.) 3600Ne(1—e0«_e_), N e (1− eo.e. ) = 3600 N e (1− eo.e. ) ; = n ηBTQ = BQCil QBTQ Q BTQ BQqi 31 www.ziyouz.com kutubxonasi 9 771” _ 3600 3600Ne 3600Ne N _ 3600 N br e e ηBTQ QBTQ = BQ31i ,9 BTQ = Q BQq BTQ yoqilgi bu yerda: Q QBTQ — bir soatda BTQ qozonlarida yoqilgan yoqilg‘i BTQ issiqligi, kJ/soat; VV— bir soatda yoqilgan yoqilg‘i yoqilgi sarfi, sarfi, kg/soat; Nee — BTQning elektr quvvati, kW; N Q yoqilgi yonish quyi issiqligi, kJ/kg. Q;qi — yoqilg‘i Brutto FIK BTQda elektr energiyasi ishlab chiqarish tejamkorli— tejamkorlibogliqligini quyidagicha gini korsatadi. ko‘rsatadi. Brutto va netto FIKlar bog‘liqligini n br −E ifodalash mumkin: η nfiTQ nlfifU E026.)BTQ = η BTQ (1 o.e. ). 32 www.ziyouz.com kutubxonasi QUWATI 5-bob. BUG‘ TURBINASINING FIK VA QUVVATI 5-bob. BUG QUWATI 5.1. BUG‘ TURBINASINING FIK VA QUVVATI 5.1 . BUG Bug Bug‘ turbinasi issiqlik jarayonini hs h—s diagrammada quyidagicha tasvirlash mumkin (5.1-rasm). Turbinaning ichki nisbiy FIK quyidagicha aniqlanadi: z h0i = Hi H0 = ∑ hi i =1 H0 , z ∑h tushishbu yerda: é @-i — turbina pogonalaridagi pog‘onalaridagi haqiqiy entalpiya tushish— i =1 lari yig‘indisi. yigindisi. Turbinaning nazariy quvvati quyiquyi— dagicha aniqlanadi: N0 = 00 — Ho; W, N0 = D0 - H0; kW, m A 3K bug sarfi; bu yerda: D D00 — turbinaga bug‘ sarfi; kg/s. Turbinaning ichki quvvati: N = D0Hi = D0H0 h0i = N0hoi. i M=D0'I{i=D0'I{0’701=N0°7701° 5.1-rasm. bug 5.1—rasm. Bug Bug‘ turbinasida bug‘ kengayishi jarayonining hs h—s diagrammada tasvirlanishi: h bugning turbinaga kirishdagi entalpiyasi; h00 — bug‘m'ng h bugning turbinadagi adiabatik kengayish hktkt — bug‘m'ng bugning turbinaoxiridagi entalpiyasi; h hkk — bug‘ning turbina— dan dan chiqishdagi chjqishdagi entalpiyasi; entalpiyasi; H H00 = = hhO0 — hhktkt — turbinadagi nazariy entalpiyalar tushishi, kJ/kg; H Hii = =h 1100 —h hkk — turbinadagi haqiqiy entalpiyalar tushishi, kJ/kg. 3 — D. N. Muhiddinov fifim I v hk hkt V hkt+ at 33 www.ziyouz.com kutubxonasi ’ Turbinaning effektiv quvvati: N = N - DNm, jvee = jvii _ ANm’ podshipnik mexanik bu yerda: DN ANm — podshipnjk mexanjk qarshiliklarini qarshjliklarini yengishga va moy m nasosini aylantirishga yo‘qotilgan yoqotilgan quvvat. Turbina mexanik FIK quyidagicha aniqlanadi: h =N /N . 17m jvii ' m = [Ve/ e Bundan kelib chiqadiki: N = Nihm = N0h0ihm. e M=M'vm=M°nO,-'v mo Effektiv quvvatning nazariy quvvatga nisbati turbinaning nisbiy effektiv eflektiv FIK FIK deyiladi: h 0e = Ne N0 = N 0 h0i hm N0 =h0i hm . Elektr generator klemmalaridagi quvvatning turbina effektiv quvvatiga nisbati elektr elekz‘r generatori FIK FIK deyiladi: h =N /N . eg e ”tt = jveg/ jve' Elektr quvvati uchun quyidagi ifoda kelib chiqadi: N =N hg = N h0ihmhg. eg e 0 Mg: jve.17g= N0.n0i.nm.17g' Nisbiy elektr FIK quyidagicha aniqlanadi: h0e = / N0 = h0ihmhg = nee°ngh0ehg. e me =N Ne/No = noxnm'vf Odatda, podshipniklardagi mexanik yo‘qotishlar yoqotishlar va generatordageneratorda— yoqotishlarni birgalikda turbina elektromexanik FIK 176m hem gi elektr yo‘qotishlarni orqali hisobga olinadi. bugning boshlang‘ich boshlangich parametrlari Elektr quvvati N N6e = = 200 MW va bug‘ning 130 bolgan K-200-130 bug turbinasining absolut (mutlaq) 130 at/565°C bo‘lgan K—200— 130 bug‘ FIKi 42% ga teng. 34 www.ziyouz.com kutubxonasi 5.2. BUG‘ VA ISSIQLIK SARFI 5.2. TURBINAGA BUG Turbinaga bug‘ bug sarfi sarfi quyidagicha aniqlanadi: D0 D0 = 3600 Ne Ne 3600Ne _ 3600 3600Ne ;'k = kg/soat, — soat H H ×h h h h ⋅ ⋅ ⋅ i 0 0i m g m ⋅ hg H0°’70i"7m"7g Hi-nm-ng’ g/ ’ bu yerda: N Nee — turbina elektr quvvati, kW; N NO0 — adiabatik issiqliklar tushishi, kJ/kg; h0i, 17m hm 1701., — turbinaning ichki nisbiy va mexanik FIK; hg 17g — elektr generatori FIK. Quvvati qvati 150 150 MW va undan yuqori quvvatli IESlar ikkilamchi bug‘ o‘ta qizigan bug‘ bug qizdirgichiga ega va ikkilamchi ota bug temperaturasi bug temperaturasiga teng. Bugni birlamchi bug‘ Bug‘ni ikkilamchi qizdirish IESning FIKini oshirish maqsadida amalga oshiriladi. Qayta qizdirish (ikkilamchi) quvurlarida bosim yo‘qotilishi: yoqotilishi: ARM = (0,1¸0,15)P¢ (0,1+0,15)Pé_q.; DR = ; q.q. q.q. P = (P¢q.q. Pq.q.). q.q. = (Pc’luq Pq.q. _ Pq.q.)' Ikkilamchi bug‘ bug qizdirgichiga ega, ya’ni yani ikki silindrli bug‘ bug turbinasiga bug‘ bug sarfi sarfi quyidagicha aniqlanadi: _ D0 = _ 3600 Ne 3600Ne y.b. p.b ((Hg-W3" )ηm×η H ay.b.×h oi +H ap.b×h oi ngg 1 +H5'b'ngibmm' . . _ = _ 3600 Ne 3600Ne . p.b ((Hiy ) hm ×hg H iy.b H + 1)+ H5i .bmm-ng .' Ikki silindrli turbinadagi haqiqiy ish bajarilishi: _ y.b _ H H ip.b = H ay.b ⋅'7701+Ha + η0iy.b + H ap.b ⋅'7701η0ip.b . i = Hi Hi_Hi +Hi _Ha Turbinada bug‘ bug bajargan ishi samaradorligini ifodalovchi korko‘r— satkich turbinaga bug‘ning bugning solishtirma sarfidir: sarfidir: D0 =fl ddo0 = = N Nee 3600 3600 . H η ∑ a oi ⋅ η m ⋅η g ZHarloi' nm'ng Kondensatsion turbinalar uchun ddo0 = = 3,1¸3,2 3,1+3,2 kg/(kWs). kg/(kW - s). 35 www.ziyouz.com kutubxonasi Turbinada bug‘ bug bajargan ishining samaradorligini ifodalovchi keyingi korsatkich ko‘rsatkich turbinaga issiqlikning solishtirma sarfidir: sarfidir: qi.y. = QBTQ Ne = D0 Ne (h0 − ht.s. + qq.q. ) yoki qqi.y. = d 0(h0 ht.s. + q q.q.). i.y. = d0(h0 — hts. + qq.q.)° q41y. hai.y. ozaro boglangan: va ’73. o‘zaro quyidagicha bog‘langan: i.y. a _ 3600 hai.y. = 1.y. . qQiy. i.y. - bolsa, q41y. = hai.y. = Agar 77%. = 0,48 bo‘lsa, = 7500 kJ/(kWs). kJ/(kW - s). i.y. 36 www.ziyouz.com kutubxonasi 6-bob. BUG‘ TURBINALAR ISH REJIMLARI 6-bob. BUG 6.1. MA’LUMOTLAR 6. 1 . UMUMIY MALUMOTLAR Turbinaning eng kichik solishtirma issiqlik sarfi sarfi bilan ishlaydigan quvvati tejamkor (iqtisodiy) quvvati deyiladi. Iqtisodiy lqtisodiy quvvatda FIK yuqori qiymatida bo‘ladi. boladi. Turbina uzoq muddat davomida ishlashi mumkin bo‘lgan bolgan yuqori chegaraviy quvvati nominal quvvat deyiladi. Nominal quvvat iqtisodiy quvvat bilan teng bo‘lishi bolishi yoki undan 5¸20% bolishi mumkin. 5+ 20% katta bo‘lishi Turbinaning issiqlik hisobi iqtisodiy quvvatga nisbatan olib boriladi. Turbina ishlaganida uning quvvati salt yurishdan tortib nominal quvvatgacha ozgarishi o‘zgarishi mumkin. Turbina quvvati ozgarishiga, bug sarfini, bug o‘zgarishiga, asosan, bug‘ sarfini, entalpiyalar farqini va bug‘ boshlangich parametrlarini ozgartirish boshlang‘ich o‘zgartirish orqali erishiladi. Bug Bug‘ turbinasi quvvatini quyidagi usullarda ozgartirish o‘zgartirish mumkin: l) bug‘ni 1) bugni turbinaga kirishda drossellash yo‘li yoli bilan (drosselli bug‘ bug taqsimlash); taqsimlash) ; 2) turbinaning birinchi boshqariluvchi pog‘onasi pogonasi ochiq soplolari o‘zgartirish orqali (soplolik bug‘ sonini ozgartirish bug taqsimlash); 3) turbinaning bitta yoki bir nechta oraliq pog‘onalariga pogonalariga birlamchi bug kiritish orqali (tashqi bug‘ bug taqsimlash). bug‘ 6.2. BUG‘ TAQSIMLASH 6.2. DROSSELLI BUG Drosselli bug‘ bug taqsimlash hozir juda kam qollaniladi. qo‘llanjladi. Bug Bug‘ soplolarga boylab halqasimon tarzda bitta yoki ikkita birvarakayiga butun aylana bo‘ylab ochiladigan boshqaruvchi drossel klapanlar orqali kiritiladi. Turbinalar nominal quvvatda ishlaganida drossel klapanlar butunlay ochiladi. ochjladi. Drosselli bug‘ bug taqsimlash usuli qollanilganida qo‘llanilganida nominal quvvat iqtisodiy quvvatga teng bo‘ladi. boladi. Turbina kichik quvvatda ishlaganida drossel klapanlari qisman boladi. Shuning uchun kichik quvvatda turbinaga kiritiladigan yopiq bo‘ladi. bug‘ning Bug‘ni drossellashda yo‘qotishlar bugning hammasi drossellanadi. Bugni yoqotishlar sodir bo‘ladi boladi va FIK pasayadi. 37 www.ziyouz.com kutubxonasi p09 10 v 2 A H a L__ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ H lib 6.1-rasm. bug taqsimlash sxemasi. 6.1—rasm. Drosselli bug‘ Q f (E Ln p09 210 J l P1 6.2-rasm. bug taqsimlash sxemasi: 6.2—rasm. Soploli bug‘ 2, 3, 4, 55 — tortta to‘rtta boshqaruvchi klapanlar. 38 www.ziyouz.com kutubxonasi DULJLJLIUUUUUUH $192 6.3-rasm. bug taqsimlash sxemasi. 6.3-rasm. Tashqi bug‘ 6.3. BUG‘ TAQSIMLASH 6.3. SOPLOLI BUG Soploli bug‘ bug taqsimlashda bug‘ bug birinchi pog‘ona pogona soplolariga 3¸10 3+10 ta klapanlar orqali kiritiladi. Bu klapanlar soploli yoki boshqaruvchi klapanlar deyiladi. Har bir boshqaruvchi klapan malum ma’lum soplolar guruhiga Xizmat xizmat qiladi. Nominal quvvatda barcha boshqaruvchi klapanlar ochiq bo‘ladi. boladi. Quvvat qvat ozgarganda o‘zgarganda boshqaruvchi klapanlar ochiladi yoki yopiladi. Bunday bug‘ bug taqsimlanishida bug‘ning bugning faqat bir qismi boshqa— boshqaruvchi klapanda drossellanadi va shu sababli yo‘qotishlar yoqotishlar drosselli bug taqsimlashdagiga qaraganda kichik. bug‘ Soploli bug‘ bug taqsimlanadigan turbinaning FIK drosselli bug‘ bug taqsimlanadigan turbinanikidan katta. 6.4. BUG‘ TAQSIMLASH 6.4. TASHQI BUG Soploli bug‘ bug taqsimlovchi turbinalarda ayrim hollarda ichki yoki tashqi aylanib otishlardan o‘tishlardan foydalaniladi. 6.5. BUG‘ TURBINALARNING ENERGETIK 6.5. BUG XARAKTERISTIKALARI Turbinaga bug‘ bug sarfining bogliqlik grafigi sarfining elektr quvvatga bog‘liqlik grafigi turbina energetik xarakteristikasi deyiladi. Bu bog‘liqlik bogliqlik togri to‘g‘ri chiziq koriko‘ri— nishiga ega (6.4-rasm). (6.4—rasm). 39 39 www.ziyouz.com kutubxonasi dHNH ll DT, t/soat V 01%: >01 6.4-rasm. bug sarfiga bogliqlik grafigi. 6. 4—rasm. Turbina quvvatining bug‘ sarfiga bog‘liqlik grafigi. Kondensatsion turbina energetik xarakteristikasi tenglamasi quyidagicha yoziladi: D = a + Netg a, D=a+Netga, bolgandagi turbinaga bug‘ bug sarfi; bu yerda: a — elektr quvvati N N6e = = 0O bo‘lgandagi sarfi; tg a — abssissa oqiga o‘qiga nisbatan burchak; OA = = turbina salt yurishidagi bug‘ bug sarfi. OA— - aa— -D DSs.y. —turbina sarfi. Salt yurishdagi haqiqiy bug sarfi haqsiqiy bug‘ sarfi OA 0A kesimdagiga nisbatan biroz katta bo‘lib, bolib, OA¢ bug sarfining OA’ kesimga teng. Salt yurishdagi bug‘ sarfining nominal quvvatdagi bug‘ bug sarfiga yurish koeffitsiyenti sarfiga nisbati salt yurz'sh koejfitsiyenti deyiladi: x = D s.y. Ds.y. H D D?T . Kondensatsion turbina uchun x = = 0,03¸0,05. 0,03 +0,05. sarfi: Turbina nominal quvvatidagi solishtirma bug‘ bug sarfi: dH = DD H T . 5| % dH = H sarfi: Turbina salt yurishidagi bug‘ bug sarfi: =d D õ ⋅ DTH = õdH ⋅~NH. NH . Ds.y. ==x-D%i 40 www.ziyouz.com kutubxonasi Bug‘ sarfining sarfining solishtirma foydali osishi: o‘sishi: Bug DH dH NH − xdH N H T − Ds.y. (1— kg/kW ' soat. bb = DTA—IDS-Yx )dH , kg/kWsoat. = dHNHZITXdHNH = (1 − x)dH, NH NH Turbina kondensatsion rejimda ishlaganida õohlagan xohlagan yuklama bug sarfi: uchun bug‘ sarfi: N D x ) Nii = dNH xd HN H + (1 − x )d HN i . D}T′ = D D“. dHNH(1— —x)dHNi. s.y. + d H N H (1 − x) N NH H Bug bug sarfi Bug‘ olinadigan turbina uchun bug‘ sarfi professor V. I. GrineGrine— veskiy tenglamasi orqali aniqlanadi: D y ol D ol = dNH xdH N H + (1 − x )d HN i + yolDol, y ol D ol, DTT = 2D D00 + yolD01 — x)a’HNi bug sarfi. bu yerda: D D00 — kondensatsion rejimdagi bug‘ sarfi. Bu tenglama asosida bug‘ bug olinadigan turbina ish holatlari D01: diagrammasini qurish mumkin. Oldin kondensatsion rejim D =0 ol xil miqdorda bug‘ bug olinadigan rejimlar uchun chiziq chiziladi, keyin har Xil uchun chiziladi (6.5-rasm). (6.5—rasm). Odatda, turbina ish holatlari diagrammasi uchun ikkita asosiy bogliqlikni, ya’ni yani kondensatsion rejim va qarshi bosimli rejim uchun bog‘liqlikni, bog‘liqliklarni kondensator— bogliqliklarni qurib olish muhim. Qarshi bosimda bug‘ bug kondensator- AD d d' e - ,0 a 9 , ’ // C‘ I M f I x b: b H c’ ‘ 6611‘ :10 D01 0 NH Nmax r 6.5-rasm. bug olinadigan kondensatsion turbina ish holatlari diagrammasi. 6. 5—rasm. Bir marta bug‘ 41 www.ziyouz.com kutubxonasi dagi bosimgacha kengaymaganligi sababli bug‘ bug sarfi boladi. sarfi katta bo‘ladi. Sababi < h h . Sababi hh00 — hh01< hO — hk. ol 0 k sarfi: Qarshi bosim rejimidagi turbina uchun bug‘ bug sarfi: q.b. = D xd q.b.N H + x )d q.b.N q.b. T Dig). : q.b.NH + (1 (1 − _ x)dq.b.Nq.b. yoki q.b. q.b. = D T s.y. + q.b ⋅' N q.b . D'iq‘b. =D Dsqyb +b bqb Nq.b° bug sarfi Yoki qarshi bosim rejimidagi turbinaga bug‘ sarfi kondensatsion 11 boladi: turbinadagiga nisbatan 1E − y kattalikka ortiq bo‘ladi: kond õdHN H + (1− x )dH N i _ D Dl'ipnd _ XdHNH+(1—X)dHNi T q.b D DTT = − yol — 1 1‘yol = 11‘yol − yol . bolmaydi. Aslida kondensatsion kondensatsion turbinalar turbinalar uchun D Dkk = = 0O bo‘lmaydi. 42 www.ziyouz.com kutubxonasi 7-bob. 7-bob. BUG BUG‘ TURBINASINING ISSIQLIK HISOBI 7.1 . LOYIHALANAYOTGAN TURBINAGA 7.1. QOYILADIGAN QO‘YILADIGAN ASOSIY TALABLAR Loyihalanayotgan turbina bir qator talablarga javob berishi kerak boladi, jumladan: bo‘ladi, bolishi kerak, shuning — yuqori ishonchlilikka ega bo‘lishj shunjng uchun songgi so‘nggi pogonadagi ishchi kurakchalarning diametri ruxsat etilgan qiymatdan pog‘onadagi oshmasligi shart; bug muhitida ishlayotgan ishchi kurakchalarda — toyingan to‘yingan bug‘ eroziyaga qarshi choralar korilgan bolishi kerak; ko‘rilgan bo‘lishi — nazorat qilish vaqtida turbinaning yuqori iqtisodiy korsatko‘rsat— ta’minlash uchun bug‘ to‘g‘ri tanlash kichlar berishini taminlash bug parametrlarini togri lozim; pogonalar soni, rostlanuvchi pog‘onalar pogonalar soni, hisobiy quvvat, — pog‘onalar iqtisodiy vakuum bilan bog‘liq bogliq bo‘lgan bolgan masalalar uzil—kesil uzil-kesil hal qilingan bolishi kerak; bo‘lishi Bug boshlangich parametrlarining oshishi ishlab chiqarilayotgan Bug‘ boshlang‘ich elektr energiyasi tannarxini pasaytiradi, elektr stansiyasining umumiy narxini tushiradi. Lekin yuqori parametrlar faqat katta quvvatli turbiturbi— nalar uchun maqsadga muvofiqdir. muvofiqdir. Shuni ham etiborga e’tiborga olish kerakki, kritik bosimdan yuqori bosimda ishlaydigan turbinalarda yuqori bosimli silindrning konstruksiyasi murakkablashadi, bu esa turbinaning tannarxini oshiradi. 7.2. KOP 7.2. KO‘P POGONALI POG‘ONALI AKTIV TURBINANING DASTLABKI ISSIQLIK HISOBI Dastlabki berilgan qiymatlar: 1) 1) nominal elektr quvvat N Ne, , kW; e 2) turbinadan olinadigan rostlanadigan bug‘ning bugning parametrlari G ..., p ..., t ...; Ger”, porn, for”; ol ol ol 3) val aylanishlar soni n, 1/min. l/min. 43 43 www.ziyouz.com kutubxonasi Qilinadigan ish hajmi: 1) bugning parametrlarini 1) turbinaga kiradigan bug‘ning parametrlarim' tanlash va asoslash; 2) bug‘ bug kengayish jarayonini hs h—s diagrammada tasvirlash; 3) hisobiy quvvat va bug‘ bug sarfini sarfini aniqlash; 4) rostlanuvchi pog‘ona pogona tipini tanlash va asoslash; 5) rostlanuvchi pogona pog‘ona issiqlik hisobi; 6) rostlanmaydigan pog‘onalarning pogonalarning issiqlik hisobi. Loyihaning grafik grafik qismi: 1) barcha issiqlik tushishlari va yo‘qotishlarni 1) yoqotishlarni hisobga olgan holda bugning kengayish jarayonini hs bug‘ning h—s diagrammada tasvirlash; 2) tezlik pog‘onasining pogonasining bug‘ bug otadigan o‘tadigan qismini chizish; 3) turbinaning kondalang ko‘ndalang kesim yuzasini chizish. 7.3. 7.3. BUG BUG‘ KENGAYISHINING DI h—s DIAGRAMMADA DASTLABKI TASVIRLANISHI Turbinaning issiqlik hisobini bajarish uchun bug‘ bug kengayishining hs h—s diagrammadagi dastlabki tasvirini korish ko‘rish kerak. Buning uchun, bugning boshlang‘ich boshlangich va oxirgi parametrlarini bilgan holda, bug‘ning berkituvchi va rostlovchi klapanlardagi hamda turbinadan chiqish quvuridagi bosim yo‘qotishlarini yoqotishlarini aniqlash va turbina ichki nisbiy FIKni oldindan taqriban qabul qilish kerak. Berkituvchi va rostlovchi klapanlardagi bosim yo‘qotilishini yoqotilishini bug‘ bug absolut bosimining 35% 3—5% iga teng deb qabul qilamiz. Birinchi pog‘ona pogona soplosiga kiradigan bug‘ning bugning bosimi: p¢0 = , bar. (0997+0,95)p0, = (0,97¸0,95)p P6 0 Turbinadan chiqish quvuridagi bosim yo‘qotilishi: yoqotilishi: ( C ) 2 ch 2 Cch = p2 pk = l − 100 bar, pk, bar: Dp pk’ = A(_W) _ pk Apk k = p2 bug tezligi, m/s; kondensatsion bu yerda: C Cch — chiqish quvuridagi bug‘ ch = turbina uchun; C Cch = 100¸120 100+ 120 t/s, kondensatorsiz ishlayishlay— ch = 100¸120 t/s. digan turbina uchun; C Cch = 100+120 ch l1l — tajriba koeffitsiyenti, koeffitsiyenti, ,1l = = 0,05¸0,1; 0,05+0,1; pk pk — kondensatordagi kondensatordagi bosim, bar; p2 — oxirgi pog‘onadan pogonadan chiqishdagi bosim, bar. p2 44 44 www.ziyouz.com kutubxonasi Boshlang‘ich va oxirgi parametrlarni bilgan holda hs h—s diagramdiagram— Boshlangich madan H HO0 ning qiymatini hisoblaymiz: H ), kJ/kg. 11%0 = = (h (hO0 —h hm), 2t Bugning bug Bug‘ning kengayish jarayonini hs h—S diagrammada korish ko‘rish va bug‘ sarfini h0i yoki effektiv FIKni sarfini aniqlash uchun turbinaning ichki nisbiy 7701 tanlash kerak bo‘ladi. boladi. 7.1-rasmda h0e ning turbina quvvati 7.1—rasmda turbina nisbiy effektiv FIK 1706 Nee ga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. bogliqligi korsatilgan. N 7.2-rasmda hm ning turbina quvvati N 7.2—rasmda turbina mexanik FIK 17m Nee ga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. bogliqligi korsatilgan. 7706 0,8 0,6 0,4 0 2 4 6 810121416Ne,MW 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 (Pastki grafik uchun) 7.1-rasm. bogliqligi grafigi. 7. I-rasm. Turbina nisbiy effektiv FIKning turbina quvvatiga bog‘liqligi grafigi. 771119 ”1' 0,98 0,94 0,90 0 2 4 0,2 0,4 6 8 10 0,6 0,8 1,0 12 14 16 Ne,MW 1,2 (Pastki grafik uchun) 7.2-rasm. 7.2—rasm. Turbina mexanik FIKning va reduktor FIKning generator quvvatiga bog‘liqlik bogliqlik grafigi. grafigi. 45 45 www.ziyouz.com kutubxonasi Tanlangan 1706 hoe V21 va 77m hm larga asosan turbina ichki nisbiy FIK hisoblanadi: h =h /h . oi = 1706 oe / nm' m ”oi Turbinada foydalaniladigan issiqlik tushishi: Nii == H H047 kJ/kg. hoi, kJ/kg. N 0 Kondensatsion turbinada bug‘ning bugning kengayish jarayonini qurish tartibi quyidagicha (7.3-rasm): (7 .3—rasm): 1) 1) berilgan kattaliklarga asosan dastlabki nuqta (nuqta 1) I) topiladi; 2) klapanlardagi barcha yo‘qotilishlarni yoqotilishlarni hisobga olgan holda h= boylab pf), p ¢0, tt6¢0 larga asosan nuqta 2 topiladi; = const chizigi chizig‘i bo‘ylab 3) nuqta 2 dan izobara pk pk bilan tutashadigan vertikal chiziq otkaziladi; o‘tkaziladi; chizig‘idan yuqoriga qarab Dp Apkk ning qiymatini qoyiladi, qo‘yiladi, 4) pk pk chizigidan keyin izobara [92 p2 V21 va H H00 ning qiymati topiladi; h; r _z10—15 kJ/kg \ ta" APk/ 7.3-rasm. bug kengayish jarayoni. 7.3-rasm. Turbinada bug‘ 46 www.ziyouz.com kutubxonasi 5) H ning H00 chizigida chizig‘ida nuqta 2 dan H Hii = =H H)0h - 170i njng qiymatini qoyiladi, qo‘yiladi, oi izobara p2 p2 gacha gorizontal chiziq otkazib, o‘tkazib, jarayonning oxiri (nuqta 44)) topiladi; 6) 2 va 4 nuqtalar tutashtiriladi va ular ortasidan o‘rtasidan taxminan 15 15 kJ/kg tushirilib, nuqta 3 topiladi. Nuqta 3 bug‘ning bugning kengayish jarayonidagi holatini ifodalaydi; 7) 2, 3 va 4 nuqtalarni birlashtiruvchi silliq chiziq otkaziladi. o‘tkaziladi. 7.4. TURBINAGA BERILADIGAN BUG 7.4. BUG‘ SARFINI ANIQLASH 1. bug olinmaydigan bug turbinasi1. Regenerativ bug‘ 01inmaydigan kondensatsion bug‘ turbinasi— bug sarfi: ga bug‘ sarfi: _ G = N eK NeK h H ⋅ 0 770177m’7g Ho0i hm h g . 2. Regenerativ bug‘ bug olinadigan bug‘ bug turbinasi uchun bug‘ bug sarfi: sarfi: G GO0 == Ne Ne ((HO—AHO)’701’7m’7g H 0 −D H 0 ) h0 i h m h g .. 3. Issiqlik taminoti bug olinadigan va elektr ta’minoti uchun bir marta bug‘ energiyasi ishlab chiqaradigan turbina uchun (regenerativ bug‘ bug olishlarni hisobga olmagan holda): Ne G0 2=  —Ne +GT G GT + H ⋅ η 0iηmηg  Ho0 nommng 11H II 11 H 0II —H0 H010i  ⋅-K, K, H H00 η1701 0i  bolib, kerakli quvvatni bu yerda: K K= = 1,015¸1,02 1,015+1,02 zaõira zaxira koeffitsiyenti koeffitsiyenti bo‘lib, olishni olishnj kafolatlaydi; AHO0 = = CDT C- AT — regeneratsiyaga olingan bug‘ DH bug hisobiga issiqlik tushishidagi ozgarish; o‘zgarish; DT taminot suvining toliq AT — ta’minot to‘liq qizdirilganligi; C C — suvning issiqlik sigimi; sig‘imi; G bugning hisobiy qiymati, kg/s; GTT — qizdirish uchun olingan oljngan bug‘ning 47 www.ziyouz.com kutubxonasi II H HOII — past bosimli silindrdagi adiabatik issiqlik tushishi, 0 kJ/kg; h0iII past bosimli silindr ichki nisbiy FIK. 1755— Zamonaviy turbinalarda regenerativ qizdirishga olingan bug‘ bug sarfi sarfi bug sarfining umumiy bug‘ sarfining 2030% 20—30% ini tashkil qiladi. Shunga asosan, bug sarfi: turbinaga umumiy bug‘ sarfi: (1, 2 ÷ 1, 3) ⋅ G 0 . G 660′ ==(1,2+1,3)-G0. 7.5. 7.5. ROSTLANUVCHI POGONANI POG‘ONANI TANLASH UCHUN KORSATMA KO‘RSATMA Soploli bug‘ bug taqsimlashga ega bo‘lgan bolgan turbinalarda rostlanuvchi pog‘ona pogona ikki yoki bir kurakchali tezlik pog‘onasidan pogonasidan iborat bo‘ladi. boladi. Drosselli bug‘ bug taqsimlashda ishlovchi bug‘ bug turbinalarda rostlanuvchi pogona bo‘lmaydi. bolmaydi. pog‘ona Drosselli bug‘ bug taqsimlashda ishlaydigan bug‘ bug turbinalari kichik quvvatda ishlaganda soploli bug‘ bug taqsimlashda ishlovchi turbinalarga qaraganda iqtisodiy korsatkichlari boladi. Shunga asoslangan ko‘rsatkichlari kichik bo‘ladi. holda bu yo‘nalishda yonalishda ishlovchi turbinalarni katta quvvatli elektr stansiyalariga ornatish o‘rnatish maqsadga muvofiq. muvofiq. Elektr istemolchilarning iste’molchilarning yo‘nalishi o‘zgarishi yirik quvvatli turbinani yonalishi va ularning rejimlari ozgarishi ham eng kichik quvvatda ishlashga majbur qiladi (kuchlanish grafi— grafigiga asosan). Drosselli bug‘ bug taqsimlashda ishlovchi turbinalar faqatgina eng yuqori quvvatda ishlagandagina tejamli ishlaydi. Shuning uchun zamonaviy elektr stansiyalarida soploli bug‘ bug taqsimlashda ishlovchi bolib, ularning birinchi pogonasi turbinalar ornatilgan o‘rnatilgan bo‘lib, pog‘onasi rostlovchi pogona hisoblanadi. pog‘ona Turbinaga ornatilgan pogona bir yoki ikki qator o‘rnatilgan rostlanuvchi pog‘ona kurakchali loyihada tayyorlangan bo‘ladi. boladi. Rostlanuvchi pog‘onaning pogonaning kurakchalari qatori sonini oshishi undagi issiqlik tushishini oshiradi, bu esa, oz o‘z navbatida, turbinaning iqtisodiy samarasini oshiradi. Rostlanuvchi pogonani bugning boshlang‘ich boshlangich sarfiga pog‘onani tanlash bug‘ning sarfiga ham bog‘liq, bogliq, ya’ni yani uning qiymati kichik bo‘lgan bolgan turbinalar uchun ikki kurakchali rostlanuvchi pog‘ona pogona tanlanib, bu rostlanuvchi kamerada kichik bosim hosil qilish imkonini beradi hamda tirqishdagi bug‘ bug yoqotilishini kamaytiradi. yo‘qotilishini 48 www.ziyouz.com kutubxonasi 7.6. IKKI QATOR KURAKCHALI ROSTLANUVCHI 7.6. POGONA POG‘ONA ISSIQLIK HISOBI VA 7/+ U/C NING OPTIMAL QIYMATINI TANLASH Hisob ishlari U/C U/ C ning bir necha qiymatlarida olib boriladi. Kop Ko‘p hollarda U/C bugning U/ C orniga o‘rniga U/C U/ Caa qabul qilinadi, qih'nadi, bu yerda: C Caa — bug‘ning rostlovchi pog‘onadagi pogonadagi issiqlik bolgan shartli issiqh'k tushishiga ekvivalent bo‘lgan shalth' tezligi. ma’lum hamda ichki nisbiy FIK aniq bo‘lgan Optimal qiymati malum bolgan rostlanuvchi pog‘onaning pogonaning issiqlik hisobi tartibi quyida keltirilgan. Pogona Pog‘ona diametri: d= = (10,8¸1,2) (10,8+1,2) m. Ishchi kurakchalaridagi aylanma tezlik: p⋅d ⋅n UZn-d-n 60 , m/s. U = 60 Soplodan chiqadigan bug‘ bug tezligi: Ca = U U / Ca . Pogonadagi Pog‘onadagi adiabatik issiqlik tushishi: h0 = ho _ Ca , 2000 2—3000 kJ/kg. kJ/kg Umumiy reaktivlik darajasi: pr < < 0,1 — qabul qilinadi. Soplo panjaralaridagi adiabatik issiqlik tushishi: (1 r). h h11 = =h h0(1 — p). 0 Soplodan chiqadigan bug‘ning bugning nazariy tezligi, m/s: C C1t1t == 4 — D. N. Muhiddinov 2000. ./hoi hoi ⋅.2000. 49 www.ziyouz.com kutubxonasi Soplolardagi tezlik koeffitsiyenti: koeffitsiyenti: j= bogliq kattalik). 90 = 0,93¸0,97 0,93+O,97 (soplolarning tayyorlanishiga bog‘liq Soplodan chiqadigan bug‘ning bugning haqiqiy tezligi: C jC , m/s. C11 = = (,0 ° CIt, 1t Soplodan chiqadigan bug‘ning bugning chiqish burchagi a1 a1 beriladi. pogona uchun: a1 a1 = — bir kurakchali pog‘ona = 11°¸18°; 11°+18°g — ikki kurakchali pog‘ona = 16°¸20°; 16°+20°; pogona uchun: a1 a1 = pogona uchun: a1 a1 = — uch kurakchali pog‘ona = 20°¸24°. 20°+24°. Birinchi pog‘ona pogona ishchi kurakchalariga kiradigan bug‘ning bugning nisbiy tezligi: 2C1U ⋅ cos a. —2C1U-Cosa. +U2 W C12 + U2 − W11 =2 \/C12 Ishchi kurakchalardagi reaktivlik darajasi pr¢ii’ umumiy reaktivlik darajasining 10% 10% iga teng. Ishchi kurakchalardan chiqadigan bug‘ning bugning nazariy nisbiy tezligi: W—447 WW12+ ’.h 2 1 W2t = 44,7 + r′ ⋅ h . 2t_ 9 m 2000 pii 00° Ishchi kurakchalarga kiradigan bug‘ning bugning kirish burchagi: a1 Sill a1 . ’81 arcsin CC11 sin b1 = arcsin W11 Ishchi kurakchalardan chiqadigan bug‘ning bugning chiqish burChagi: burchagi: °. b2 = fll b1 − 5)o+ 5) (3 ÷ — (3 :82: Ishchj kurakchalardagi bug‘ning koefiitsiyenti 1/) 7.4—rasmdan Ishchi bugning tezlik koeffitsiyenti y 7.4-rasmdan olinadi. Ishchi kurakchalardan chiqadigan bug‘ning bugning haqiqiy nisbiy tezligi: W = yW2tt,, m/s. m/s. W2=¢'W2 2 50 www.ziyouz.com kutubxonasi Birinchi pog‘onadan pogonadan chiqadigan bug‘ning bugning absolut tezligi: m/s. 2WU cos '62, + UU22 −—2WUcos b2 , m/s. C W22 + C22 == \lz Birinchi pog‘onadan pogonadan chiqadigan bug‘ning bugning absolut tezligi: W sin β a2 = arcsin a2 3103111 W22 Sin .322 , m/s. C C22 Yonaltiruvchi panjaradan chiqadigan bug‘ning bugning chiqish burchagi: Yo‘naltiruvchi a2 a¢1 = a’l = a2 — (3¸5)° (3+5)° — qabul qabul qilinadi. qilinadi. Yo‘ naltiruvchi panjaraning reaktivlik darajasi p’ reaktiv— Yonaltiruvchi r¢y umumiy reaktiv- likning 10% 10% iga teng. Yonaltiruvchi pan]aradan panjaradan chiqadigan bug‘ning bugning nazariy tezligi: Yo‘naltiruvchi 2 ′ 44 712—2000”)y ho.0 . C + ry′ ⋅ h Cl’t— 1t = 44,7 C 2000 Yonaltiruvchi panjaradagi bug‘ning bugning tezlik koeffitsiyenti jy = j2 + Yo‘naltiruvchi koeffitsiyenti (py = 902 + + (p'l 7.4—rasmdan topiladi. Yo‘naltiruvchi + j¢1 yig‘indiga yigindiga asosan 7.4-rasmdan Yonaltiruvchi bugning haqiqiy tezligi: panjaradan chiqadigan bug‘ning jy ⋅'Cl’ta C C1t′ , m/s. C1,1′ = = 90y III/S. Ikkinchi pog‘onaga pogonaga kiradigan bug‘ning bugning nisbiy tezligi, m/s: (C1′)2 + 2U ⋅ C 1′ ⋅-cosai. cos a1′ . W1′ = U2 − —2U-C1’ +U2 = \/(C1’)2 Ikkinchi pog‘ona pogona ishchi kurakchalariga kiradigan bug‘ning bugning kirish burchagi: arcsin 21in ,61 acs b1′ = C a′ C1 8111 al 1′ sin W1, 1 . ′ W1 51 www.ziyouz.com kutubxonasi pog‘ona ishchi kurakchalarining reaktivlik darajasi p'i' Ikkinchi pogona r²i (umumiyning 10%). pogona ishchi kurakchalaridan 10%). Ikkinchi pog‘ona chiqadigan bug‘ning bugning nazariy solishtirma tezligi: (W ′)2 2000 1 W2;2t′ == 44,7 44, 7\/% W + pf. ho, + ri′′ ⋅ h m/s. 0 , m/s. Ikkinchi pogona bugning chiqish pog‘ona ishchi kurakchalaridan bug‘ning burchagi: (3 ÷ 5)°. b2′ = b1 − +5)°—(3 = :61 ,3; Ikkinchi pog‘ona pogona ishchi kurakchalaridagi bug‘ning bugning tezlik koeffitsiyenti: y′ = ,6; b1′ + b′2 ga qarab 7.4-rasmdan koeffitsiyenti: 1/1’ +,8’2 7.4—rasmdan olinadi. Ikkinchi pog‘ona pogona ishchi kurakchalaridan chiqadigan bug‘ning bugning haqiqiy tezligi: ′ =1/j'I/V2v y ⋅ W2t . W 2 = ”/2, Ishchi kurakchalar panjarasidan chiqadigan bug‘ning bugning absolut tezligi: (W2′)2 + 2W2′ ⋅ U ⋅ cos b2′ . —ZI/V2’-U-cos,83. C U2 − +U2 C2’2′ ==\/(I/V2’)2 Absolut tezlik vektorining chiqish burchagi: ′ CZ’). fiz’2′ // C α W2′ ⋅- sin β arcsinU/VZ’ 052’2′ = arcsin( 2 ). Tezliklarni bo‘ylama boylama yo‘nalish yonalish bo‘yicha boyicha proyeksiyasi: C = cos a1; a1; Cw =C Clcos 1U 1 = C cos a2; C C20 = C2 0:2; 2U 2 I _ I . ′ = C1′ cos a¢2I.; C 3U _ ′I — C C20 C22′I cos a2. C a¢I2. 2U = Nisbiy kurakcha FIK: 52 www.ziyouz.com kutubxonasi U ∑ (C1U ± _ 22UZ(C1U i CC2U) 2U ) hnk .22 nk = C Cu 1t Soplo balandligi l > > 2 sm. Soplo uchun sarf sarf koeffitsiyenti: koeffitsiyenti: M = 0,95¸0,97. M: 0,95+O,97. Parsiallilik darajasi: 8e = = G 0 u1 Govl sin a1 m×p×d ×l ×C1 ⋅-sina1 y-n-d'l-Cl .. Ishchi kurakchalarning kurakchalaming ortacha o‘rtacha balandligi: z ∑ li iii 1 l[i.o‘r 1,5 ll.. = 1zz » z1,5 i.or Ishqalanish kuchini yengishga va ventilatsiyaga sarflangan sarflangan energiya (Stodola formulasi): 1,5 N”. = ,1[1,O9d2 + 0,61(1 0,61(1 −— ea)) dd ⋅. zz ⋅. l1331] p,, kw, N l[1,09 d 2 + i.v. = i.o'r] % 6 r kW, U 10 bug uchun; bu yerda: IIl = = 11 — ota o‘ta yuqori qizigan bug‘ bug uchun; IIl = = 1,10¸1,2 1,10+1,2 — orta o‘rta qizigan bug‘ d pogona diametri; — pog‘ona z — kurakchalar qatorlari soni; bugning zichligi. pr — bug‘ning sarflangan solishtirma yo‘qolish: Ishqalanishga sarflangan yoqolish: h _ h = i.v. i.V. N i.v. Ni.V. G G .‘ Ishqalanish va ventilatsiya bilan yo‘qotish yoqotish koeffitsiyenti: koeffitsiyenti: i.v. = hhm. . x i.v. = giv. hO h 0 ‘ Pog‘onaning ichki nisbiy FIK: Pogonaning hik hiv. h0i = 7701 = 77m _ 77w 53 www.ziyouz.com kutubxonasi 1:01 099 I / // wreakt. 0,8 %/ AX: ”(Q/.4 0,7 0 /// 0 .---"""— // 40 | | 7 60 80 100 120 140 (fi1+fig)° 7.4-rasm. koeffitsiyenti 1/2 O ni oqim burchagiga qarab aniqlash grafigi. 7.4—rasm. Tezlik koeffitsiyenti grafigi. d h A . ’ dlametrlar issiqlik tushishlari // \ / ___———'"""" / $3M ":3” g !—1 ~52 "a? 43 "C? 3 "a? g 7.5-rasm. 7.5-rasm. Pogonalardagi Pog‘onalardagi issiqlik tushishlari. 7.7. 7.7. ROSTLANMAYDIGAN POGONANING POG‘ONANING ISSIQLIK HISOBI Rostlanuvchi pogonadan keyingi birinchi pog‘onada pogonada shunga amal Rostlanuvchj pog‘onadan = 11 bo‘lishi qilish kerakki, turbinaning parsiallik darajasi se = bolishi kerak. Kondensatsion turbinalarda e ning qiymati kurakchalarning minimal balandligiga erishilganda birga teng bo‘ladi. boladi. 7.7.1. Birinchi va oxirgi rostlanmaydigan pogonalar pog‘onalar diametrini hisoblash. Oraliqdagi pog‘onalar pogonalar diametrini aniqlash uchun birinchi pogona olchamlarini va oxirgi pog‘ona o‘lchamlarini oldindan baholash kerak. 54 www.ziyouz.com kutubxonasi Birinchi pog‘ona pogona diametri quyidagi formula orqali hisoblanadi: dd11 = u 60 ⋅G0 ⋅ u1t ⋅ cl 1 {60-00mm 1 — p .71: c1 . —,1. I’l ⋅- sin 8111 0:1 l1 ⋅- n ε8 ⋅'ll a1 bug bu yerda: G G00 — birinchi rostlanmaydigan pogonadan pog‘onadan otadigan o‘tadigan bug‘ sarfi, sarfi, kg/s; vv1t1t bugning solishtirma — soplo panjarasidan chiqadigan bug‘ning hajmi; ll11 — soplo panjarasining chiqishdagi balandligi, m; pogonaning parsiallilik darajasi; e — pog‘onaning n valining aylanishlar soni, 1/min; — turbina valinmg l/min; bugning chiqish a1 a1 — soplo panjaralaridan chiqadigan bug‘ning burchagi. bolsa, Agar solishtirma soplodagi issiqlik tushishi malum ma’lum bo‘lsa, solishtirma hajmni oldindan belgilash mumkin. Bu qiymatga keyingi hisobda aniqlik kiritiladi. Soplo kurakchalarining aniqligi balandligi 1520 15—20 mm/dan oshmasligi shart, chiqish burchagi u/c nisbatning aktiV pog‘onalar OAS—0,55 atrofida atrofida bo‘ladi. optimal qiymati aktiv pogonalar uchun 0,450,55 boladi. Bug‘ning sarfini sarfmi oshirish uchun pogonaning pog‘onaning bug‘ o‘tadigan Bugning bug otadigan qismining olchamlarini o‘lchamlarini ozgartirish o‘zgartirish talab qilinadi. Bu hol, ayniqsa, yirik quvvatli kondensatsion turbinalarga taalluqlidir. Bugning yoli olchamlarining Bug‘ning otish o‘tish yo‘li o‘lchamlarining qiymatini chegaralovchi asosiy kriteriy, bu ishchi kurakchalarning diametri va balandligidir. diametri— Oqim uzluksizligi tenglamasiga asosan ishchi kurakcha diametrini quyidagi formula orqali hisoblash mumkin: 2 dz = Z G-vz G ⋅ n2 7544,72\/§'Cht--H081na2 p ⋅ 44,72 xch.t ⋅ H 0 ⋅ sin a2 d_z dZ l[Z Z bugning solishtirbu yerda: vv22 — ishchi kurakchalardan chiqadigan bug‘ning solishtir— 3 ma hajmi, m /kg; m3/kg; H 11$0 — turbinadagi umumiy adiabatik issiqlik tushishi, kJ/kg; yoqotilishini hisobga xch.t gem — chiqishdagi tezlik bilan issiqlik yo‘qotilishim' oluvchi oluVChi koeffitsiyent; koeffitsiyent; xch.t = gem = 0,2¸0,03; O,2+0,03; = 0,2¸0,03 kondensatorsiz ishlovchi turbina uchun; 5xch.t ch.t = O,2+ 0,03 — xch.t = kondensatsion turbina uchun; — kondensatsion = 0,005 50m 55 www.ziyouz.com kutubxonasi a2 a2 — burchak qiymatini 90° ga yaqinlashtirish kerak, chunki yoqotish qiymati minibu vaqtda chiqishdagi tezlik bilan yo‘qotish mini— mal bo‘ladi; boladi; da’Zz /l /lZz — nisbat nisbat kichik kichik quvvatli quvvatli turbinalar turbinalar uchun uchun 56 5—6 ga boladi. teng, katta quvvatli turbinalarda 2,53 2,5 —3 oraligida oralig‘ida bo‘ladi. 7.8. 7.8. POGONALAR POG‘ONALAR SONINI ANIQLASH VA ISSIQLIK O‘RTASIDA TAQSIMLASH TUSHISHINI ULAR ORTASIDA Turbinaning pog‘onalari pogonalari sonini tanlash uchun iqtisodiy korsatko‘rsat— kichlarga asoslangan holda yondashish kerak. Agar turbinaning pogonalari soni kam bo‘lsa, bolsa, uning tannarxi arzon bo‘ladi, boladi, lekin pog‘onalari Pog‘onalar sonining oshishi turbinaning tannarxini FIK kichik bo‘ladi. boladi. Pogonalar oshiradi va shu bilan birga FIKni ham oshiradi. Kichik va orta bug turbinalari bir silindrli o‘rta quvvatli zamonaviy bug‘ boladi, ulardagi rostlanmaydigan pog‘onalar pogonalar soni esa 610 bo‘ladi, 6—10 dan 20 20— 22 tagacha bo‘ladi. boladi. Bir silindrga katta miqdordagi kurakchalar joylashishi (2022 joylashishi (20—22 dan yuqori) turbinaning uzunligini oshiradi, bu esa valdagi aylanishlar sonini ruxsat etilgan qiymatidan pastga tushirib tushjrib yuboradi. Yuqori quvvatda ishlaydigan turbinalar olti silindrli qilib tayyorlanadi. Yuqori bosimli silindrdagi pogonalar pog‘onalar soni 1214 12— 14 gacha boladi. Pogonadagi bolganda bo‘ladi. Pog‘onadagi issiqlik tushishi n = = 3000 1/min l/min bo‘lganda quyidagi formula orqali hisoblanadi: d d = 12,325  u c  Caa     2 ho =12,325[:] ,, kJ/kg. kJ/kg. h0 Shu formulaga asosan bir necha nuqtadagi issiqlik tushishi CD egri 6i chiziq chiziladi. Har bir uchastkani ikkiga hisoblanadi, keyin CD bolib, ortacha bo‘lib, o‘rtacha issiqlik tushishi topiladi. Turbina pog‘onasiga pogonasiga togri to‘g‘ri keluvchi ortacha o‘rtacha issiqlik tushishi quyidagi formula orqali hisoblanadi: m m h c ∑ h0i ′ Zh’. : ii=1 =1 h0or Oor = m m 01 ′ + h02 ′ +h03 ′ +... : h ho1+ho2+h03+... 01 = I I I m m 56 www.ziyouz.com kutubxonasi ,9 bu yerda: m — diagrammadagi uchastkalar soni. Rostlanmaydigan pog‘onalar pogonalar soni: : H H6(l+a) 0′ (1+ a) zZ = h 0o r hOO‘ , 9 bugning rostlanuvchi kameradan chiqish quvurigacha bu yerda: H¢ I160 — bug‘ning bolgan adiabatik issiqlik tushishi, kJ/kg; bo‘lgan a — issiqlikning qaytish koeffitsiyenti, koeffitsiyenti, 0,040,06. 0,04—0,06. Agar z ning qiymati kasr son bo‘lsa, bolsa, uni butun son qilib olinadi. Issiqlik tushishining yig‘indisi yigindisi barcha rostlanmaydigan pog‘ona— pogonalardagi issiqlik tushishlariga teng bo‘lishi bolishi kerak, ya’ni: yani: zZ ′ h0i = ∑ H6041!)2H 0 (1 + a). t =1 ii=1 bolmasa, tuzatma kiritish kerak: Agar bu tenglik orinli o‘rinli bo‘lmasa, zZ ′ h0i + 2km +D A= =H H6(1+a), ∑ 0 (1 + α ), =1 ii=1 pogonada issiqlik tushishidagi tuzatma yig‘indisi. yigindisi. bu yerda: D A — pog‘onada 7.9. 7.9. BOSIM POGONASINING POG‘ONASINING HISOBI Oldindan hisoblangan adiabatik issiqlik tushishi h hm0i va tanlangan koeffitsiyenti g0 = (0,93¸0,97) (0,93 +097) ni 111' hisobga hjsobga olgan holda soplodan tezlik koeffitsiyenti j= chiqadigan bug‘ bug tezligini hisoblaymiz: h0i (1 − p) = (,0 j44,7 cCI: r ) + h′ ° 44,7\/h01(1— hgh ch 1 Turbinaning berilgan u/c xarakteristikasida va malum ma’lum cc11 da boylama tezlikni hisoblaymiz: bo‘ylama u c uU—C u. = c1IC‘ 57 www.ziyouz.com kutubxonasi Diametr qiymatiga aniqlik kiritamiz: ⋅U d: 60 60-U. . p⋅n J'E'I’l d = Tezliklar uchburchagini qurish uchun ishchi kurakchalaridan chiqadigan bug‘ning bugning nisbiy tezligini hisoblash kerak: W =y I46:11]) 2 [W2 W12 + h0 r, m/s. fi+hflpa III/S. 2000 Turbinadagi yo‘qolishlarni yoqolishlarni hisoblanadi: c2 − c2 2000 1t 1 h hs == ““61 — soplodagi; soplodagi; S 2 h hii ==  W2  2  y  − W2   2000 2000 kurakchalardagl; IShChl kurakchalardagi; — ishchi c2 2 hch = i yoqotishlar.' — chiqishdagi yo‘qotishlar 2000 ch 2000 Ishchi kurakchalar balandligi quyidagicha aniqlanadi: l = l l1 = l 1 C a Clt Sin a 1t sin sin Mt flz W b 2t 2 , 9 : l = G u1 G’Ul sin C d p a1 C1756] 8111061 1 , 3 bug sarfi, by yerda: G G — pogonadan pog‘onadan otadigan o‘tadigan bug‘ sarfi, kg/s; vV11 bugning solishtirma hajmi; — soplodan chiqadigan bug‘ning d pogona diametri. — pog‘ona Tirqishdagi bug‘ bug yo‘qotishlari yoqotishlari quyidagi formuladan aniqlanadi: _ 1 − e2 p_0 p ’1—82 G mm Fm 0; Z ,’ kg/s, Gm m = _ 0,99 0999lumFm\/ kg/s, z n 0 mm bu yerda: Mm — sarfining sarfining empirik empirik koeffitsiyenti; koeffitsiyenti; 2 FIn — labirint berkitgichdagi minimal tirqish yuzasi, m ; F m2; m 58 www.ziyouz.com kutubxonasi p0, vv00 bug parametrlari, N/m N/rn22 yoki — berkitgich oldidagi bug‘ 190, 3 m /kg; m3/kg; e — berkitgichning ikki yonidagi bosimlar nisbati; z — berkitgichlar soni. 7.10. ROTORGA TASIR TA’SIR QILAYOTGAN BOYLAMA BO‘YLAMA 7.10. OQ O‘Q KUCHLARINI HISOBLASH o‘q kuch Turbinada bug‘ning bugning kengayishi natijasida bo‘ylama boylama oq yuzaga keladi. Bu kuch tirgakli podshipnikka beriladi. Ishchi kurakchalar halqasida yuzaga keladigan bo‘ylama boylama kuch quyidagi formula orqali hisoblanadi: (C1 sin a1 − a2 ) + pdl1 ( p1 − p i ), R C 2 sin R50I == G G(C1 sin a1 —C2 sin a2) + aw’ll(p1—pi), p1 , pi pi bu yerda: p1, — soplodan va ishchi kurakchalaridan keyingi bosimlar. Ishchi kurakchalar diskidagi bo‘ylama boylama kuch: p 4 II [(d − ), R l )2 − d st2 ]( p1 − pi)a ‘ds2t](P1_Pi ‘1)2 : %[(d 0 = R0II bu yerda: da’stst — disk diametri. bolsa, u holda disk Agar diafragma diametrlari har xil Xil bo‘lsa, pogonasidagi bo‘ylama boylama kuch: pog‘onasidagi (d − )⋅ p , R3” = %(d§z - d(lib-191» 4 R0III = p 2 kz 2 iz 1 bu yerda: da’kZ — katta zichlagich diametri; kz da’iZiz — kichik zichlagich diametri. Disk pog‘onasining pogonasining ikki tomonida bosimlar turlicha bo‘lganligi bolganligi pogona tomonda yuzaga kelgan bo‘ylama boylama kuch quyidagicha uchun pog‘ona hisoblanadi: IV = p ⋅ d z ⋅ h ⋅ Dp, R Rolvzfl'dz'h'Apa 0 Dp » 0,5 (p0 - p1), Apz095(p0_p1)9 bu yerda: h — zichlagichdagi tirqish balandligi. 59 www.ziyouz.com kutubxonasi Diskka beriladigan bo‘ylama boylama kuchlarning umumiy qiymati quyidagi formula bilan belgilanadi: R0=R01+ II+ III+ IV. I II III IV R 0 = R0 + R0 + R0 + R0 . Turbina validagi bo‘ylama boylama kuchni hisoblash uchun disklardagi kuchlar yig‘indisi yigindisi olinadi: R= n ∑ R0i . i =1 60 6O www.ziyouz.com kutubxonasi 8-bob. BUG‘ TURBINALAR KONSTRUKSIYASI 8-bob. BUG 8.1. QUWATLI TURBINA O‘RTA QUVVATLI 8.1 . KICHIK VA ORTA KONSTRUKSIYASINI TANLASH Kichik va orta o‘rta quvvatli turbinalar uchun katta diametrli disklarni tanlash orqali turbina bosqichlari soni kam, loyihasi ixcham va tannarxi kam bo‘lishiga bolishiga erishish mumkin. Ammo bu soplo va birinchi bosqich kurakchalari olchamlari o‘lchamlari kamayishi, rostlovchi bosqich parsiallik darajasi kamayishi va shu sababli keyingi bosqichlarda par— parsiallikni kiritish zarurati paydo bo‘lishiga bolishiga olib keladi. Soplo va kurakchalar balandligi kichik bo‘lishi bolishi va keyingi bosqichlarda parsi— parsiallik kiritish bu bosqichlar va turbina FIKni anchaga kamaytiradi. Shu sababli tejamkorlik nuqtayi nazaridan kichik va orta o‘rta quvvatli qo‘llash foydali, sababi bu turbinalarda kichik diametrli disklarni qollash holda soplo va kurakchalar balandligi oshadi, rostlovchi bosqich par— parsialligi ortadi va keyingi bosqichlarga parsiallik kiritishga zarurat qolmaydi. Ammo shuni nazarda tutish kerakki, aylanishlar soni 3000 1/min 1/min turbinalarda kichik diametrli disklarni ishlatish turbina tejamkorligini oshirish bilan bir vaqtda bosqichlar soni oshishiga ham olib keladi, bu esa turbina konstruksiyasini murakkablashtiradi. Turbinaning optimal konstruksiyasini tanlash uchun, ya’ni yani unga qoyiladigan qo‘yiladigan barcha talablarni (yuqori tejamkorlik, ishonchlilik, konstruksiyasi soddaligi va tannarxi arzonligi) qanoatlantirish uchun har Xil xil konstruksiyalar uchun texnik-iqtisodiy texnik—iqtisodiy hisob-kitoblarni hisob—kitoblarni bajarish zarur. Kichik va orta o‘rta quvvatli turbinalarda rostlovchi bosqich sifatida, asosan, ikki qator kurakchali (äâóõâåíå÷íûå) (nByXBeHeqIe) disklar keng qollaniladi. qo‘llanjladi. Ikki qator kurakchali disklarning afzalligi turbina konstruksiyasining soddalashuvi va ozgaruvchan o‘zgaruvchan yuklamalarda yuqori FIKga egaligidir. Odatda, ikki qator kurakchali diskli turbinalarda issiqliklar farqi katta (165210 boladi. Bu esa turbina korpusi va halqasimon (165—210 kJ/kg) bo‘ladi. zichlagichlarning bug turbinasi ichidagi zichlagichlarnjng konstruksiyasini soddalashtiradi, bug‘ bugning solishtirma hajmi oshishi sababli bosim kamayishi hisobiga bug‘ning pogonalar kurakchalarini konstruksiyalashni yengillashtiradi. birinchi pog‘onalar konstruksiyalashnj yengfllashtiradi. 61 www.ziyouz.com kutubxonasi (60—85 kJ/kg) bir halqali rostlovchi Issiqliklar farqi kichik bo‘lgan bolgan (6085 bosqichlardan foydalanish turbina konstruksiyasini murakkablashtiradi va tannarxini tannarXini oshiradi, shu sababli, kopincha, ko‘pincha, ulardan foydalanish maqsadga muvofiq bolavermaydi. muvofiq bo‘lavermaydi. 8.2. QUWATLI TURBINA 8.2. KATTA QUVVATLI KONSTRUKSIYASINI TANLASH Katta quvvatli turbina konstruksiyasini tanlash nihoyatda murakkab masala hisoblanadi. Sababi, bunday turbinani konstruksikonstruksi— pogona konstruksiyasini emas, balki oxirgi yalashda faqat rostlovchi pog‘ona pogona pog‘ona konstruksiyasini ham etiborga e’tiborga olish kerak. Turbina konstruksiyasi— ishonchliligi, tejamkorligi va tannarXi tannarxi oxirgi pog‘ona pogona konstruksiyasini togri bogliq. to‘g‘ri tanlashga bog‘liq. Hozirda ishlatilayotgan katta quvvatli turbinalar konstruksiyalakonstruksiyala— ri, tejamkorligi va tannarxi nihoyatda Xilma—Xildir. xilma-xildir. Drosselli bug‘ bug taqsimlash va bug‘ni bugni qisman oraliq pogonalarga pog‘onalarga kiritish eskirgan konstruksiya hisoblanadi. Sababi, bunday bug‘ bug taqsimlash usuli ishlatilgan turbinalar kichik yuklamalarda ishlaganida drossellashdrossellash— dagi yo‘qotishlar yoqotishlar katta va hatto, nominal yuklamada ishlaganida ham FIK unchalik katta emas. Soploli bug‘ bug taqsimlash va qisman bug‘ni bugni oraliq pog‘onaga pogonaga berish tizimiga ega bo‘lgan bolgan turbinalar nominal yuklamada katta FIKga ega, ammo yuklama ortishi bilan ularning FIK pasayib ketadi va bu asosiy kamchiligi hisoblanadi. Katta quvvatli turbinalarning nominal yuklamadagi tejamkor ta’minlash uchun soplolik bug‘ ishlashini taminlash bug taqsimlash usulidan foydalanish keng tarqalgan. Bunday turbinalarda rostlovchi pog‘ona pogona sifatida bir qator kurakchali va ikki qator kurakchali rostlovchi disklardan foydalaniladi. Odatda, ikki qator kurakchali disklardan foydalanish turbina konstruksiyasini soddalashtirgani bilan tejamkorligini yetarlicha ta’minlay olmaydi. Bir qator kurakchali diskdan foydalanish turbina taminlay tejamkorligini oshirishi sababli, maqsadga muvofiqdir. muvofiqdir. Biroq rostlovchi pog‘onadagi issiqliklar farqi qanchalik kichik bo‘lsa, pogonadagi bolsa, turbinadagi bo— bosim shunchalik yuqori, pogonalar pog‘onalar soni kop, ko‘p, korpus devorlari qalinligi katta va oldingi zichlagichlar konstruksiyasi murakkab bo‘ladi. boladi. Bu ayniqsa, yuqori va kritik bosimdan yuqori bosimda ishlaydigan turbinalarga tegishli. 62 www.ziyouz.com kutubxonasi Katta quvvatli kondensatsion turbinalarning oxirgi pogonalari pog‘onalari kurakchalari konstruksiyalari va olchamlari bug kanalio‘lchamlari hamda bug‘ kanali— zatsiyalari asosan bug‘ning bugning kurakchalardan keyingi absolut bosimiga bog‘liq. bogliq. Turbina tejamkorligini oshirish maqsadida oxirgi pog‘ona pogona kurakchalari iloji boricha chuqur vakuumdan foydalanadigan qilib konstruksiyalanadi. Vakuum chuqurlashishi ishlatilgan bug‘ bug solishtirma hajmining ortishiga olib keladi va oxirgi pogona pog‘ona chiqish bolishini taqozo etadi. Quvvati yuzasi katta bo‘lishini qvati 50 MW dan yuqori chuqur pogonalardagi bug‘ bug ikki yoki uch oqimga vakuumli turbinalarda oxirgi pog‘onalardagi bolinadi. Masalan, Sankt-Peterburg bo‘linadi. Sankt—Peterburg Metallurgiya zavodining K-800K—800— 240 kondensatsion turbinasida uchta ikki oqimli past bosimli silindrdan foydalanilgan, ya’ni yani oxirgi pogona xil oqimlarga pog‘ona oltita bir Xil bolingan. bo‘lingan. Zamonaviy turbinani yasash bug‘ning bugning yuqori va ota o‘ta yuqori bug turbina parametrlaridan foydalanishga asoslanadi. Malumki, Ma’lumki, bug‘ ta’minot qurilmasi FIK birlamchi bug‘ bug parametrlari ortishi bilan va taminot suvini regenerativ qizdirish tizimi takomillashishi bilan oshadi. Shuning uchun birlamchi bug‘ bug harorati va bosimini imkoni boricha oshirish, regenerativ qizdirgichlar uchun turbinadan bug‘ bug olishlar sonini oshirish va turbinadan olinadigan bug‘ bug issiqligidan tarmoq suvini isitish va texnologik maqsadlarda foydalanish maqsadga muvofiqdir. muvofiqdir. Birlamchi bug‘ bug haroratining yuqori chegaraviy qiymati turbinada narXi va unga ishlov berish texnologiyasi ishlatiladigan metallar sifati, narxi bug namligi ortishiga, bilan belgilanadi. Bosim ortishi ishlatilgan bug‘ turbina konstruksiyasi va yuqori bosimli silindr zichlagichlari mumu— rakkablashuviga olib keladi. 8.3. XTÃÇ BUG BUG‘ TURBINASI 8.3. K-300-240 XTF3 Quvvati bolib, aylanishlar soni 3000 1/min. qvati 300 MW bo‘lib, 1/min. Turbina bolib, uchta kondensator uchun bug‘ bug chiqarish quvuriga bir valli bo‘lib, ega. Bug bug qozoni bilan blok Bug‘ ishlab chiqarish quvvati 900 t/s li 1i bug‘ tarkibida ishlashga moljallangan bolib, bug‘ning bugning boshlang‘ich boshlangich mo‘ljallangan bo‘lib, parametrlari 235 bar va 560°C. bug 39,2 bar bosimda qayta Yuqori bosimli silindrdan chiqqan bug‘ qizdirgichga yuboriladi va undan 560°C va 34,3 bar parametrlarda qaytib keladi. Kondensatordagi bosim 0,035 bar. Birinchi K-300-240 K—300—240 XTÃÇ XTF3 turbinasi 1960-yilda 1960—yi1da tayyorlangan. 63 www.ziyouz.com kutubxonasi €22.58. 3:52:15 .wB Em“, Bax SN-8$_ .§E-~.% A" www.ziyouz.com kutubxonasi €53 _. : 64 8.1-rasm. K-300-240 XTÃÇ bug turbinasining kondalang kesimi. I” - f 0!; :1: g. xx‘ Bug Bug‘ taqsimlash usuli — soplolik. soploljk. Yuqori bosimli silindr bir qatorlik kurakchali rostlovchi pog‘ona pogona va onta pogonasidan iborat. Orta o‘nta bosim pog‘onasidan O‘rta bolib, ulardan on bosimli silindr on 0‘11 yettita pogonadan pog‘onadan iborat bo‘lib, o‘n ikkitasi orta boo‘rta bosim qismiga, beshtasi esa past bosim qismiga tegishli. Past bo— simli silindr ikki oqimli bo‘lib, bolib, har bir oqim beshta pog‘onadan pogonadan iborat. Oxirgi pog‘ona pogona kurakchalari aylanasining diametri 2550 mm bo‘lib, bolib, ishchi kurakchalar balandligi 1050 1050 mm. Turbinadan taminot ta’minot suvini suVini 265°C gacha qizdirish va issiqlik taminoti bug olish mumkin. ta’minoti uchun sakkizta boshqarilmaydigan bug‘ Shahar turarjoy turaljoy binolarini isitish uchun turbinadan 63 GJ/s gacha issiqlik olish mumkin. Turbinaga maksimal bug‘ bug sarfi sarfi 890 t/s. Turbina qurilmasiga buglatgichlar ulangan holda kafolatlangan solishtirma boylerlar va bug‘latgichlar bug sarfi bug‘ sarfi 7680 kJ/(kWs). kJ/(kW° s). Yuqori bosimli silindr va orta o‘rta bosimli silindr rotorlari qattiq O‘rta bosimli silindr va past bosimli silindr mufta orqali biriktirilgan. Orta hamda past bosimli silindr va generator rotorlari yarim egiluvchan muftalar bilan birlashtirilgan. o‘rniga suv suV (kondensat) Turbinani boshqarish sistemasida moy orniga qollaniladi. qo‘llaniladi. 8.4. BUG‘ TURBINASI J'IM3 BUG K-300-24O ËÌÇ 8.4. K-300-240 K-300-240 ËÌÇ bug turbinasi K—300—240 JIMB — uch silindrli kondensatsion bug‘ bolib, quvvati 300 MW, aylanishlar soni 3000 1/min. bo‘lib, l/min. «Ýëåêòðîñè«BJICKTpOCI/I— ëà» zavodining vodorod bilan sovitiladigan TÂÇ-320-2 11a» TB3—320—2 tipidagi elektrgeneratorni aylantirishga moljallangan. mo‘ljallangan. Bu turbina bir valli, qayta qizdirgichga, kondensatorga, uchta bug chiqishiga ega. Taminot bug‘ Ta’minot suvini 265°C gacha qizdirish uchun sakkizta regenerativ bug‘ bug olinadi. K-300-240 ËÌÇ turbinasi blok K—300—240 JIM3 tarkibida bug‘ bug ishlab chiqarish quvvati 950 t/soat bo‘lgan bolgan qozon bilan mo‘ljallangan. ishlashga moljallangan. Bug‘ning turbinaga kirishdagi parametrlari: p0 = 235 bar, Bugning p0 = tto0 = = pk = = 560°C, 560°C, ttkk = 565°C, 565°C, kondensatordagi kondensatordagi bosim pk = 0,035 0,035 bar. kk Undan tashqari, uy—joylami uy-joylarni isitish maqsadida turbinadan 64 GJ/s va yoqilgini quritish uchun 5,3 bar bosimli 60 t/soat miqdorida bug‘ bug olinadi. yoqilg‘ini oljnadi. Bug bug yettita rostlovBug‘ taqsimlash usuli — soploli. Turbinaga bug‘ rostlov— chi klapan orqali kiritiladi, bu klapanlarga esa ikkita avtomatik stopor klapanlardan kiritiladi. 5 — D. N. Muhiddinov 65 www.ziyouz.com kutubxonasi Bug‘ yuqori bosimli silindrning ortasiga o‘rtasiga kiritiladi va chap Bug pogonadan otadi. yonalishini 180° tomondagi beshta pog‘onadan o‘tadi. Keyin yo‘nalishini 180° ga ozgartirib, o‘zgartirib, yuqori bosimli silindrning ong o‘ng tomoniga kiritiladi va oltita pog‘onadan pogonadan otkaziladi. o‘tkaziladi. bug 39 bar bosimda qayta Yuqori bosimli silindrdan keyin bug‘ qizdirgichga yuboriladi va undan 35 bar bosim bilan qaytib keladi (565°C). Bu bug‘ bug orta uning on o‘rta bosimli silindrga kiritiladi va unjng o‘n ikkinchi pogonasidan keyin uch qismga bo‘linadi: bolinadi: uchdan bir qismi orta pog‘onasidan o‘rta bosimli silindrning oxirgi beshta pog‘onasidan o‘tadi, uchdan ikki pogonasidan otadi, qismi esa ikki oqimli past bosimli silindrga yuboriladi. Past bosimli silindrning har bir oqimida beshta pog‘ona pogona bor. Turbinada ishlatib bo‘lingan bolingan bug‘ bug uchta tirqish orqali bitta umumiy kondensatorga kiritiladi. Turbina oxirgi pog‘onasi pogonasi kurakchalari aylanasining diametri 2480 mm bo‘lib, bolib, ishchi kurakchalar balandligi 960 mm ga teng. Turbinani moy bilan ta’minlash taminlash markazdan qochma nasos orqali amalga oshiriladi, moy sarfi sarfi 7000 l/min ga teng. Bug Bug‘ turbinasining elektr quvvati 300 MW bo‘lganda bolganda unga bug‘ bug sarfi sarfi 890 t/soat ga teng. Turbinaning maksimal ruxsat etilgan quvvati 320 MW bo‘lib, bolib, bug sarfi teng. Turbinaga kafolatlangan solishbunda bug‘ sarfi 930 t/soat ga tang. solish— tirma bug‘ sarfi qq6e = = 7680 kJ/(kWs) kJ/(kW - 3) ga teng. bug sarfi 66 66 www.ziyouz.com kutubxonasi 9-bob. BUG‘ TURBINASINI ROSTLASH VA 9-bob. BUG MOYLASH SXEMALARI 9.1. TO‘G‘RISIDAGI ASOSIY 9.1 . ROSTLASH TOGRISIDAGI TUSHUNCHALAR Turbina aylanishining mexanik energiyasi generatorda elektr energiyasiga aylantiriladi va u istemolchiga iste’molchiga yuboriladi. Shuning uchun turbina validagi mexanik energiya qiymati bilan generatordan olinadigan elektr energiyasi qiymati orasida qatiy qat’iy munosabat ornatiladi. o‘rnatiladi. Bundan kelib chiqadiki, elektr generatoridan olinayotolinayot— o‘zgarishi bilan turbina gan elektr yuklama qiymatining har qanday ozgarishi validagi mexanik energiya ishi ozgaradi. o‘zgaradi. bug turbinasi vali mexanik ishni sarflaydigan yani Agar bug‘ sarflaydigan qurilma, ya’ni nasos, kompressor bilan bevosita ulangan bo‘lsa, bolsa, bu qurilma yuklamasi ozgarishi bug turbinasi validagi mexanik ishni ozgartiradi. o‘zgarishi ham bug‘ o‘zgartiradi. Bug‘ turbinasi salt yurishdan to maksimal quvvatgacha diapadiapa— Bug turg‘un ishlashi kerak. Bug Bug‘ turbinasi validagi quvvat bilan zonda turgun turbinadagi bug‘ bug sarfi boladi va sarfi orasida malum ma’lum munosabat hosil bo‘ladi shu sababli turbina validagi yuklamaning har qanday ozgarishi o‘zgarishi turbinaga bug‘ bug sarfi sarfi ozgarishiga o‘zgarishiga olib kelishi kerak. Turbina valining malum bug sarfi ma’lum yuklamasida bug‘ sarfi va valdagi aylantiruvchi moment orasida doimiy munosabat saqlanadi. Yuklama ozgarganda o‘zgarganda bu munosabat ozgaradi o‘zgaradi va turbina valining aylanishlar soni ozgaradi. o‘zgaradi. Turbina aylanishlar sonini ornatilgan o‘rnatilgan kattalikka qaytarish uchun rostlovchi qurilmalar bug‘ bug sarfini sarfini ozgartirishi o‘zgartirishi kerak. Turbina uchun momentlar tenglamasi quyidagicha yoziladi: dw dt (I t + +Ig)E, +(It Myy + M Ig) , Mem Mee = M e.m + M bu yerda: M Mee — turbina muftasidagi aylantiruvchi moment, Nm; N - m; generatordagi foydali reaktiv moment, Nm; M Mem — N m; e.m yoqotishlar tufayli keM Myy — podshipnik va generatordagi yo‘qotishlar ke— lib chiqadigan tormozlovchi tormozlovehi moment, Nm; N ° m; IIt,t, I1gg — turbina va generator rotorlaridagi inersiyalar momo— 2 ; mentlari, Nms N - m - 32; 2 dw/dt . dw/a’t — rotorlar burchak tezlanishi, 1/s 1/32. 67 www.ziyouz.com kutubxonasi Agar turbina vali aylanishlar soni ozgarmas o‘zgarmas bo‘lsa = 0), O), bolsa (n = = 0O bo‘lib, bolib, quyidagi formulani yozish burchak tezlanish dw/dt dw/dt= mumkin: M = M. + My. Me = Me.m. + My. Bu tenglamaga quyidagicha ozgartirish o‘zgartirish kiritish mumkin: M ew _ M e.m.w Mew = Me.m.w 1000 1000 _ 1000 1000 + M yw MYW 1000 1000 yoki Ne=Ne.q+Ny, N = Ne.q + Ny, kW. e turbina muftasidagi effektiv quvvat, kW; bu yerda: N Ne— e N Nq — istemolchining iste’molchining elektrgeneratori klemmalaridan ola01a— e.q. yotgan elektr quvvati, kW; N yoqotishlar, kW. Nyy — podshipnik va generatordagi yo‘qotishlar, Elektr generatoridan istemolchi iste’molchi olayotgan elektr quvvat o‘zgarishi yuqoridagi tenglikning buzilishiga olib keladi: qiymatining ozgarishi Ne.q. +N2N N + Nyy ³ Nyy e.q. va bu turbina vali aylanishlar sonining ortishiga yoki kamayishiga olib keladi. N Nee.q.q ortishi n kamayishiga olib keladi. Aksincha, N Ne kamaysa, kamaysa turbina vali aylanishlar soni ortib ketadi. bug taqsimlash qurilmalari Avtomatik rostlanadigan turbinalarda bug‘ yani tezlik turbina vali aylanishlar soni rostlagichi (regulatori), ya’ni rostlagichi bilan bog‘langan. boglangan. Turbina vali aylanishlar soni rostlagichi aylanishlar soniga bog‘liq bogliq markazdan qochma kuch ishiga asoslanadi (9.1-rasm). (9.1—rasm). Bug Bug‘ turbinasi vali aylanishlar soni ortganda m yuklar markazdan qochma kuchlar tasirida AO radius bo‘yicha boyicha zZ11 masofaga uzoqlashadi. ta’sirida A0 Bunda mufta C C nuqtadan C C11 nuqtaga z masofaga kochadi. ko‘chadi. Aylanishlar soni kamayganda esa yuklar bir—biriga bir-biriga yaqinlashadi va mufta pasayadi. Muftaning kochishidan bug sarfini ko‘chishidan turbinaga bug‘ sarfini ozgartirish o‘zgartirish uchun foydalaniladi. Bunday rostlagichlarni harakatga keltirishda tishli uzatish mexamexa— nizmidan foydalaniladi va bu ularning katta kamchiligidir. 68 www.ziyouz.com kutubxonasi Mufta \— \ Turbina I I ‘W \ 9.1-rasm. 9.1—rasm. Markazdan qochma rostlagich sxemasi. Impuls markazdan qochma rostlagichdan rostlovchi klapanlarga mexanik bog‘lanish boglanish (richaglar) yoki gidravlik tasir ta’sir (moy bosimi) orqali yetkazilishi mumkin. Amalda keng tarqalgan gidrodinamik rostlagichlarning ishlash prinsipi turbina valida joylashgan markazdan qochma nasos bilan haydalayotgan moy bosimining aylanishlar soni kvadratiga b0g‘— bogliqligiga asoslangan. 9.2. 9.2. BILVOSITA ROSTLASH SXEMALARI Bilvosita rostlash sxemasi sifatida porshenli servomotor sxemasini (9.2-rasm) ko‘rib chiqamiz. (9.2—rasm) korib Qaror topgan rejimda servomotor zolotnigi klapani 66 ortacha o‘rtacha holatda bo‘lib, bolib, zolotnikni servomotor bilan birlashtiruvchi yo‘laklarni yolaklarni yopib turadi. Turbina rostlash klapani 9 bu paytda malum ma’lum bir boladi. vaziyatda bo‘ladi. 69 69 www.ziyouz.com kutubxonasi 2/3 c VLFJ EI_I—K‘_l 44:76 g 7 ——*K0 “III: 6//fffl_% 5/ 3\ \ P0910 _y 9 I_ I Bug‘ kirishi \ '—' I l l D |||||| I_| I 5' ~10? 9.2-rasm. 9.2—rasm. Porshenli servomotor sxemasi: 1I — markazdan qochma rostlagich; 2 — mufta; 3 — tishli uzatish mexanizmi; mexam'zmi; 4 — moy nasosi; 55 — zolotnik; 66 — porshen; 77 — servomotor; 8 — servomotor porsheni; 9 bug rostlash klapani. — turbina bug‘ Markazdan qochma rostlagich muftasi 2 harakatga kelishi bilan porshen 66 harakatga keladi. Zolotnik porsheni 66 ning harakatlanish yonalishiga qarab moy nasosi 4 dan moy servomotor 77ning ning K yo‘nalishiga K yoki boshligiga kiritiladi. Moy K boshliqqa kiritilganda turbina K K11 bo‘shlig‘iga K bo‘shliqqa rostlovchi klapani 9 yopiladi va turbinaga bug‘ bug sarfi sarfi hamda uning quvvati kamayadi. Bu vaqtda K boshliqdagi moy zolotnik 5 orqali K11 bo‘shliqdagi boshliqqa kiritilsa, turbina rostlovchi klapani oqib ketadi. Moy K K11 bo‘shliqqa ochiladi. Rostlashning bu sxemasida porshen 66 ni Hi harakatlantirish uchun o‘rta kamerasi K K00 kichik kuch kerak bo‘ladi, boladi, sababi u zolotnikning orta da muvozanat holatida bo‘ladi. boladi. Rostlash sxemasidagi moy bosimi 70 www.ziyouz.com kutubxonasi 3¸7 bug turbinalarida bu 3 +7 bar oraligida oralig‘ida qabul qilinadi. Zamonaviy bug‘ bosim 12¸20 12+20 bar gacha boradi. 9.3. BUG‘ TURBINASINI AYLANISHLAR SONI 9.3. BUG ORTIB KETISHIDAN HIMOYALASH Generator klemmalaridagi quvvatning oshishi aylanishlar sonini kamaytiradi va aksincha. Rostlash organlarining vazifasi har qanday o‘zgarishlarni avtomatik ravishda rostlashdan iborat. miqdoriy ozgarishlarni Turbinalarda bug‘ bug taminoti ta’minoti miqdorini rostlash avtomatik ravishda tezlik rostlagichlarida olib boriladi. Bunda aylanishlar soni ozgarishi o‘zgarishi impulsi turbina bug‘ bug ta’minoti taminoti rostlash organlariga uzatiladi. Rostlash sxemalari turbina quvvati va ish rejimiga qarab turli Xil xil bo‘ladi. boladi. sisternalarga birlashib, Zamonaviy IES va IEMlar ulkan energetik sistemalarga umumiy elektr tarmog‘ini tarmogini hosil qiladi va parallel ishlaydi. Bu holda elektr uzatish chastotasi doimiy ozgarmas bolib qoladi. Elektr o‘zgarmas bo‘lib tarmogidagi tarmog‘idagi chastotalar generator aylanishlar sonini saqlab qolish yo‘li yoli bilan amalga oshiriladi. Elektr tarmogidagi yuklamasitarmog‘idagi yuklamaning ozgarishi o‘zgarishi turbina yuklamasi— o‘zgarishiga olib keladi. Yuklama ning va rotor aylanishlar sonining ozgarishiga ozgarishi bogliq rostlash organlarining o‘zgarishi miqdori statik xarakterga bog‘liq sezish darajasi kam va statik xarakteristikada ochiq uchastkalar bo‘lsa, bolsa, o‘z—o‘zidan ozgarib o‘zgarib ketishi mumkin. Bu esa turbina yuklamasi oz-ozidan turbinaning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Energetik sistemalarda turbinalarni statsionar va davriy davrz'y turlarga ajratiladi. Statsionar turbinalar deb yuqori quvvat, iqtisodiy samarador va doimiy ishlovchi turlariga aytiladi. Davriy turbinalar deb esa past quvvatli davriy ishlovchi turlariga aytiladi. Davriy turbinalar elektr tarmoqlarida hosil bo‘ladigan boladigan kritik yuklamalarda ishlashi statik xa— xarakteristika korinishi ko‘rinishi egrilik darajasi oshib ketishiga olib keladi. Bu rostlash organlari ishiga tasir ta’sir qiladi. Shu holatlarni rostlash uchun turbina yuklamasining bir qismi davriy turbinaga beriladi. Olingan miqdor aylanishlar soni dinamik tushirilish koeffitsiyenti koefiitsiyem‘i bilan belgilanadi. Bu koeffitsiyent koeffitsiyent oz o‘z rostlash darajasiga bog‘liq. bogliq. Statsionar turbinalarda rostlash darajasi 94% qilib qabul qilingan. Aylanishlar soni dinamik tushirishlar koeffitsiyenti: koeffitsiyenti: Dn dn 0 / 100, An = = 61/10/100, bu yerda: (5d — rostlash darajasi; n n00 — aylanishlar soni. 7l 71 www.ziyouz.com kutubxonasi Rotor aylanishlar sonining yuqori chegarasi ishchi aylanishlar sonidan 1012% 10—12% katta olinadi. Har bir turbina bir yoki ikki himoya rostlagichi bilan ta’minlanadi. taminlanadi. Ularning vazifasi aylanishlar soni kamayib ketganda yoki oshib ketganda turbina ishini toxtatishdan to‘xtatishdan iborat. Himoya rostlagichlari konstruksiyasiga kora ko‘ra halqali, richagli bolishi mumkin. Halqasimon himoya rostlagichi valga va gidravlik bo‘lishi ornatiladi o‘rnatiladi va aylanishini toxtatadi to‘xtatadi (9.2-rasm). (9.2—rasm). Richagli himoya rostlagichlari va aylanishi soni ozgarganda o‘zgarganda richag bug ta’rninoti taminoti rostlash klapanlarini yopib qoyadi. va zashyolkalar orqali bug‘ qo‘yadi. Gidravlik himoya rostlagichlari boshqarish, ta’minot taminot va rostlash organlariga rotor aylanishlar soni ozgarganda yoglash suyuqligini o‘zgarganda yog‘lash yubormay qoyadi, qo‘yadi, natijada turbina ishdan toxtaydi to‘xtaydi (9.3-rasm). (9.3—rasm). Val C0 0 ‘ 3k 3 \\\\\\\: o0 CW ///J mA / o \\\\\\\ 9.3-rasm. 9. 3—rasm. Halqasimon himoya rostlagichi. ¢ Bug‘ ¢ Val 9.4-rasm. 9. 4-rasm. Gidravlik himoya rostlagichi. 72 www.ziyouz.com kutubxonasi V r :3 :E //// KW 9.4. TA’MINLASH 9.4. TURBINANI MOY BILAN TAMINLASH SXEMALARI ko‘p tarqalgan moy taminoti ta’minoti sxemalari quyidagilar: Eng kop — hajmiy nasosli sxemalar; — markazdan qochma nasosli sxemalar. Hajmiy nasoslardan moy ta’minotida taminotida tishli va Vintli vintli nasoslar ishlatiladi. Moy bak 3 dan (9.5-rasm) (9.5—rasm) bosh tishli nasos 1I yordamida soriladi. so‘riladi. So‘rilgan moyning yuqori bosimli bir qismi turbinam' Sorilgan turbinani rostlash sxemasi 4 ga yuboriladi. Moyning ikkinchi qismi esa reduksion klapan 5 orqali turbina, generator va uyg‘otgich uygotgich podshipniklariga yuboriladi. Podshipniklarga yuboriladigan moy bosimi 1,41,8 1,4—1,8 bar oraligida oralig‘ida 9.5-rasm. 9. 5—rasm. Hajmiy nasosli moy taminoti ta’minoti sxemasi: 1I — bosh moy nasosi; 2 — reduktorli uzatgich; 3 — moy baki; 4 — rostlash sxemasi; 55 — prujinali reduktor; 66 — yuqori bosimli moy tashlab yuborish klapani; 77— past bosimli moy tashlab yuborish klapani; 88 — moy sovitgich; 9 — yordamchi turbomoy nasosi; 10 10 — teskari klapan; 11 II — avariyaviy elektromoy nasosi; 12 12 — ozgarmas o‘zgarmas tok elektr yuritgichi; 13 I3 — moy podshipniklari. 73 www.ziyouz.com kutubxonasi qabul qilinadi. Moy podshipm'klarga podshipniklarga kiritilishdan oldin moy sovitgich 88 da sovitiladi. Moy podshipniklarga bir Xil xil miqdorda taqsimlanishi uchun moy quvurlarida chegaralovchi diafragmalar ornatiladi. o‘rnatiladi. PodshipniklarPodshipniklar— dan chiqqan moy qaytuvchi moy quvurida yig‘iladi yigiladi va oz o‘z oqimi bilan moy nasosiga qaytadi. Moylash sxemasi moy quvurida saqlovchi klapan ornatilgan o‘rnatilgan bolib, podshipniklarga yuboriladigan moy bosimi ortib ketganda bo‘lib, ochiladi va ortiqcha moyni bakka qaytarib yuboradi. 74 www.ziyouz.com kutubxonasi 10-bob. 10-bob. BUG BUG‘ TURBINALARINING KONDENSATSION QURILMALARI 10.1. 1 O. 1 . KONDENSATORLAR Kondensator deb, bug‘ni bugni suv suV holatiga otkazadigan o‘tkazadigan maxsus yopiq Bug‘ning suv suV holatiga otishi o‘tishi kondenkonden— holatdagi qurilmaga aytiladi. Bugning satsiya jarayoni deb ataladi. Bug satsiyajarayoni Bug‘ turbinasining past bosimli silindrida kengaygan bug‘ bug ishini bajarib bo‘lgach, bolgach, kondensatorga otadi. o‘tadi. Bug Bug‘ kondensatorda sovuq quvurlarga issiqligini berib, kondensatga aylaayla— nishi natijasida uning solishtirma hajmi keskin kamayadi va vakuum hosil bo‘ladi. boladi. Kondensatorga sovituvchi suv bolsa, suV sarfi sarfi qanchalik katta bo‘lsa, kondensatordagi quvurlar harorati shunchalik past bo‘ladi boladi va vakuum shunchalik chuqur bo‘ladi. boladi. Kondensator silindrsimon kameraga ega bolib, bu kameraga quvurlar joylashtirilgan (10.1-rasm). bo‘lib, (10.1—rasm). qo‘llanilishi va turbinaning quvvatiga qarab tanlatanla— Kondensator qollanilishi nadi. Kondensatordagi bosim atmosfera bosimidan kichik bo‘lganligi bolganligi sababli bug‘ bug turbinasi oxirgi pog‘onasida, pogonasida, ya’ni yani past bosimli silindrda o‘tadi. kengaygan bug‘ bug chiqarish quvuri 1I orqali kondensatorga otadi. 10.1-rasm. kondalang kesimi: 10.1—rasm. Kondensatorning Kondensatoming ko‘ndalang 1I — kondensator korpusi; 2 — quvur doskalari; 3 — kondensator quvurlari; 4 4— va 5 sovituvchi — suv suV kameralari; 66 — sovituvchi suv suV kirish quvuri; 77— sovituvchj suv suV chiqishi; 88 — kondensator kirish quvuri; 9 yiggich; 10 — kondensat yig‘gich; 10 — havo sorish so‘rish quvurchasi. 75 www.ziyouz.com kutubxonasi Kondensator 2 hajmiga otishda bug tarkibidagi kislorod aralasho‘tishda bug‘ aralash— masi ejektor 55 orqali atmosferaga chiqariladi. Chiqariladi. Kondensatorda suv yuzali sovitish quvuri 3 orqali bug‘ni bugni sovitadi. qur ichida ta’minot suVi yuzasida suv bug‘i Quvur taminot suvi bugi yuradi. 77 bug‘—havo bug-havo aralashmasini tinimsiz korpusdan chiqarib turadi. 4 kondensat nasosi orqali kondensat zaxira zaXira idishidan kondensatni past bosimli qizdirqizdir— gichga uzatadi. Kondensatorda sovituvchi suv kondensatsiya qilinishi dan T gacha ozgaradi. vaqtida T TSOV1 TSOV2 o‘zgaradi. Issiqlik almashgichda takrorsov1 sov2 o‘zgarishi kondensatsiya natijasida yuzaga keladi: lanmas harorat ozgarishi Tk=T +6t. = Tsov2 + dt. T k Kondensator issiqlik balansi: D (i - i¢k) = DsuvC Tsov2 ). Dk(ik—il’()=D Csuv (T (Tsov1 k k sovl sov2)' Sovituvchi suvni qizdirish va bug‘ni bugni kondensatsiya qilish qih'sh formulasi: T + (i )/(DsuvC dt = + )/Csov m) dt, Tkk = = TTsov1 +D Dk(ik — i¢ip/(D Csuv)) + + at = T710w + (i (ikk — i¢iQ/CSOV m) + + 62‘, k k k sov1 k sovl bug sarfi; bu yerda: D Dkk — kondensatordagi bug‘ sarfi; D sovituvchi suvning sarfi, kg/s; D8uV — sarfi, suv i1kk — i¢ 11;k — turbinadan turbmadan keyingi keylngl kondensatorning kondensatornmg entalpiyasi, entalplya31, kJ/kg; k1/kg; T TSOV1 va TTSOV2 — haroratlar haroratlar oraligidagi oralig‘idagi sovituvchi sovituvchi suvning suvning sov1 sov2 ortacha o‘rtacha issiqlik sigimi, sig‘imi, kJ/(kgk). kJ/(kg ° k). m /Dk sovitish m= =D Dsuv/Dk sovitish karraligi karraligi kondensatordagi kondensatordagi harorat harorat va bosim suv sovituvchi suv sovitish karraligiga va kondensatorga oldingi bug‘ning bugning namligiga bog‘liq bogliq farq iikk , esa issiqlik tushishi dt bolib qabul — i¢ 11, bu 6tb0‘1ib k 3—5 K (bazida (ba’zida 10 10 K) gacha. T Tkk birligini baholash uchun qilinadi. 35 bog‘lanish 3—5 KPa deb qabul qilinadi va 2430 kJ/kg ga boglanish issiqligini 35 boladi. Kondensatordan oldingi bug‘ning bugning namligi 9%. Bunda teng bo‘ladi. = iikk — i¢ i1;k = = 2210 kJ/kg, sovituvchi suv issiqlik sigimi sig‘imi C Csuv = 4,178 kJ k] suv (kgk). (kg - k). Tkk = =T TSOV1+ + 62‘. + 529/m + dt. T sov1 m zamonaviy elektr stansiyalarida 80 marta sovitish karraligiga teng. Odatda, sovitish karraligi 5060 50—60 marta deb chegaralanadi. 76 www.ziyouz.com kutubxonasi Turbinada ishlatilgan bug‘ning bugning entalpiyasi qancha kichik bo‘lsa, bolsa, FIKi shuncha yuqori bo‘ladi. boladi. Shuning uchun turbinaning yuqori vakuum holatida ishlashi iqtisodiy samara beradi. Chiqaruv qisqa quvurida maxsus sovitgichlar, ya’ni yani kondensatorlar qollaniladi. qo‘llaniladi. Bug Bug‘ turbinasi qurilmasida yuzaViy yuzaviy suvli, havoli va aralashtiruvchi konk011— densatorlar qollaniladi. bug-bug turbinalarida asosan qo‘llaniladi. Yuqori quvvatli bug‘—bug‘ yuzaviy suvli kondensatorlar qollaniladi. qo‘llaniladi. Bu turdagi kondensatorlarda qozonga yuboriladigan kondensatning parametrlari yuqori bo‘lib bolib saqlanib turadi. Havo bilan ishlovchi kondensatorlarda issiqlik ozgarishi o‘zgarishi koeffitsiyenti koeffitsiyenti past va ular katta maydonni egallaydi. Bu turdagi kondensatorlar elektropoyezdlarda va suv yoq suV taminoti ta’minoti yo‘q hududlarda ishlatiladi. Aralashtiruvchi kondensatorlarda aralasharalash— tiruvchi suvga tayyor kondensatning qoshilib yoqolishi natijasida, qo‘shilib yo‘qolishi bu turdagi kondensatorlar zamonaviy stansiyalarda ishlatilmaydi. Ishlatilgan bug‘ bug turbinadan kondensatorlarga kelib tushadi va kondensator sovuq suv suV quvurlariga uriladi, kondensatsiyalanadi va sovuq suv suV bilan kondensatsiyalanishi natijasida nisbiy hajmi kamayadi va vakuum hosil bo‘ladi, boladi, sovituvchi sirtning harorati qancha kichik bo‘lsa, bolsa, kondensatorda shuncha yuqori vakuum hosil boladi. Germetik zichlik bo‘lishi bolishi kerak, chunki vakuum sistemabo‘ladi. sistema— so‘rib olinishiga va foydali sining ozroq buzilishi ham tashqari havo sorib ish koeffitsiyenti koeffitsiyenti tushishiga olib keladi. Bu esa kondensat sifatini buzadi. Shuning uchun kondensatorlar tanlanganda turbina ish rere— jimiga va bosimiga qaraladi. Hozirgi paytda kondensatorlarning koplab ko‘plab turlari ishlab chiqarilmoqda. Suv SuV aylanishi sxemasiga qarab 1, 2, 3, 4 yo‘nalishli 1, yonalishli kondensatorlarda bug‘lanadi. buglanadi. 2 yo‘nalishli yonalishli kondensatorlar aylanuvchi suv yonalishini ikkala kamerada suV oz o‘z yo‘nalishini ham ozgartiradi. o‘zgartiradi. Kondensatorlar konstruksiyasiga kora yolakli tipda ko‘ra yaxlit va ikki yo‘lakli ishlab chiqariladi. Ikki yo‘lakli yolakli kondensatorlarda bo‘ylama boylama tosiqlardan to‘siqlardan tashqari, suv suV kamerasida vertikal tosiq to‘siq ornatiladi. o‘rnatiladi. Bu tosiqlar to‘siqlar sovituvchi suvni ikkita alohida oqimga ajratadi. Bu turdagi konkon— densatorlarni tozalash ishlarini olib borish qulay. 10.2. 10.2. KONDENSATSION QURILMANING ISH TARTIBI Yuzali kondensatsion qurilmaning soddalashtirilgan sxemasi 10.210.2— rasmda keltirilgan. Yuzali kondensator silindr sflindr shaklidagi idish bilan biriktirilgan, uning 26 dan ishlab bo‘lingan ichkari qismida quvurlar birlashtirilgan turbina 26 bolingan 77 www.ziyouz.com kutubxonasi 0°m 12 13 16 % Kondensat II I0 _fl14 10.2-rasm. 10.2—rasm. Yuzali kondensatsion qurilmaning soddalashtirilgan sxemasi: 1I bug turbinasidan bug‘ bug chiqarish bug qabul — bug‘ chjqarish quvuri; 2 — linzali komdensator; 3 — bug‘ qilish quvuri; 4 bugni berish quvuri; 5 — atmosfera klapaniga bug‘ni — kondensator quvurlari; 66 — suv suV kamerasi; 77 — havo sorish so‘rish quvuri; 88 — suv suV chiqarish chjqarish kranlari; 9 va 11 1] — yiggich; 12 tayanchlar; 10 10 — kondensat yig‘gich; I2 — kondensat nasosi; 13 I3 — sovituvchi suv suV oqovasi quvuri; 14 I4 — chiqaruvchi kanal; 15 I5 — sirkulatsion nasos; 16 I6 — sovituvchi suv bug oqimli suV kirish kanali; 17 I7 — sovituvchi suv suV sorish so‘rish quvuri; 18 I8 — yordamchi bug‘ ejektor quvuri; 19 yonalishidagi buragichli qopqoq; 20 19 — sovituvchi sovituvchj suv suV yo‘nalishidagi 20 — kondensat quvuri; 21 pogonali bug‘ bug oqimli ejektor; 22 bug berish; 23 — ikki pog‘onali — ejektorga bug‘ — surilgan bug‘-havo bug-havo aralashmasini ejektorga berish; 24 — suv suV kamerasi; 25 — havo chiqarish krani; 26 bug turbinasi. 26 — bug‘ bug chiqarish quvuri 1I va qabul qilish quvuri 3 orqali kondensatorbug‘ kondensator— ga otadi. o‘tadi. Bug Bug‘ kondensator quvurlari 5 yuzasida yuvilib, kondensatga aylanadi va bug‘lanish buglanish holatidagi yashirincha issiqligini quvurlar ichida harakatlanayotgan suvga beradi. Kondensator quvurlari maxsus doskalarda qotiriladi. Kondensator korpusiga ornatiladi, o‘matiladi, quvurli dosdos— kalarga suv suV kameralari 66 va 24 (oldingi va orqadagi) suvni qabul qilish va chiqarish kameralari, odatda, to‘siqlar tosiqlar bilan ajratiladi. 78 www.ziyouz.com kutubxonasi suV kondensator Shunday qilib, pastki kamerada yig‘iladigan yigiladigan suv quvurlar dastasining pastki va yuqorigi qismidan otadi. o‘tadi. KondenKonden— satordagi sovituvchi aylanuvchi (sirkulatsion) isigan suv suV kondenkonden— satordan oqova quvur 13 I3 orqali chiqariladi. Kondensatorning bunday turi ikki yo‘nalishli yonalishli deb aytiladi. Kondensatorda ishlab bo‘lingan bolingan bug‘ bug kondensati 10 10 quvur orqali 12 12 kondensat nasosi bilan chiqariladi. Kondensatorda chuqur vakuum hosil qilish uchun 77va va 23 quvurlar orqali havo soriladi. so‘riladi. Kondensator, kondensat va sirkulatsion nasoslar, shuningdek, havo soruvchi so‘ruvchi qurilma birgalikda kondensatsion qurilmani tashkil etadi. Kanaldan berilayotgan sovituvchi suv SW 16 16 sirkulatsion nasos 15 I5 yordamida konk011— densatorga beriladi. Havo (aniqrogi, bug-havo aralashmasi) kon(aniqrog‘i, bug‘—haV0 k011— densatordan ikki pog‘onali pogonali bug‘ bug oqimli ejektor 21 2] orqali soriladi. so‘riladi. 10.3. HAVO SORUVCHI SO‘RUVCHI QURILMALAR 10.3. Kondensatorga kiradigan havoning kichik bir qismi qozondan bug bilan birga keladi, asosiy qismi esa vakuumda ishlayotgan kran, bug‘ ventil va boshqa birlashtirgichlarning nozichligi tufayli sorilishlardan so‘rilishlardan kiradi. yoq. Vakuum sistemasining nozichligini baholash imkoniyati yo‘q. Shuning uchun kondensatordan olib ketilishi kerak bo‘lgan bolgan havo miqdorini nazariy aniqlash ham mumkin emas. Uni faqat tajriba yoli bilan (eksperimental) aniqlash mumkin. yo‘li Y. D. Berman eksperimental natijalarga asoslanib, kondensatorkondensator— dan sorib bolgan havo miqdorini aniqlash uchun so‘rib tashlanishi kerak bo‘lgan quyidagi formulani taklif taklif qilgan: ( ) D 100 k G Ghh = a (1%) + 1 , kg/soat, +1), bug sarbu yerda: D Dkk — nominal yuklamadagi kondensatorga bug‘ sar— fi, t/soat; fi, bogliq koeffitsiyent; a — kondensator vakuum sistemasiga bog‘liq koeffitsiyent; u alo, a’lo, yaxshi va ozaro o‘zaro havo zichlikli sistemalar uchun 1; 1; 2 va 3,5 ga teng. Bug‘ turbina qurilmalarida kondensatordan havoni sorib so‘rib Bug vakuumni taminlab ta’minlab turish uchun quyidagi havo sorish so‘rish qurilmalari ishlatiladi: 79 www.ziyouz.com kutubxonasi Havo kirishi I 2 rilmgfitz—xfia \\\\\§ fix; ' _ 6 5 3 4i 10.3-rasm. ËÌÇ ishga tushirish ejektori. 10.3—rasm. JIM3 bug oqimli ejektorlar; — bug‘ — suv suV oqimli ejektorlar; — markazdan qochma havo have nasoslari. Bug bug oqimli Bug‘ turbinasi qurilmalarida eng kop ko‘p qollaniladigani qo‘llaniladigani bug‘ ejektorlardir. Nazariya va tajriba korsatadiki, pogonali bug‘ bug oqimli ko‘rsatadiki, bir pog‘onali ejektor bilan chuqur vakuum hosil qilish mumkin emas. Shuning bug turbinasi qurilmalarida ikki va uch pog‘onali pogonali bug‘ bug uchun bug‘ ejektorlaridan foydalaniladi. Bir pog‘onali pogonali bug‘ bug oqimli ejektorlardan faqat turbinani ishga tushirishda foydalaniladi. 10.3-rasmda ËÌÇ ishga tushirish ejektori 10.3—rasmda sovitgichsiz ishlangan JIM3 korsatilgan. ko‘rsatilgan. Bug Bug‘ quvuri 11 dan soplo 3 ga 812 8—12 bar bosimli ishchi bug kiritiladi. Katta kinetik energiyaga ega bo‘lgan bolgan bug‘ bug oqimi kamera bug‘ 4 dan bug‘—hav0 bug-havo aralashmasini diffuzor torayuvchi qismi 55 ga ozi o‘zi bug-havo kinetik energiyasi bosim bilan olib kiradi. Diffuzor 66 da bug‘—haV0 energiyasiga aylanadi va aralashma atmosferaga chiqib ketadi. Ikki va uch pog‘onali pogonali ejektorlarda maxsus sovitgichlar ornatilgan o‘rnatilgan bolib, ularda ejektorlar bug‘i bugi kondensatsiyalanadi va qozonga bo‘lib, taminot ta’minot suvi suVi sifatida yuboriladi. Ikki bosqichli ejektorda I bosqich ejektor 1I bug‘—havo bug-havo aralasharalash— masi bug‘i bugi sovitgich 2 da kondensatsiyalanadi, aralashma II bosqich ejektor 3 ga kiritiladi va keyin sovitgich 4 da aralashma bug‘i bugi kondensatsiyalanadi. Havo quvur 55 orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Kondensat esa sovitgichlardan olinib, 01inib, qozon taminot ta’minot suvi suVi sifatida ishlatiladi. Bu ejektor qurilmasida sovitgichlarda sovituvchi muhit sifatida asosiy kondensat ishlatiladi. Turbinani ishga tushirishda, salt yurishda va turbina kichik quvvatda ishlaganida resirkulatsiya liniyasi 55 ulanadi (10.5-rasm). (10.5—rasm). Ejektor sovitgichida qizigan kondensatning bir qismi resirkulatsiya liniyasi orqali kondensatorga qaytariladi, u yerda sovisovi— tiladi va yana ejektor sovitgichida qayta ishlatiladi. 80 www.ziyouz.com kutubxonasi I bosqich ej ektor . ¢ 939 9 39 9 39A A9 29 OO 99 99:99:99: | <— 9 . 1‘», —>’———b N 9i i l II bosqich ej ektor 99999 99 9‘ 39 393939 39393939. 00999909. 9999 ’OOOOO 999909 9009‘ 39.939.939.93 9.0.4 563‘ DOOOOOx 3930OOOOO‘ 99393939 ’93934 3939’- 3939393 9999999 99 9999 9999994 992999 9393939393934 39393939393 9393939393939393939393 A 39 0.0.. 9.9.9 '939‘ 93939 '2’ 1929: Q O 9., ‘— 93939 39‘ ’9 Q’9,” . ' O O 93939 939? 93 23232. 9 Q 93939 . 39Q ’0‘. O 9 :9399 3. ’9’ wwwx.» OOO OO OOOO ‘ ~ :gssgga:sn; 10.4-rasm. 10.4—rasm. Ikki bosqichli ejektor sxemasi: 1I — I bosqich ejektor; 2 — oraliq sovitgich; 3 — II bosqich ejektor; 4 — tashqi sovitgich; 5 — atmosferaga chiqarish quvuri. Turbina nominal yuklamada yoki yetarlicha katta yuklamada ishlaganida resirkulatsiya liniyasi ajratiladi. Bug-havo bugi kondensati II bosqich sovitgichdan Bug‘—havo aralashmasi bug‘i I bosqich sovitgichiga kiritiladi va undan sifon 66 orqali kondensatorga quyiladi. Ejektorning uzluksiz ishlashini taminlash ta’minlash uchun sifon balandligi quyidagi talabga javob berishi kerak: H H2³ 2(P 2(PXx -— PPk), ), m, m, k bu yerda: P PXx — I bosqich sovitgichdagi bosim, m suv suV ustuni; Pkk — kondensatordagi kondensatordagi bosim, m suv suV ustuni. P bosim, m ustuni. 6 — D. N. Muhiddinov 81 www.ziyouz.com kutubxonasi 10.5-rasm. 10.5—rasm. Ejektor qurilmasi ulanish sxemasi: — bug‘ni — kondensator; 3 — kondensat nasosi; 4 — 1I bugni kondensatorga kiritish; 2 ejektor; 5 bug-havo aralashmasini sorib — resirkulatsiya liniyasi; 66 — sifon; 77 — bug‘—haV0 so‘rib — havoni atmosferaga chiqarish; 9 — kondensat liniyasi; 10 10 — ejektorga olish; 88 bug berish. bug‘ 82 www.ziyouz.com kutubxonasi 11-bob. 1 1 -bob. GAZ TURBINA QURILMALARI 11.1. 1 1 . 1 . GAZ TURBINALARI Gaz turbinasi deb, ishchi jisrni jismi yonuvchi gaz va havo aralashmaaralashma— sidan iborat bo‘lgan bolgan issiqlik yuritgichiga aytiladi. Ishlash prinsipi va konstruksiyasi jihatidan bug‘ bug turbinasiga oxshash. o‘Xshash. Gaz turbinasining oquvchi qismida gaz oqimidan issiqlik energiyasi avval kinetik va song so‘ng rotor aylanishi mexanik ishiga aylanadi. Gaz turbina qurilmalari bug‘ bug turbinalariga nisbatan quyidagi afzalliklariga ega: 1) 1) ixcham; 2) kondensat qurilmasining yo‘qligi; yoqligi; 3) konstruksiyasining soddaligi va qulayligi; 4) kam metalliligi, arzonligi; 5) sovitish uchun kop ko‘p suv suV talab qilinmaydi. Gaz turbinasining quyidagi kamchiliklari mavjud: 1) gaz turbinalarining tez ishdan chiqishi; 1) 2) ishlatiladigan yoqilg‘iga yoqilgiga yuqori talabliligi. Bug‘ turbinalari kabi gaz turbinalari ham aktiv aktiV va reaktiv, bir Bug pogonali va kop pogonali bo‘ladi. boladi. Gaz harakatiga qarab oqli pog‘onali ko‘p pog‘onali 0‘q va radial turlariga bo‘linadi. bolinadi. Agar gaz turbina oqi yonalishida harakat o‘qi yo‘nalishida qilsa, u oqli boladi. Agar gaz turbina oqiga 0‘q gaz turbinasi bo‘ladi. o‘qiga perpendikular (kondalang) boladi. Reaktiv (ko‘ndalang) harakat qilsa, unda radial gaz turbinasi bo‘ladi. barqarorlanishiga gaz turbinalarining qollanilishi qo‘llanih'shi FIK va ish rejimining rejirnining barqarorlanishjga olib keladi. Ishlash rejimi, issiqlik miqdori, ishlatiladigan yoqilg‘i yoqilgi turiga qarab kop pogonali ko‘p pogonali pog‘onali gaz turbinalari 27 2—7 va undan ham kop ko‘p pog‘onali bo‘lishi bolishi mumkin. Kam miqdorli yuklamalar uchun bir pog‘onali pogonali gaz turbinalari iqtisodiy qulay. Gaz turbinalari bug‘ bug turbinalariga nisbatan yuqori boshlang‘ich boshlangich temperaturada ishlaydi. Shuning uchun uning detallari issiqqa chichi— damli po‘latdan polatdan yasaladi, ba’zi bazi holda ishchi kuraklarni sovitish uchun maxsus qurilmalar ornatiladi. boshlangich o‘rnatiladi. Gaz turbinalari past boshlang‘ich bosimda ishlaydi. Gaz kengayishi natijasida uning hajmi bir necha 83 www.ziyouz.com kutubxonasi yuz barobar oshadi. Shuning uchun gaz turbinasini ishga tushirishdan oldin uning aerodinamikasi tekshirib koriladi. ko‘riladi. Gaz turbinasining alohida qurilmalarini hisoblash metodikasi bug‘ bug turbinasi hisobi metodikasi bilan bir Xil. xil. Kompressor atmosferadan havoni sorib, so‘rib, kerakli bosimgacha siqib yonuv kamerasiga uzatadi. Yonish kamerasiga nasos orqali beradi va yoa forsunkadan yoqilg‘i yoqilgi keladi va havo bilan aralashib yonadi. Hosil bo‘lgan bolgan have bflan issiq aralashma turbinaga yo‘naltiriladi yonaltiriladi (11.1-rasm). (11.1—rasm). Aralashma temperaturasini yonish kamerasida havo have miqdori orqali ozgartirish o‘zgartirish mumkin. Masalan, turbina uchun issiq havo temperaturasi 9001100 900—1100 K bolsa, u uzoq muddat ishlashi isbotlangan. Yonish temperaturasi esa bo‘lsa, yonish kamerasida 2000 K ni yom'sh 111' tashkil etadi. Turbinada gaz kengayib, mexanik mexam'k ish bajaradi. Turbina validagi quvvatning quvvatnjng bir qismi kompressor sarf bo‘ladi, qolgam' istemolchiga iste’molchiga uzatilishi kuraklarining aylanishiga sarf boladi, qolgani bolishi mumkin. yoki elektr energiyasi olishga sarf sarf bo‘lishi Gaz turbina qurilmasining ish sikli nazariy va haqiqiy sikllarga bolinadi. Nazariy termodinamik siklda soddalashtirishlar qabul qilingan: bo‘linadi. qfljngan: 1) 1) sikl yonish deb qaraladi, ideal gaz miqdori, tarkibi va sigimi sig‘imi o‘zgarmas; ozgarmas; 2) sikldagi hamma jarayonlar jarayonlar qaytar, issiqlik va gidravlik yoqotishlar yo‘q; yoq; yo‘qotishlar 3) kompressorda siqilish va turbinada kengayish adiabatik bo‘ladi, boladi, entropiya soni ozgarmas. o‘zgarmas. YON Y€Q /: :3» i’fl 3* , :3 , T . a) k_ WEQWQW HM H0 11.1-rasm. 11.1-rasm. Gaz turbinasi qurilmasi sxemasi va sikli. 84 www.ziyouz.com kutubxonasi \ Yonish kamerasiga issiqlik berilganda izobara bo‘yicha (4—1)) boyicha (41 temperatura temperatura TT44 dan dan TT11 gacha ortadi. ortadi. 12 1—2 chizigi chizig‘i turbinada turbinada ishchi ishchi jismining izoentropik kengayishini xarakterlaydi. Haqiqiy siklda ichki sarflar yoqoladi va sikl 12 boyicha bo‘ladi. boladi. sarflar hisobiga issiqlik yo‘qoladi 1—2 chizigi Chizig‘i bo‘yicha Termodinamik siklda issiqlik olinishi 23 2—3 izobarasi bilan ifodalanadi. Issiqlik olinish natijasida temperatura boshlang‘ich boshlangich holatiga keladi (T ). Haqiqiy jarayonda esa 23 (T). 2—3 chizigi chizig‘i turbinadan gazning atmosferaga chiqarib yuborilishidagi sovishini bildiradi. Termodinamik siklning termik FIK: )/q1 = /q1, h1 = (q1 - qQ2)/ql Io/qp = I n1=(q1_ 2 0 bu yerda: qq11 — keltirilgan issiqlik miqdori; — olingan issiqlik miqdori; qqz2 — olingan foydali ish. II00 Foydali ish turbina va kompressor izoentropik ishlari farqiga teng: I100 = - I0k. 0t _ IOk' = I10‘: Kompressorda izoentropik siqilish 3-4¢ab belgi3— 4’—a—b yuza bilan belgi— lanadi va sikl boshidagi hamda oxiridagi entalpiyalar farqi bilan ifodalanishi mumkin: = i1'¢4; (T4 ), llok= ok p 3 — ii33 == cCp(T4 — TT3): bu yerda: c — ozgarmas o‘zgarmas bosimdagi gazning issiqlik sigimi; sig‘imi; i1' ¢44’1 — ii33 — shakldagi siqilish boshidagi va oxiridagi entalpiya; T T44 —T T33 — 34 3—4 nuqtadagi absolut temperatura. PA T TA _P1 4’ I MV N! mod bPz 11.2-rasm. pVVva va TS 11.2—rasm. Gaz turbina qurilmasining p— T—S diagrammalari. 85 www.ziyouz.com kutubxonasi a— Turbinada gazning izoentropik kengayishi p— pVVdiagrammada diagrammada a 12b 1—2—b yuza bilan belgilanadi hamda kengayishi boshi va oxiridagi entalpiya farqi bilan ifodalanishi mumkin: l[0k = i 1 - ii3¢2 = (T1 ), ok = i1_ = cCv(Tl v _ T Tz)> 2 bu yerda: cCVv — ozgarmas o‘zgarmas hajmdagi gazning issiqlik sigimi; sig‘imi; ii11 — i¢ ig2 — kengayish boshi va oxiridagi entalpiya; T11 —T T22 — 12 1—2 nuqtadagi absolut temperatura. T Siklga keltirilgan issiqlik miqdori TS T—S diagrammada c4ld c—4—l—d yuza bilan belgilanadi: qq1= = cCp(]1 (T1 ). _ T 7:1) 1 p 4 Haqiqiy jarayonda kompressorda gazning siqilishi va turbinada kengayishidagi ish miqdori: l[kk = cgn—nx (T4 - T3); p (T - T2). lItt = cCp(]11 p 1 — 7;) Kompressor ichki FIK: hk = /l = (T 4¢ - T )/(T4 ). 77k = l[Ok/lk T3)/(T4 _ T T3) 0k k = (71:1— 3 3 1 1 .2. REGENERATSIYALI GAZ TURBINA 11.2. QURILMALARI QURILMALARI GTQ iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llaridan yollaridan biri turbinada ishlatiladigan gazlarni yonish kamerasidagi havoni qizdirish uchun ishlatishdir. Buning uchun kompressordan chiquvchi havoni regenerator (havo qizdiruvchi)dan otkaziladi. o‘tkaziladi. Xuddi shu regerege— neratorga gaz turbinasidan chiquvchi ishlatilgan issiq havo yuboriladi, u oz o‘z issiqligini issiqlik almashinuvi orqali uzatadi va atmosferaga (11.3—rasm). chiqib ketadi (11.3-rasm). T—S diagrammasidagi jarayoni quyidagicha bo‘ladi Bu jarayonning jarayonning TS boladi (11.4-rasm): 34 3—4 — kompressorda havoning siqilishi; 45 4—5 — regeneratorda havoning ozgarmas o‘zgarmas bosimda qizishi; 51 5—] — yonish kamerasida p = = const issiqlik uzatilishi; 86 www.ziyouz.com kutubxonasi Tlv// T5 \ \ / 11.3-rasm. Regeneratsiyali gaz turbina qurilmasi sxemasi. 3 & bc dfe s 11.4-rasm. 11.4—rasm. Regeneratsiyali gaz turbina qurilmasining TS T—S diagrammasi. 12 1—2 — turbinada havoning kengayishi; 26 2—6 — regeneratorda ishlatilgan gazlarning issiqlik almashinuvi; 63 6—3 — atmosferaga chiqariladigan gazlarning izobarik sovishi; 1 — havoning regeneratorda olgan issiqlik miqdori; q41— 1 kg 1 qq22 — 11 kg — gazning havoga uzatgan issiqlik miqdori = cCp(]15 (T5 ); qQ1: _ T 7:1): 1 p 4 c (T T ). qq22 = = 613(712 p 2 _ 7:1) 4 Regeneratsiya paytida bosim oshirish darajasining optimal qiymati tushadi. Shuning uchun regeneratsiyaning qollanilishi qo‘llanilishi FIKning 87 www.ziyouz.com kutubxonasi oshishiga olib keladi. Bu turdagi GTQning FIK 17h = = 0,87 — 0,89 ga teng. Lekin regeneratsiyaning optimal qiymati olinmasa, regerege— neratorning yuzasi ortib, metall isrofiga isrofiga olib kelishi yoki uning aksi bo‘lishi bolishi mumkin. Bu holni regeneratsiya darajasi xarakterlaydi. Regeneratsiya darajasi R < bolsa, regeneratsiya < 0,5 dan kichik bo‘lsa, qo‘llanilishidan iqtisodiy samara olinmaydi. qollanilishidan Zamonaviy GTQlarida bu daraja 0,60,8 yoqilgi O,6—0,8 ga teng. Bunda yoqilg‘i 2228% 22—28% iqtisod qilinadi, chunki yonish kamerasida havoni qizdirish yoqilgi sarf uchun kam yoqilg‘i sarf etiladi. Regeneratsiya darajasi texnik iqtisodiy yoli bilan kompressor FIK boshlang‘ich boshlangich temperatura, taqqoslash yo‘li gabarit korsatkichlar, ko‘rsatkichlar, ish rejimi etiborga e’tiborga olinib qabul qilinadi. 1 1 .3. HAVONI POGONALI POG‘ONALI SIQISH VA POGONALI POG‘ONALI 11.3. YONDIRISHLI GAZ TURBINA QURILMALARI GTQlarida havoni siqish uchun ketadigan ishni ishm' kamaytirish uchun har bir pog‘onada pogonada havoni sovitish yo‘li yoli bilan siqiladi. Bu jarayonlarni (xolodilnikflarda amalga oshiriladi. Qancha kop ko‘p oraliq sovitgich (xolodilnik)larda sovitgichli pog‘onalar pogonalar bo‘lsa, bolsa, sikl izotermaga yaqin bo‘ladi boladi va kam ish sarf boladi, lekin qurilmaning murakkabliligi, qimmatliligi va sarf bo‘ladi, gidravlik qarshiliklari oshishi tufayli quvvat tushadi. Shuning uchun sanoatda GTQ, asosan, ikki pog‘onali pogonali va kamdan kam uch pog‘onali pogonali bo‘lishi (11.5—rasm). bolishi mumkin (11.5-rasm). HS T? LAM—l Tf K1 \ I 11.5-rasm. 11.5—rasm. Havoni pogonali pog‘onali siqishli gaz turbina qurilmasi sxemasi. 88 www.ziyouz.com kutubxonasi Atmosferadan havo havo K K11 kompressor kompressor orqali orqali sorib so‘rib olinadi olinadi va Z Z kerakli bosimni siqib, temperaturasini oshirib beradi. U yerdan havo have sovitgichga kelib, ozgarmas o‘zgarmas bosimda T T33 temperaturagacha soviydi va K K22 kompressorga kelib tushadi. K K22 da yana R R44 siqiladi, temperaturasi oshadi. T T44 regeneratorda temperaturasi oshgan havo T T55 yonish kamerasiga kelib tushadi. U yerdan kerakli bosim va temperatura olgach, turbinaga tushadi, ish bajarib, yana regenerator orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Bu qurilma ichki FIK: /q sov, h = l11/qsov’ 0 = 170 bu yerda: ll11 — GTQ ichki foydali ishi; — yonish kamerasiga uzatilgan issiqlik miqdori. qqsov sov l[ii = = lItt _ l[k1 + k2 k1 + k2 Jarayonning Jarayonning TS T—S diagrammasi diagrammasi 11.6-rasmda 11.6—rasmda korsatilgan. ko‘rsatilgan. 3—4* — birinchi kompressorda havoning siqilish jarayoni; 34* 3*4 3*—4 — ikkinchi kompressorda havoning siqilishi; 4*—3* — havo sovitgichida havoning sovishi; 4*3* 4—5 — regeneratorda regeneratorda havoning havoning qizishi; qizishi; 45 5— I — yonish kamerasida issiqlik uzatilishi; 51 1—2 — turbinada havoning kamayishi; 12 TA 11.6-rasm. 11.6—rasm. Havoni pogonali pog‘onali siqishli gaz turbina qurilmasining TS T—S diagrammasi. 89 89 www.ziyouz.com kutubxonasi 2—3 — ishlatilgan havoning regeneratorga uzatilishi va atmosfeatmosfe— 23 raga chiqarilishdagi issiqlik almashinuvi. Bu sikl regeneratsiyadagi siklga nisbatan koproq ko‘proq samara beradi. o‘rnatilishi qurilma FIK oshishiga va ishlovchi Oraliq sovitgichlari ornatilishi gaz miqdorini kamaytirishga olib keladi. GTQ iqtisodiy samarasini oshirish oraliq pog‘onalardagi pogonalardagi yonish kameralarida yoqilg‘ini yoqilgini yoqish hisobiga bo‘lishi bolishi mumkin (11.7-rasm). (11.7—rasm). Havo kompressor orqali regeneratorga tushadi, u yerdan kerakli bosim va temperatura olib, birinchi yonish kamerasida yonadi. Yonish gazlari birinchi turbinaga kelib kengayadi. Birinchi turbinada ishlagan gazlar ikkinchi yonish kamerasiga kelib tushadi, bu yerda: qoshimcha qo‘shimcha issiqlik olib (yonish hisobiga) ikkinchi turbinaga tushadi. Turbinada kengayib, regenerator orqali chiqarib yuboriladi. Bu turdagi GTQning FIK: h0 = /qn1 + , 1 n2 ’70 = lll/qnl + q a’ bu yerda: ll11 — GTQ ichki foydali ishi; Olin— , qqI12 qq111 — birinchi va ikkinchi yonish kameralarida olinn1 n2 gan issiqlik miqdori. I YOQ2 T2 PS‘ A Té" \ / T1 K P\ / p1 / 1 P2 4 M T4 T 5 P 3 A Ta V YOQ1 VTz —| wwxm \NWWW\-—> P 11.7-rasm. Yoqilgini pogonali 11.7—rasm. Yoqilg‘ini pog‘onali yondirishli gaz turbina qurilmasi sxemasi. 90 www.ziyouz.com kutubxonasi TA E 11.8-rasm. Yoqilgini pogonali 11.8—rasm. Yoqilg‘ini pog‘onali yondirishli gaz turbina qurilmasining TS T—S diagrammasi. Jarayonning TS T—S diagrammasi 11.8-rasmda 11.8—rasmda korsatilgan. ko‘rsatilgan. 34 3—4 — kompressorda havoning siqilishi; 45 4—5 — regeneratorda havoning qizishi; 51 5—1 — birinchi yonish kamerasida issiqlik ajralishi; 1—2" — birinchi turbinada gazning kengayishi; 12* 2*1* 2*—I* — ikkinchi yonish kamerasida issiqlik ajralishi; I*—2 — ikkinchi turbinada gaz kengayishi; 1*2 26 2—6 — regeneratorda gazning issiqlik uzatishi; 63 6—3 — ishlatilgan gazning atmosferaga chiqarishidagi issiqlik chiqarilishi. Oraliq pogonalarda pog‘onalarda sovitish kabi bu tipdagi qurilmalarda yonish kameralari asosan 2 pogonali tort yonish kamerali pog‘onali qilib olinadi. U to‘rt qilib olish FIK aytarlik oshmasligini va qurilma murakkab bo‘lib bolib ko‘rsatadi. ketishini korsatadi. bazan pog‘onali pogonali sovitish Yuqori quvvatli GTQ ishlab chiqarishda ba’zan va pog‘onali qo‘llaniladi. Bu sxema pogonali qizdirish sxemalarini birgalikda qollaniladi. qurilma murakkab bo‘lishiga bolishiga qaramasdan, yuqori FIK va optimal bosim orttirish darajasi hamda ishlatiladigan havo miqdorining kamligi bilan ham xarakterlanadi. 91 www.ziyouz.com kutubxonasi 1 1.4. TURBINALARDA ISHLATILADIGAN MATERIALLAR 11.4. Turbina kuraklari, rotorlari yuqori temperatura va bosimda ishlashi tufayli ularning detallarini ishlab chiqarilishiga yuqori talablar qoyiqo‘yi— ladi. Ishlatiladigan materiallar yaxshi mexanik, korroziyaga chidamChidam— lilik, mustahkamlik xususiyatlariga, yuqori quvvatlarda va tempera— temperabolishi turada doimiy mavjud maud plastik deformatsiyalarga chidamli bo‘lishi kerak. Bunda metall oquvchanligi bo‘lmasligi bolmasligi kerak. Turbina detaldetal— larini tayyorlashga ishlatiladigan materiallar oldin termik, mexanik deformatsiyalarga tekshirib koriladi. ko‘riladi. Bu detallarning uzoq ish rejimida ishlashiga kafolat beradi. Turbina detallariga ishlatiladigan materiallar asosan uch guruhga bolinadi: bo‘linadi: Birinchi guruh 820870 820—870 K (545595°C) (545—595°C) temperaturalarda ishlash uchun moljallangan mo‘ljallangan materiallar. Bularga kam uglerodli, kam va orta o‘rta chegaralangan, polatlar kiradi. Ular plastik, Chegaralangan, perlit va martensit klassli po‘latlar egiluvchan va oson ishlov berilishi bilan xarakterlanadi. Chiziqli kengayish koeffitsiyenti koeffitsiyenti kamligi va issiqlik otkazuvchanligining o‘tkazuvchanligining yuqoriligi detallarda issiqlik kuchlanishlarini tushirish va intensiv issiqlik uzatishini taminlaydi. polat klassiga kiruvchi materita’minlaydi. Perlit po‘lat materi— ko‘p qollaniladigan qo‘llaniladigan xromnikelmolibdenli ÝÈ-395 91/1—395 va xrom— allardan kop xromvolframmolibden vanadiyli ÝÈ-415 polatlar 820 K da ishlovchi Volframmolibden 31/1—415 po‘latlar rotorlarni ishlab chiqishda qollaniladi. qo‘llaniladi. Polat Po‘lat tarkibida molibden 0,51,0% bolishi uning oquvchanligini kamaytiradi, xrom po‘latning polatning 0,5—1,0% bo‘lishi korroziyaga qarshi kimyoviy mustahkamligini oshiradi. Qoshimcha Qo‘shimcha yuqori temperaturalarda martensit klassiga kiruvchi yuqori xromli modifikatsiyalangan polat qollaniladi. modifikatsiyalangan zanglamas po‘lat qo‘llaniladi. Uning tarkibida molibden, volfram, vanadiy, niobiy va titan elementlari bo‘ladi. boladi. 920—970 K (645695°C) (645—695°C) temperaturalarida Ikkinchi guruhga 920970 qo‘llash uchun ishlatiladigan materiallar kiradi. Bularga austenit qollash klassiga kiruvchi yuqori issiqbardosh korroziyaga chidamli po‘latlar polatlar kiradi. Lekin bu tipdagi materiallar qator kamchiliklarga ega: bular ishlovga qiyin berilishi, issiqlik oshishi oshjshj bilan mustahkamligi oshmasligi, chiziqli Chiziqli kengayish koeffitsiyentining koeffitsiyentining kattaligi, issiqlik otkazish o‘tkazish koeffitsiyentining kamligi, qimmatliligi va h. k. Polat Po‘lat tarkibiga nikel, koeffitsiyentining volfram, molibden kabi qimmatbaho elementlar kiradi. Austenit klassiga kiruvchi ÝÈ-405, 914—405, ÝÈ-612 314—612 markali polatlar po‘latlar rotor detallari, ishchi va yo‘naltiruvchi yonaltiruvchi kuraklar tayyorlashda ishlatilishi mumkin. Uchinchi guruhga 920970 920—970 K dan yuqori temperaturalarda ishlovchi detallar tayyorlashda ishlatiladigan materiallar kiradi. Bu 92 www.ziyouz.com kutubxonasi guruhga nikel, xrom, kobalt, temir elementlaridan iborat qotishmalar (splav) bolgan (splaV) kiradi. Bular ichida nikel va xrom kop ko‘p miqdorda bo‘lgan qotishmalar kop ko‘p ishlatiladi. ÝÈ-765, 914—765, 437, 607, 893 markali qotishmalar gaz turbinasi ishchi kuraklari yasashda qollaniladi. qo‘llaniladi. Lekin, kopincha, ko‘pincha, II va III guruhlar materiallari qimmat va mort mo‘rt bo‘lmasligi qo‘llaniladi. Yuqori tempetempe— bolmasligi uchun I guruh materiallari qollaniladi. raturada materiallarni oquvchanligini yo‘qotish yoqotish uchun, kopincha, ko‘pincha, sovitish sistemalari qollaniladi. qo‘llaniladi. Sovitish sistemalari ichki va tashqi bolishi mumkin. Ichki sovitish sistemalari deb, qurilmadagi malum bo‘lishi ma’lum bir elementni sovitish uchun qoyiladigan qo‘yiladigan sistemalarga aytiladi. Tashqi sovitish sistemalari deb, qurilma bir necha elementlarini sovitish uchun qollaniladigan qo‘llaniladigan sistemalarga aytiladi. Turbina ichki FIK: h0i = llt/lot /l = (T - T2)/(T1 ¢). t ot = (Tl1 _ T2)/(T1 2 7701: _ T TD Gaz turbina qurilmasi bajargan haqiqiy ish: = l t - l k. l4:4—Q i 11.5. 1 1 .5. GAZ TURBINA QURILMALARINING ASOSIY KO‘RSATKICHLARI KORSATKICHLARI Bug yoqotishlar Bug‘ turbinasi kabi gaz turbinasida ham koplab ko‘plab yo ‘qotishlar boladi. Ularni ichki va tashqi yo yoqotishlarga bo‘ladi. ‘qotishlarga ajratiladi. Ishchi jismining holatiga tasir yoqotishlar ichki yo‘qo— yoqota’sir etuvchi yo‘qotishlar tishlar, tasir yoqotishlar tashqi yo‘qotishlar yoqotishlar deyiladi. ta’sir etmaydigan yo‘qotishlar Ichki yo‘qotishlarga yoqotishlarga kompressor va turbina ichidagi ishqalanish, pogonaventilatsiya, qaytish issiqligi, tirqishlardagi, kuraklardagi, pog‘ona— lardagi yo‘qotishlar yoqotishlar kiradi. Bundan tashqari, ichki yo‘qotishlarga yoqotishlarga yoqotilishi, gidravlik qarshiliklar, yonish kamerasidagi issiqlik yo‘qotilishi, regeneratordagi, havo quvurlaridagi, sovitish sistemasidagi yo‘qo— yoqotishlarni ham kiritish mumkin. Bu yo‘qotishlarnjng yoqotishlarning barehasi barchasi etiborga e’tiborga olinadi. Ularni topish uchun muhandislik hisoblarida nomogrammalar, grafiklar, grafiklar, jadvallardan foydalaniladi. Masalan, kompressordagi ichki yo‘qotishlar yoqotishlar kompressor ichki FIK bilan ifodalanadi, turbinadagi yo‘qotish yoqotish esa ichki FIK yoqotishlar yonish bilan ifodalanadi. Yonish kamerasidagi ichki yo‘qotishlar kamerasi issiqlik FIK bilan ifodalanadi. 93 www.ziyouz.com kutubxonasi Gaz turbina qurilmasining ichki yo‘qotishlari yoqotishlari uning barcha qurilmalari ichki yo‘qotishlari yoqotishlari yig‘indisidir: yigindisidir: q%=2% = Sqi. y Gaz turbina qurilmasi ichki FIK orqali ham bu yo‘qotishlarni yoqotishlarni ifodalash mumkin: h = l /q , ’71i = lg/qy9 g y bu yerda: qqyy — havoni ishlatish uchun ketgan barcha issiqlik yoqotishlari miqdori; yo‘qotishlari lg — gaz turbina qurilmasi bajargan ichki foydali ish. ko‘rsatkichlaridan biri boshlang‘ich Gaz turbina qurilmalarining korsatkichlaridan boshlangich temperaturadir. Atmosfera temperaturasining ozgarib o‘zgarib turishi GTQ quvvatiga va iqtisodiga tasir ta’sir qiladi. Temperatura oshishi bilan havo nisbiy hajmi ortadi va uni kompressorda siqish uchun ketadigan ish miqdori ham ortadi, bunda qurilma quvvati pasayadi. Amalda GTQ oshi— FIKini oshirish uchun turbinaga tushayotgan gaz temperaturasi oshitempera— riladi. Termodinamik hisoblar ham turbina oldi gaz trakti temperaturasi oshishi qurilma FIKi oshishini korsatadi. ko‘rsatadi. Hozirgi turbinalarda bu temperatura 13001500°C BOO—1500°C ni tashkil etadi. Mavjud Maud issiqbardosh materiallar bundan yuqori temperaturani kotara ko‘tara olmaydi. Ayrim maxsus turbinalar, masalan, aviaturbinalarda temperatura 1500°C 1500°C dan ortadi. boshlangich temperaturaning qabul qilinishi shu qurilma Aslida, boshlang‘ich yoqilg‘isi iste’molchi turi, istemol iste’mol miqdori va h. k.larga yoqilgisi ish rejimi, istemolchi bogliq. Masalan, tarkibida vanadiy miqdori kop bolgan mazut bog‘liq. ko‘p bo‘lgan yoqilganda korroziyani kamaytirish uchun temperatura pastroq bo‘lishi bolishi kerak va bu FIK tushishiga olib keladi. Gaz turbina qurilmasi korsatkichlaridan ko‘rsatkichlaridan biri bu bosim oshirish darajasidir, ya’ni yani kompressordagi bosim va turbinadagi gaz bosimi orasidagi bog‘liqlikdir. bogliqlikdir. Bosim oshirish darajasi temperaturaga, kompressor va turbina FIK, ishlash rejimi, yoqilg‘i yoqilgi korsatkichlariga ko‘rsatkichlariga bogliq. Optimal bosim oshirish darajasini topish qiyin. Injenerlik bog‘liq. hisoblarida nomogrammadan foydalaniladi. Bu korsatkich ko‘rsatkich FIK oshishiga togri to‘g‘ri proporsional. Foydali ish koeffitsiyenti koeffitsiyenti (FIK) — gaz turbina qurilmasi foydali ishi va turbina bajarayotgan ish nisbatini belgilaydi: 94 www.ziyouz.com kutubxonasi /l = )/l , = (l(It -— l119/4, ad == l4/4 i t t k t bolsa, gaz turbina qurilmasi bu koeffitsiyent qancha katta bo‘lsa, kompressorida siqish uchun shuncha kam ish sarflanadi. sarflanadi. Gaz turbina qurilmasi ichki quvvati: N jvii = =G Ghh l[19i, bu yerda: G Ghh — qurilmadagi havo miqdori; llii — GTQ ichki foydali ishi. GTQ uchun solishtirma havo have miqdori, solishtirma issiqlik miqdori, ko‘rsatkich hisoblanadi. solishtirma yoqilg‘i yoqilgi miqdori ham asosiy korsatkich Solishtirma havo miqdori — qurilmada bir soatlik havo miqdorining foydali quvvatga nisbatini bildiradi va qurilma olchamlarini o‘lchamlarini xarakterlaydi. Solishtirma havo miqdori qancha kichik bolsa, qurilma olchamlari boladi: bo‘lsa, o‘lchamlari ham shuncha kichik bo‘ladi: = 3600 /Ni. dd1: 3600 GGh/Ni. 1 h Solishtirma issiqlik miqdori — qurilma iqtisodliligini korsatadi. ko‘rsatadi. U 11kW/soat kW/soat foydali energiya chiqarish uchun sarflangan sarflangan issiqlik miqdoriga teng: qq = = 3600/h. 3600/17. Solishtirma yoqilg‘i yoqilgi miqdori shu qurilma uchun yoqilg‘i yoqilgi turini xizmat qiladi: belgilash uchun Xizmat gi = qi /Qq , gi=qi/Q;, r yoqilgining quyi yonish issiqligi. bu yerda: Q Q;qr — yoqilg‘ining GTQ tashqi yo‘qotishlariga yoqotishlariga turbina va kompressor podshipnikla— podshipniklaridagi ishqalanishdagi yo‘qotishlar, yoqotishlar, val zichlagichlari orasidan yoqoladigan yo‘qotishlar, yoqotishlar, yordamchi qurilmalarga ketadigan energiya yo‘qoladigan yoqotishlari va h. k.lar yo‘qotishlari k.1ar kiradi. Tashqi yo‘qotishlar yoqotishlar mexanik FIK orqali ifodalanadi: hm = /l , = l16/11, nm e i bu yerda: llee — GTQ effektiv ishi, /lIm.. lI6e = = l[1/ i m 95 www.ziyouz.com kutubxonasi Gaz turbina qurilmasi iqtisodiy samaradorligini oshirishning yollari kop: yo‘llari ko‘p: 1) 1) turbinada ishlatilgan gaz issiqligini qayta qollash qo‘llash (regeneratsiya qilish); 2) havoni oraliq pog‘onalarida pogonalarida sovitish yo‘li yoli bilan siqish; 3) bir necha valli qurilma yaratish; 4) ham bug‘ bug havo sikli, ham porshenli yoa yonuv kamera siklida ishlovchi kombinatsiyalangan qurilma yaratish; 5) havo gaz aralashmasini oldindan qizdirib berish. Hozirgi paytda bu yo‘nalishlarning yonalishlarning hammasi qollanilmoqda. qo‘llanilmoqda. 11.6. 1 1 .6. GAZ TURBINA QURILMALARINING YONISH KAMERALARI bolib, unda yoqilg‘i yoqilgi Yonish kamerasi GTQning asosiy elementi bo‘lib, yonishi hisobiga siqilgan havo kerakli temperaturagacha qizdiriladi. Yonish kameralariga quyidagi talablar qoyiladi: qo‘yiladi: 1) yoqilgi yonishi 1) GTQ barcha ish rejimida yonish kamerasida yoqilg‘i barqaror bo‘lishi bolishi kerak. Alanganing uzilishi, pulsatsiyasi, kamayishi taqiqlanadi; 2) turbina oldidagi havo oqimining barcha kesimlarida bir Xil xil temperatura maydoni hosil qilinishi shart; 3) uzluksiz ish rejimini taminlash ta’minlash uchun maxsus sovitish sistesiste— ta’minlanishi shart; malari bilan taminlanishi 4) GTQ barcha ish rejimlarida kam yoqilg‘i yoqilgi bilan kop ko‘p issiqlik olinishi shart; 5) gidravlik qarshiliklar kam bo‘lishi bolishi kerak; 6) konstruktiv jihatdan sodda, ishlatishga qulay, arzon bo‘lishj bolishi kerak; 7) yengil va ixcham bo‘lishi bolishi kerak. yoqilgilarda ishlaydi. Ogir Yonish kameralari tabiiy gaz va suyuq yoqilg‘ilarda Og‘ir hajmiy massaga ega bo‘lgan bolgan mazutlarni qollash bazi bir qiyinchiliklar qo‘llash ba’zi qiyinchjliklar tugdiradi, uning tarkibidagi vanadiy, natriy, oltingugurt kamera ishchi tug‘diradi, ishchj detallarini korroziyaga olib keladi. Yonish kameralari quyidagi korsatkichlar ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi: 1. 1. Kamera issiqlik ishlab chiqarish qobiliyati: Q = BQZ, Qk = BQ pq, yoqilgi miqdori; bu yerda: B B — ishlatiladigan ishlatiladigan yoqilg‘i miqdori; p yoqilgining quyi yonish issiqligi. Q issiqligi. — yoqilg‘ining Q1;q 96 www.ziyouz.com kutubxonasi — kamera yuzasining samarali 2. Hajmiy issiqlik kuchlanishi ishlatilishini tavsiflaydi: tavsiflaydi: /VK, q= Qk/ =Q k VK, bu yerda: VVkk — yonish kamerasi hajmi. Yonish kamerasidagi energiya sarfi sarfi va bosim sarfi sarfi ham asosiy korsatkichlardan ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Ichki FIK orqali energiya sarfi sarfi xarakterlanadi. Bosim sarfi sarfi 13%, 1—3%, bazan 10% boladi. ba’zan 10% gacha bo‘ladi. Mavjud yonish kameralari quyidagi tiplarga bo‘linadi: bolinadi: a) 21) individual; b) seksiyali kop ko‘p quvurli; d) halqasimon; e) quvurli-halqasimon. quvurli—halqasimon. 1 1 .7. GTQ ISSIQLIK ALMASHISH QURILMALARI 11.7. GTQda issiqlik almashish qurilmalari, asosan, regenerator, sovitkich vazifalarini bajarish uchun Xizmat xizmat qiladi. Bu apparatlarga qoyiladigan bolgan holda issiq qo‘yiladigan asosiy talab: kichik hajmga ega bo‘lgan jismdan sovuq jismga mumkin qadar koproq ko‘proq issiqlik uzatish. GTQlarida regenerativ va rekuperativ tiplari qollaniladi. qo‘llaniladi. Ular, oz boladi. Bularning hammasi o‘z navbatida, quvurli va plastinkali bo‘ladi. GTQda ishlatiladi. 1 1 .8. GTQ KOMPRESSORLARI 11.8. GTQda oq yonalishli va markaziy yo‘nalishli yonalishli kompressorlar o‘q yo‘nalishli qollaniladi. qo‘llaniladi. Oq yonalishli kompressorlar yuqori va orta O‘q yo‘nalishli o‘rta quvvatli qurilmalarda ko‘proq qollaniladi. qo‘llaniladi. Ular yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega (430 — koproq — 450 kg/s, FIK FIKnh = = 0,83 — 0,9), GTQ uchun kerakli keraklibosim bosim darajasini boladi. beradi va kompakt bo‘ladi. O‘q yo‘nalishli kompressorlaming kamchiliklaridan asosiysi uning Oq yonalishli kompressorlarning kop ko‘p pogonaliligidir. pog‘onaliligidir. Bu esa uning konstruksiyasining murakkablamurakkabla— shishiga va uzayishiga olib keladi. Kompressorlar ishlash prinsipi jihatidan turbinaning aksini ifoda etadi. Unda kompressor rotoriga uzatilgan energiya havoga kinetik 7 — D. N. Muhiddinov 97 www.ziyouz.com kutubxonasi energiya berish hisobiga sarf boladi va uning kuraklarida bosimga sarf bo‘ladi aylanadi. pogonali kompressorlar ham ishlatiladi. Amalda reaktiv pog‘onali Markaziy yo‘nalishli yonalishli kompressorlar, asosan, bir pog‘onali pogonali va kamdan kam ikki pog‘onali pogonali bo‘ladi. boladi. Oq yonalishli kompressorga nisbatan markaziy yo‘nalishli yonalishli O‘q yo‘nalishli kompressorlar quyidagi afzalliklarga ega: 1) yonalishiga nisbatan uzunligining kamligi. Bu bosim 1) oq o‘q yo‘nalishiga oshirish darajasining yuqoriligi hisobiga bo‘ladi; boladi; 2) konstruksiyasi soddaligi va mustahkamligi; 3) oquv ou qismining silliqligiga kam talabchanliligi; 4) ish rejimida korsatilmagan ko‘rsatilmagan parametrga chiqqanida chiqqanjda FIK birdan tushib ketmasligi. Shu afzalliklar kam quvvatli qurilmalarda markaziy yo‘nalishli yonalishli kompressorlarni kop ko‘p qollanilishiga qo‘llanilishiga olib keldi. Ular ichki yonuv yuritgichlarida ishlatiladi. 98 www.ziyouz.com kutubxonasi ADABIYOTLAR ADABIYOTLAR 1. 1. Øëÿõèí Ill/133cm! Ï. H. Í. H. Ïàðîâûå HapOBb16 è 1/1 ãàçîâûå I‘a3OBbIC òóðáèíû. Typ6PIHbI. — Ì.: M.: «Ãîñý«Foca— íåðãîèçäàò», HepFOI/IsztaT», 1986. 1986. 2. Öàíåâ Ä. èu äð. Hana? Ñ. C. Â., B., Áóðîâ Eypoe Â. B. 21. 0]). Ãàçîòóðáèííûå Fa30Typ6I/IHHLIe è I/I ïàðîãàçîHapora30— BbIe yCTaHOBKI/I aneKTpOCTaHuI/II‘ZI. — Ì.: M.: ÌÝÈ, M914, 2002. âûå óñòàíîâêè ýëåêòðîñòàíöèé. 3. Øåãëÿåâ À. Â. [flee/wee A. B. Ïàðîâûå HapOBbI€ òóðáèíû. Typ6PIHbI. — Ì., M., «Ãîñýíåðãîèç«PocaHem/Is— äàò», 1985. new», 1985. 4. Ìàíóøèí À. Ãàçîâûå MaHymuH Ý. 9. A. Fa3OBbIe òóðáèíû: Typ61/IHLI: ïðîáëåìû HpO6JI€MbI è I/I ïåðñïåêòèHCpCHCKTI/IBLI. Ì., M., «Ýíåðãîàòîìèçäàò», «BHeproaTOMI/IcsztaT», 1986. 1986. âû. 5. Øëÿõèí ðåæèìû pa60TLI ðàáîòû ïàðîâîé [[1113q Ï. H. Í. H. Îñîáûå Ocofible pe>KI/IMLI HapOBofi òóðáèíû. Typ61/IHBI. — Ì.: M.: «Ãîñýíåðãîèçäàò», «FOCBHGpI‘OI/IBflaT», 1981. 1981. 6. Áëþäîâ óñòðîéñòâà ïàðîâûõ òóð13/110606 Â. B. Ï. H. Êîíäåíñàöèîííûå KOHLLeHcaLII/IOHHLIe yeTpOI‘x’ICTBa HapOBbIX Typ— áèí. 61/IH. — Ì.: M.: «Ãîñýíåðãîèçäàò», «POCBHCpI‘OI/IBHaT», 1981. 1981. 7. Ïîä ðåä. A. À. Ã. Hon pen. 1". Êîñòþêà. Kocmroica. Ïàðîâûå HapOBbIC è I/I ãàçîâûå I‘a3OBb16 òóðáèíû. Typ6I/IHBI. Ì., M., 1987. 1987. 8. Ì. óêàçàíèå ê M Ì. M Çóá. 33/6. Ïàðîâûå HapOBbI€ òóðáèíû. Typ61/IHBI. Ìåòîäè÷åñêîå MeTom/IqeeKoe YKa3aHI/16 K êóðñîâîìó KpOBOMy ïðîåêòèðîâàíèþ, HpO€KTPIpOBaHI/IIO, 1989 1989 ã. r. 9. Ìóõèääèíîâ Ä. Í., À. Ø. ÀíàMyxufiauuoe 21. H., Ìàòæàíîâ Mammanoe Ý. 9. Ê., K, Øàèñëàìîâ lllaucxzamoe A. Ill. AHa— JII/IB BapI/IaHTOB paCHlI/IpCHI/IH TaXI/IaTaLHCKOI‘x’I ÃÐÝÑ FPBC ñ c ãàçîòóðáèíI‘aBOTyp6I/IHëèç âàðèàíòîâ ðàñøèðåíèÿ Òàõèàòàøñêîé íîé óñòàíîâêîé LM5000PC ôèðìû H0171 YCTaHOBKOfi (bl/IpI General Electric // Òaøêåíò, TaIHKCHT, Âåñòíèê, B6CTHI/IK, 2002, ¹ N9 4, ñòð. CTp. 4649. 46—49. 10. Ä. Í., 10. Ìàòæàíîâ Mammauoe Ý. 9. Ê., K, Ìóõèääèíîâ Myxu00uH06 21. H., Èñìàòõîäæàåâ Hemamxofioicaee Ñ. C. Ê. K Èññëåäîâàíèå I/ICCJICHOBaHI/IG âàðèàíòîâ BapI/IaHTOB ìîäåðíèçàöèè MOHGpHI/IBaHI/II/I Òàõèàòàøñêîé TaXI/IaTamCKOI‘x’I ÒÝÑ TBC ñc âêëþ÷åíèåì óñòàíîâîê ôèðìû BKJIIOqI/IeM ãàçîòóðáèííûõ FaBOTyp6I/IHHLIX yeTaHOBOK (bl/IpMH Siemens. «Ïðî«Hpo— ìûøëåííàÿ MbIHlJICHHaH ýíåðãåòèêà», 3H6pI‘6TI/IKa», Ðîññèÿ, Poem/151, Ìîñêâà, MOCKBa, 2006, ¹ N9 10. 10. 11. Ä. Í. 11. Ìàòæàíîâ Mammanoe Ý. 9. Ê., K, Ìóõèääèíîâ Myxufiflunoe 21. H. Ïîêàçàòåëè HOKa3aT€JII/I òåïëîTeHJIo— âîé B0171 ýêîíîìè÷íîñòè BKOHOMI/I‘IHOCTI/I ïàðîâîãî HapOBoro êîòëà KOTJIa ÒÃÌ-151Á TFM—151B Òàõèàòàøñêîé TaXI/IaTamCKofi ÒÝÑ ðàáîòå â óñòàíîâêè ñáðîñíîãî TBC ïðè HpI/I pa60Te B ñîñòàâå COCTaBe ïàðîãàçîâîé HaporasoBOIP’I YCTaHOBKI/I e6pOCHoro òèïà. TI/Il'Ia. «Íàöèîíàëüíàÿ «HaHI/IOHaJIbHaH êîíôåðåíöèÿ K0H(1)epeHu1/IH ïî HO òåïëîýíåðãåòèêå». TeHJIoaHepreTI/IKe». ÑáîðC6op— HI/IK ñòàòåé CTaTeI‘x’I ìåæäóíàðîäíîé MemyHapotofi íàó÷íîé Haqof/i êîíôåðåíöèè, K0H(1)epeHLII/II/I, Ðîññèÿ, P0001451, ÊàKa— íèê çàíü, 3aHb, 58 5—8 ñåíòÿáðÿ C€HTH6pH 2006. 99 www.ziyouz.com kutubxonasi 12. Ä. Í. 12. Ìàòæàíîâ Mammanoe Ý. 9. Ê., K, Ìóõèääèíîâ Myxuémmoefl. H. Î O âîçìîæíûõ B03M0)KHI:IX âàðèàíBapI/IaH— òàõ pCKOHCTDYKHI/II/I ðåêîíñòðóêöèè ïàðîòóðáèííûõ Tax napOTyp6I/IHHBIX ÒÝÑ TBC ïî no ïàðîãàçîâîìó HapOFa3OBOMy öèêLII/IK- ëó // «Âûñîêèå ðàçâèòèå âûñøåãî JIy <<BbICOKI/I€ òåõíîëîãèè TeXHOJIorl/II/I XXI âåêà BeKa è I/I paBBI/ITI/IG BLICLLIero òåõTeX— HI/IqKoro îáðàçîâàíèÿ». o6pa3013aHI/151». II Xalqaro ilmiy konferensiya maqolalari íè÷åñêîãî toplami, Toshkent, ToshDTU, 2004. 2728-àïðåë. to‘plami, 27—28—anpen. 13. Matjanov Mag/”anov E. K. K Feasibility study of of use the gas turbine toppings 13. for Takhiatash steam cycle power plant. «Ñòðàòåãèÿ «CTpaTCI‘I/IH êà÷åñòâà KaqTBa âB ïðîìûøëåííîñòè HpOMbIHJJIeHHOCTI/I è I/I îáðàçîâàíèè» O6pa3OBaHI/II/I» nomli II Õalqaro Xalqaro ilmiy to‘plami, Varna Texnika universiteti, konferensiya ilmiy maqolalari toplami, Bolgariya, 2006. 29-iyun, 2—9—iyun, 267269-betlar. 267—269—betlar. 14. Àíàëèç âàðèàíòîâ 14. Ìàòæàíîâ Mamwcauoe Ý. 9. Ê. K AHaJII/IB BapI/IaHTOB ìîäåðíèçàöèè MOflCpHI/BaHI/II/I ÒàTa— õèàòàøñêîé ÒÝÑ V64.3 i V64.3A ôèðìû XI/IaTaIHCKOI‘il TBC ñc âêëþ÷åíèåì BKJIqeHI/IeM ÃÒÓ FTY V643 (pabI Siemens // «Ýíåðãåòèêà: «BHepreTI/IKa: Óïðàâëåíèå, aaBJIeHI/Ie, êà÷åñòâî KaqTBo è 1/1 ýôôåêòèâ3(1)(1)eKTI/IB— íîñòü HOCTb èñïîëüçîâàíèÿ I/ICHOJIBBOBaHI/IH ýíåðãîðåñóðñîâ» aHepropecpOB» nomli uchinchi ButunButun— rossiya ilmiy konferensiya maqolalari toplami, to‘plami, Rossiya, BlagoveBlagove— shchensk, 2003. 1416-may, l4—16—may, II 11 tom, 267269-betlar. 267—269—betlar. 15. 15. Matjanov E. Ê., K, Tursunov Tursunov A. S. Gaz turbina qurilmalarining ekologik afzalliklari. // «Energetika muammolari» xalqaro õalqaro ilmiyilmiy— to‘plami. 2004. 23-dekabr, 23—dekabr, ToshDTU. amaliy anjuman maqolalari toplami. 100 100 www.ziyouz.com kutubxonasi M UNDARIJA MUNDARIJA SOZBOSHI SO‘ZBOSHI ......................................................................................................... 3 KIRISH ............................................................................................................... 4 1-bob. l-bob. BUG BUG‘ TURBINALARI HAQIDA UMUMIY MALUMOTLAR MA’LUMOTLAR ........... 6 1.1. 1.1. Bug Bug‘ turbinalarining guruhlanishi .................................................... 6 1.2. Bug Bug‘ turbinasining ishlash prinsipi ................................................... 7 1.2. 2-bob. ISHCHI KURAKCHALARDA ENERGIYANING BIR TURDAN BOSHQA TURGA AYLANISHI ........................................ 11 11 2.1. AktiV Aktiv pog‘ona pogona ................................................................................. 11 11 2.2. Reaktiv pog‘ona pogona ............................................................................. 14 14 2.3. Erkin reaktivlik darajali pogona pog‘ona .................................................... 18 18 3-bob. TURBINA POGONALARIDAGI YOQOTISHLAR .......................... 20 POG‘ONALARIDAGI YO‘QOTISHLAR 3.1. Yo‘qotishlarning Yoqotishlarning guruhlanishi ........................................................ 20 3.2. Ichki yo‘qotishlar yoqotishlar ........................................................................... 20 3.2.1. Klapanlardagi yo‘qotishlar yoqotishlar .................................................. 20 3.2.2. Soplolardagi yo‘qotishlar yoqotishlar ..................................................... 21 3.2.3. Ishchi kurakchalardagi yo‘qotishlar yoqotishlar .................................... 21 3.2.4. Ishchi kurakchalardan chiqish tezligidagi yo‘qotishlar yoqotishlar ....... 22 3.2.5. Disk ishqalanishi va ventilatsion yo‘qotishlari yoqotishlari .................... 23 3.2.6. AktiV Aktiv turbina ichki tirqishidagi yo‘qotishlar yoqotishlar ........................ 24 Bug‘ namligidagi yo‘qotishlar 3.2.7. Bug yoqotishlar .............................................. 26 3.2.8. Chiqish quvuridagi yo‘qotishlar yoqotishlar .......................................... 26 3.3. Tashqi yo‘qotishlar yoqotishlar ......................................................................... 27 3.3.1. Mexanik yo‘qotishlar yoqotishlar ........................................................... 27 3.3.2. Val zichlagichlari orasidan chiqadigan yo‘qotishlar yoqotishlar ............ 27 4-bob. BUG BUG‘ TURBINA QURILMALARI ...................................................... 28 Bug‘ turbina qurilmasi haqida umumiy malumotlar ma’lumotlar ..................... 28 4.1. Bug 4.2. Bug Bug‘ turbinasi qurilmalarining energetik korsatkichlari ko‘rsatkichlari ................ 30 5-bob. 5-b0b. BUG BUG‘ TURBINASINING FIK VA QUVVATI ..................................... 33 Bug‘ turbinasining FIK va quvvati ................................................. 33 5.1. Bug 5.2. Turbinaga bug‘ bug va issiqlik sarfi sarfi ....................................................... 35 101 101 www.ziyouz.com kutubxonasi 6-bob. 6-b0b. BUG‘ TURBINALAR ISH REJIMLARI ............................................ 37 BUG 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 7 -bob. 7-bob. Umumiy malumotlar ma’lumotlar .................................................................... 37 Drosselli bug‘ bug taqsimlash ............................................................... 37 Soploli bug‘ bug taqsimlash ................................................................. 39 Tashqi bug‘ bug taqsimlash .................................................................. 39 Bug Bug‘ turbinalarning energetik xarakteristikalari ............................. 39 BUG‘ TURBINASINING ISSIQLIK HISOBI .................................. 43 BUG 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8. 7.9. 7.10. 8-bob. BUG‘ TURBINALAR KONSTRUKSIYÀSI KONSTRUKSIYASI ....................................... 61 BUG 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 9-bob. qo‘yiladigan asosiy talablar ............. 43 Loyihalanayotgan turbinaga qoyiladigan Ko‘p pog‘onali Kop pogonali aktiv turbinaning dastlabki issiqlik hisobi ........... 43 Bug Bug‘ kengayishining hs h—S diagrammada dastlabki tasvirlanishi ... 44 sarfini aniqlash ................................. 47 Turbinaga beriladigan bug‘ bug sarfini Rostlanuvchi pogonani pog‘onani tanlash uchun korsatma ko‘rsatma ....................... 48 Ikki qator kurakchali rostlanuvchi pogona pog‘ona issiqlik hisobi va U/ C ning optimal qiymatini tanlash ............................................ 49 U/C Rostlanmaydigan pog‘onaning pogonaning issiqlik hisobi .............................. 54 7.7.1. Birinchi va oxirgi rostlanmaydigan pog‘onalar pogonalar diametrini hisoblash ............................................................................. 54 Pog‘onalar sonini aniqlash va issiqlik tushishini ular ortasida o‘rtasida Pogonalar taqsimlash ................................................................................... 56 Bosim pog‘onasining pogonasining hisobi ......................................................... 57 Rotorga tasir boylama oq ta’sir qilayotgan bo‘ylama o‘q kuchlarini hisoblash ...... 59 Kichik va orta o‘rta quvvatli turbina konstruksiyasini tanlash .............. 61 Katta quvvatli turbina konstruksiyasini tanlash ............................. 62 K-300-240 bug turbinasi .................................................... 63 K—300—240 ÕÒÃÇ XTF3 bug‘ K-300-240 ËÌÇ bug‘ bug turbinasi ..................................................... 65 K—300—240 JIM3 BUG 67 BUG‘ TURBINASINI ROSTLASH VA MOYLASH SXEMALARI ..67 9.1. 9.2. 9.3. 9.4. Rostlash to‘g‘risidagi togrisidagi asosiy tushunchalar ..................................... 67 Bilvosita rostlash sxemalari ........................................................... 69 Bug Bug‘ turbinasini aylanishlar soni ortib ketishidan himoyalash ...... 71 Turbinani moy bilan taminlash ta’minlash sxemalari .................................... 73 10-bob. 10-b0b. BUG BUG‘ TURBINALARINING KONDENSATSION QURILMALARI ................................................................................... 75 10.1. 10.1. Kondensatorlar ............................................................................ 75 10.2. Kondensatsion qurilmaning ish tartibi ........................................ 77 10.2. 10.3. 10.3. Havo soruvchi so‘ruvchi qurilmalar ........................................................... 79 11-bob. 1 l-bob. GAZ TURBINA QURILMALARI ....................................................... 83 11.1. 11.1. Gaz turbinalari ............................................................................. 83 102 102 www.ziyouz.com kutubxonasi 11.2. Regeneratsiyali gaz turbina qurilmalari ........................................ 86 11.2. 11.3. pogonali siqish va pog‘onali pogonali yondirishli gaz turbina 11.3. Havoni pog‘onali qurilmalari ................................................................................... 88 11.4. Turbinalarda ishlatiladigan materiallar ......................................... 92 11.4. 11.5. 11.5. Gaz turbina qurilmalarining asosiy korsatkichlari ko‘rsatkichlari ...................... 93 11.6. 11.6. Gaz turbina qurilmalarining yonish kameralari ........................... 96 11.7. GTQ issiqlik almashish qurilmalari .............................................. 97 11.7. 11.8. 11.8. GTQ kompressorlari .................................................................... 97 ADÀBIYOTLÀR ................................................................................................ 99 ADABIYOTLAR 103 www.ziyouz.com kutubxonasi D. N. MUHIDDINOV, E. K. MÀTJÀNOV MATJANOV ISSIQLIK ELEKTR STÀNSIYÀLÀRINING STANSIYALARINING TURBINALI QURILMÀLÀRI QURILMALARI TURBINÀLI Kasb-hunar Kasb—hunar kollejlari kollejlarz' uchun oquv 0 ‘quv qollanma qo ‘llanma nashriyot—matbaa aksiyadorlik «SHARQ» nashriyot-matbaa kompaniyasi Bosh tahririyati Toshkent — 2007 Muharrir Badiiy muharrir Tex. TeX. muharrir Musahhihlar: Kompyuterda tayyorlovchi O. 0 ‘. Husanov Gurova J. Gurova À. Solihov A. M Qosimova, Qosimova, A. Zokirov M. Goldobina K. Goldobina 1 /16. Bosishga 24.08.07 da ruxsat etildi. Bichimi 60½90 60X901/16‘ «Tayms» garniturada ofset bosma usulida bosildi. Shartli b. t. 6,5. Nashr t. 6,7. Jami 1000 1000 nusxa. 246-raqamli 246—raqamli buyurtma. «ARNAPRINT» MChJ bosmaxonasida bosildi. 100182, 100182, Toshkent, H. Boyqaro Bqaro kochasi, ko‘chasi, 41. www.ziyouz.com kutubxonasi

Issiqlik elektr stansiyalarining turbinali qurilmalari D Muhiddinov

Разделы

Поддержка

Issiqlik elektr stansiyalarining turbinali qurilmalari D Muhiddinov

Добавить этот документ в коллекции

Добавить этот документ в сохраненные

Предложите, как улучшить StudyLib