O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan O`QUV-USLUBIY MAJMUA Bilim sohasi: 300 000 – Ishlab chiqarish va texnik soha Ta'lim sohasi: 310 000 – Muhandislik ishi Ta'lim yo'nalishi: 5311600 – Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari) NAVOIY–2020 yil O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI “KONCHILIK” FAKULTETI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI «TASDIQLAYMAN» O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor _____________N.A. Abduazizov “ ” ____ 2020 y. “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan O‘QUV-USLUBIY MAJMUA O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining 2018 yil __ iyun____ sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan "Ochiq konchilik ishlari" fani dasturi asosida ishlab chiqilgan. Tuzuvchilar: Ravshanova Muhabbat Xusniddinovna – “Konchilik ishi” kafedrasi katta o‘qituvchisi. Taqrizchilar: Zairov Sherzod Sharipovich – NDKI “Konchilik ishi” kafedrasi texnika fanlari doktori, professor. Jabborov Otamurod Itolmasovich – NGMK, Konchilik bo’limi yetakchi muhandisi. O‘quv-uslubiy majmua “Konchilik ishi” kafedrasining yig`ilishida muxokama etilgan va tasdiqlangan (№ 11 Bayonnoma, 30 iyun 2020 y.). Kafedra mudiri: _____________________ A.B. To`xtashev O`quv-uslubiy majmua NDKI Konchilik fakultetining yig`ilishida muxokama qilingan va tasdiqlangan (№ 11 Bayonnoma, 30 iyun 2020 y.). Konchilik fakulteti dekani: ______________ I.T. Misliboyev O`quv-uslubiy majmua NDKI o`quv-uslubiy kengashida muxokama qilingan va tasdiqlangan (№__ Bayonnoma, _______ 2020 y.). O`quv-uslubiy kengash kotibasi: __________________ M.J. Normatova O`quv-uslubiy bo`lim boshlig`i: __________________ I.A. Karimov MUNDARIJA 1. MA`RUZA MATNLARI....................................................................................6 2. AMALIY ISHLARNI BAJARISH BO`YICHA USLUBIY KO`RSATMALAR...................................................................................................176 3. MUSTAQIL ISHLARNI BAJARISH BO`YICHA USLUBIY KO`RSATMALAR……..……………....................................................................271 4. GLOSSARIY.............................................................………………........276 5. TAQDIMOT MATERIALLARI ……..……………....................................281 6. TEST SAVOLLARI...................................................................................344 7. FANNING O`QUV DASTURI...................................................................366 8. FANNING ISHCHI O`QUV DASTURI …………………….......................379 9. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………….......403 ANNOTATSIYA “Ochiq konchilik ishlari” fani 5311600 – Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari) ta’lim yo‘nalishlari talabalarining kasb yo‘nalishlariga doir fanlardan biri hisoblanadi. Fanning namunaviy dasturi bo‘yicha ma’ruza, amaliy mashg‘ulot lari ko‘zda tutilgan. Foydali qazilma konlarini topish, ularni qazib olish va qayta ishlash insoniyatning dastlabki faoliyatilaridan biri hisoblanadi. Hozirgi zamon fan va texnikasining hamda konchilik sanoatining to‘xtovsiz rivojlanishi foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlashga yangidan yangi talablarni qo‘yib kelmoqda. SHu bilan birga hozirgi kunda konchilikda – nisbatan kambag‘al, noyob va radioaktiv metallar rudalarini qazib olish, qayta ishlash texnikasi va texnologiyasiga keng e’tibor faratilmoqda. Bu o‘z navbatida konchi muxandis kadrlarga bo‘lgan talablarni kuchaytirmoqda. 1997 yilda “Kadrlar tayyorldashni milliy dasturi” qabul qilingandan so‘ng bu talab yanada kuchaydi. “Ochiq konchilik ishlari” fanini o‘qitishdan maqsad, talabalarni konchilikda mavjud texnik atamalar, foydali qazilma konlarini qazib olish jarayonlari, konchilik sohasidagi texnika va texnologiyasi to‘g‘risida tushunchalar, amalda qo‘llaniladigan zamonaviy texnika vositalarga mos, ta’lim standartlarida talab qilingan bilimlar, ko‘nikmalar va tajribalar darajasini ta’minlashdir. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI KONCHILIK FAKULTETI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan MA’RUZALAR MATLARNI 5311600 – Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari) yo‘nalishi uchun Navoiy – 2019 yil. MA’RUZALAR MATNI MA’RUZA № 1. FOYDALI QAZILMA KONLARINI OCHIQ USULDA QAZIB OLISH TEXNOLOGIYАSI. OCHIQ USULDA QAZIB OLISHNING QULAYLIKLARI VA KAMCHILIKLARI. Reja: 1. Konchilik sanoati va kon korxonalari. 2. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi. 3. Ochiq usulda qazib olishning qulayliklari va kamchiliklari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi: foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish usullari va texnologiyasi to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: konchilik sanoati, konchilik korxonalari, foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish, foydali qazilma boyliklari, kon massasi, ochiq kon ishlari, Karyer. Konchilik sanoati va kon korxonalari. Insoniyatning ilk tirishishlaridan biri sifatida, va albatta, ilk tashkil qilingan soxalaridan biri – konchilik qadimgi va xurmatga sazovor tarixga ega (Grigoriy 1980). Konchilik sanoati o‘zining eng sodda shaklida taxminan 450000 yil avval paleolit davridan boshlangan, bu to‘g‘rida qadimgi odamlarning suyaklaridan topilgan kremniyli qurollar guvoxlik beradi (Loyuis va Klark. 1964). Bizning ajdodlarimiz osonlik bilan olish bo‘lgan masalalarning bo‘yi qismidan yoki ochiq qismidan kremniyni ajratib olganlar, va rivojlanmagan usullarni qo‘llab kremniy parchalarini asboblar va qurollarga aylantirganlar. YAngi tosh davrigacha odamlar, 2 dan 3 futgacha (0.6 m dan 0.9 m gacha) balandlikka va 30 futdan ortiq (9 m) chuqurlikka ega bo‘lgan laximlarni, foydali qazilmalarni er osti usulida qazib olishgacha rivojlantirganlar (Stoces, 1954). SHu bilan malum bo‘lgan eng qadimgi er osti gematit shaxtasi Bombu Ridje, SHvetsariyada (Gregoriy, 1980), qadimgi tosh asridagi bo‘lib 40000 yil avval qazib olingan xisoblanadi. Ilk konchilar kon bosimini nazorat qilish, shamollatish, tashish, ko‘tarish, yoritish va tog‘ jinslariga tasir qilish uchun dag‘al uslublardan foydalanishgan. SHunga qaramasdan Misrdagi eng avvalgi shaxtalarning chuqurligi 800 fun (250 m) ga etgan. Metall qazilmalar xam shuningdek tarixdan ilgari odamlarning diqqatlarini jalb qilgan. Dastlab metallar ularning tabiiy shaklida qo‘llanilgan, extimol, qumtoshli konlardagi shag‘allarni yuvish yo‘li bilan olingan. Biroq bronza va temir asri kelishi bilan odamlar ertitishni topishdi va rudalarni toza metallarga yoki qotishmalarga kichraytirishni o‘rganib olishdi, bu bilan ular bu metallardan foydalanish qobiliyatlarini ancha yaxshiladilar. Eng qadimgi konchilarning birinchi vazifasi rudani maydalash va atrofidagi kon massasidan bo‘shatish bo‘lgan. Agar toshlarda pona yoki ko‘tarish bilan ochiladigan darzlar yoki yorig‘lar bo‘lmasa, ko‘pincha, suyakdan, yog‘ochdan va toshdan dag‘al qilib yasalgan asboblar qattiqroq jinslar uchun ishlatishga yaroqsiz bo‘lgan. Natijada ular eng yaqin vaqtda olovni ishga solish revolyusion texnikasini ishlab chiqishdi, bu bilan o‘lchovlarini oshrish uchun toshni oldin qizitishgan, keyin esa toraytirish va sindirish uchun uning ustiga sovuq suv quyishgan. 1867 – yilda Alfred Nobel tomonidan dinamid kashf qilinmaguncha kon jinslariga tasir qilish ilmi soxasida bu ilk katta yutuqlardan biri biri bo‘lgan. Kon ishlari texnologiyasi, boshqa barcha sanoat kabi o‘sish jaxolatida dimlanib yotgan. Trentdagi episkop o‘zining hududida konchilarga imtiyoz bergandi, 1185- yildagi siyosiy rivojlanish qazib olish ahvolini va konchilarning tutgan o‘rnini yaxshilaganini takidlash lozim. Bu konchilar uchun yuridik shuningdek ijtimoiy xuquqlarni berdi, bunga minerallar bo‘yicha talablarni qo‘yish huquqi ham kiradi. Konchilik ishi tarixidagi muhim voqea, xozirgi kungacha saqlangan farmon, uzoq muddatli natijalarga ega bo‘lgan foydali qazilmalardan foydalanishga bo‘lgan extiyojga ko‘rsatiladigan eng katta tasir o‘n sakkizinchi asrning oxirida sanoat revolyusiyasi tomonidan taminlandi. Foydali qazilmalarga bo‘lgan yuqori talab bilan bir qatorda qazib olish texnologiyalarini keng vamrovli takomillashtirish etib keldi, ayniqsa, hozirgi kungacha davom etayotgan ilmiy tushunchalar va mexanizatsiya. Oxirgi ikki yuz yillik mobaynida ko‘p turli sohalarga tegishli foydali qazilmalarni qazish texnologiyasi soxasida katta rivojlanishga erishildi. Bunday rivojlanish ko‘pincha revolyutsion yo‘l bilan emas evolyutsion yo‘l bilan bajariladi. Shunga qaramasdan, har gal bazi vaqtlarda, revolyutsion kashfiyotlar bo‘ladi va foydali qazilmalarni qazish jarayonini chuqur o‘zgartiradi. O‘n to‘qqizinchi asrga dinamidning ixtiro qilinishi oldinga qo‘yilgan eng muhim qadam bo‘ldi. Yigirmanchi asrga ko‘mirga o‘xshash yumshoq minerallarni portlovchi moddalarni qo‘llamasdan kovlab chiqaradigan uzuluksiz kon – shaxta uskunalarining ixtiro qilinishi bu kafiyotlarning eng sezilarlisi bo‘lgan bo‘lsa kerak. Birinchi uzuliksiz laxim o‘tish kombayni taxminan 1940 – yilda sinovdan o‘tkazilgan, 1945 – yilda Ms Keppa (hozirgi Kappa metall) Metallurgik kompanichda karbid – volframli qo‘shimchalarining kuchli rivojlanishi hisobiga uning foydaliligi juda oshadi. 1950 – yilda uzuluksiz ishlaydigan kombayn ishlab chiqariladi va u ko‘mir qazishning boshqa usullarini almashtirdi. Mexanizatsiyalashgan qazib olish davri boshlandi.1 1.2 – jadval Kon ishlab chiqarish rivojlanishining босқиchлари Vaqti Voqea eramizgacha 450000 yil Birinchi qazib olish (ochiq usulda), paleolit eradagi odamlar tomonidan qurol uchun tosh kovlab olingan. eramizgacha 40000 yil Ochiq qazib olish er ostida qazib olishgacha mukammallashtirildi, Svizelendda, Afrikada eramizgacha 30000 yil eramizgacha 18000 yil CHexoslavakiyada olovli loy tuvakdan foydalanishni boshlashdi eramizgacha 5000 yil eramizgacha 4000 yil eramizgacha 3400 yil eramizgacha 3000 yil Rudani sindirish uchun misrliklar olovli qurilmadan qoydalanishgan eramizgacha 2000 yil eramizgacha 1000 yil eramizning 100 yili eramizning 122 yil eramizning 1185 yil 1 Oltin va misning tabiiy shaklidan foydalanish extimoli Ilk bor tayyorlangan metalldan foydalanish, Bronza davrining boshlanishi Sinayda misrliklarning biryuza konchilik sanoati tug‘risida birinchi yozmalari Xitoyliklar tomonidan ko‘mir yordamida birinchi marta misning eritilganligi extimoli, misrliklar tomonidan temir buyumlardan foydalanilgan YAngi dunyoda oltin artefaktlarni o‘rganishlarning boshlang‘ich bosqichi, Peru Greklar po‘latdan foydalanishni boshlaganlar Rimdagi konchilik sanoatining gullab yashnashi Xozirgi Buyuk Britaniyaga tegishli erlarda rimliklarning ko‘mirlan foydalanishlari Kon ishlarining huquq olimlari bo‘yicha Trekt episkotning farmoni Howard L. Hartman, Jan M. Mutmansky. Introductory Mining Engineering, 2002, р 584. eramizning 1524 yil eramizning 1550 yil eramizning 1585 yil eramizning 1600 yillar eramizning 1627 yil eramizning 1646 yil eramizning 1716 yil eramizning 1780 yil eramizning 1800 yillar eramizning 1815 yili eramizning 1855 yili eramizning 1865 yili eramizning 1903 yil eramizning 1940 yil eramizning 1945 yil Kubada yangi dunyodagi konchilik sanoati to‘g‘risida ispanlarning birinchi yozmalari CHexoslavakiya, YOaximstallda foydali qazilmani tepaga ko‘tarish uchun birinchi marta nasosdan foydalanish SHimoliy Amerika, SHimoliy Karolinada temir rudasining ochilishi SHarqiy Qo‘shma shtatlarda konchilik sanoatining boshlanishi (temir, ko‘mir, qo‘rg‘oshin, oltin) Yevropadagi konchilik sanoatlarida birinchi marta portlatuvchi modda qo‘llanilgan (shuningdek Xitoyda ham ishlatilgan extimoli bor) Shimoliy Amerikada, Massachusetsda birinchi domna pechi o‘rnatilgan CHexoslavakiyada, Yoximistallda birinchi konchilik maktabi tuzildi Sanoat Revolyutsiyasining boshlanishi, konchilik ishlarida nasoslar birinchi zamonaviy mashinalarning qo‘llanilishi AQSHda konchilik ishining rivojlanishi, oltin talvasasi G‘arbni ochdi Angliyada Sir Xamrey Deyv konchilar uchun xavfsiz lampa yasadi Angliyada Bessermer po‘latga foydalanishgacha birinchi marta ishlov beriladi Nobel dinamidni ixtiro qildi, konchilik sanoatida qo‘llanilagn AQSHda, YUtada birinchi past navli mis roptirini qazishning rivojlanishi bilan mexanizatsiya va yalpi ishlab chiqarishning ochilishi Birinchi uzuluksiz kombayn portlatish moddalarisiz konchilik sanoati davrini beliladi MakKena metall (hozirgi vaqtda Kena metala firmasi) volfram – karbitli keskichlarni rivojlantirdi Konchilik sanoati - zamonaviy industriyaning asosiy xom ashyo va yoqilg’i bazasi hisoblanadi. U energetika va xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarining asosiy yoqilg’i manbaidir. SHuningdek, konchilik sanoati qora va rangli metallurgiya, ximiya sanoati, o’g’itlar ishlab chiqarish sanoati uchun xom-ashyo bazasi hisoblanadi. Xalq xo’jaligida foydalanilayotgan tabiiy resurslarni 70% ini mineral xom-ashyolar tashkil qiladi. Jahon miqyosida qazib olinadigan foydali qazilmalarning umumiy miqdori yiliga 9-10 mln. t ni, kon massasining yillik unumdorligi esa 35-37 mlrd. t ni tashkil etadi. Ochiq usulda qazib olish ishlarining rivojlanishi, yer osti usulida qazib olishga nisbatan unumdor, iqtisodiy jihatdan samarador va xavfsizligidadir. Ochiq usulda qazib olishda ish unumdorligi yer osti usuliga qaraganda 5-8 marta yuqori, tannarxi esa 2-4 marta kam. Ushbu farq so’nggi 30-40 yil ichida oshib borishda davom etmoqda. Foydali qazilma boyliklariga xo’jalik, qurilish, sanoat va ilmiy maqsadlar uchun qazib olinadigan va xom ashyo holida yoki qayta ishlangandan so’ng ishlatiladigan barcha turdagi tog’ jinslari kiradi. Foydali qazilmalar qurilish va sanoatning asosi hisoblanib, mamlakat iqtisodiyotida katta o’rin egallaydi. Uni xom-ashyo sifatida qazib olish va qayta ishlash miqyosi esa davlatning ishlab chiqarish saviyasini, boyligi va iqtisodiy rivojlanishini belgilaydi. Foydali qazilma konlari kon korxonalari tomonidan qazib olindai. Kon korxonasi – geologik qidiuv, qazib olish va boyitish ishlarini amalga oshiruvchi mustaqil ishlab chiqarish korxonasi. Kon qazib olish korxonasi – qazib olish va birlamchi boyitish ishlarini amalga oshiruvchi ishlab chiqarish birlashmasi. Kon korxonasi turlari: Karyer – foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib oluvchi kon korxonasi. SHaxta - foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib oluvchi kon korxonasi. Rudnik – qurilish va kon kimyoviy xom ashyo materiallarini yer osti usulida qazib oluvchi kon korxonasi. Razrez – ko’mir konlarini ochiq usulda qazib oluvchi kon korxonasi. Priisk – sochma holda joylashgan qimmatbaxo va nodir metallarni qazib oluvchi kon korxonasi. Promisel – suyuq va gaz holdagi foydali qazilmalarini qazib oluvchi kon korxonasi. Foydali qazilmalarni ochiq usul bilan qazib olishda qoplovchi va o’z ichiga oluvchi tog’ jinslari ham qazib olinadi. Foydali qazilmalar va qoplovchi hamda o’z ichiga oluvchi tog’ jinslari birgalikda kon massasi tushunchasi bilan birlashtiriladi. Tog’ jinslarini foydali qazilmalarga va qoplovchi jinslarga ajratish bu nisbiy tushunchadir. Qazib oluvchi va qayta ishlovchi texnikalarning rivojlanishi bilan ko’pgina qoplovchi tog’ jinslaridan foydali qazilmalar kabi foydalana boshlandi va bularning soni yildan-yilga oshib bormoqda. Har xil tog’ jinslarini qazib olishda va turli-tuman qazilmalar, chuqurliklarni kovlash maqsadida yer ustida turib olib boriladigan ishlar yig’indisiga ochiq kon ishlari deb aytiladi. Ochiq usulda qazib olish foydali qazilma yoki tog’ jinsi Iqtisodiy jihatdan samarali bo’lgan masofada, ya’ni yer yuzasiga yaqin joyda joylashgan sharoitda, ya’ni qoplovchi jins qatlami qalin bo’lmagan hollarda qo’llaniladi.2 Katta miqyosdagi ochiq kon ishlari foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan uzviy aloqadadir. Bunda yer ostida yotgan foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan aloqador barcha ishlar va jarayonlar, ochiq kon inshoatlari orqali amalga oshiriladi. Yer osti usulida qazib olishda esa foydali qazilma boyliklarini maxsus jihozlangan yer osti inshoatlari yordamida qazib olinadi. Konlarni ochiq usul bilan qazib olishda konchilik ishlari ikki qismga bo’linadi: ochish ishlari (qoplovchi jinslarni qazish, tashish va joylashtirish ishlari); qazib olish ishlari (foydali qazilma boyliklarini qazish, tashish, bir joyga to’plash yoki tushirish ishlari). Ochish ishlari foydali qazilmani qoplab turgan bo’sh tog’ jinslarini olib tashlashdan iborat. Ushbu jarayon foydali qazilmaga yetib borishni ta’minlashi va uni xavfsiz holda qazib olishga sharoit yaratishi lozim. Ochish va qazish ishlari natijasida Karyer hosil bo’ladi. Karyer – foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib oluvchi kon korxonasi.. 1.1.Rasm. Konni ochiq ususlda qazib olish sxemasi. 1 – ekskavator; 2 – avtosamosval; 3 – bulьdozer; 4 – burg’ulash stanogi; 5 – ishchi gorizontlar; 6 – portlatilgan massa; 7 – foydali qazilma uyumi; 8 – skvajinalar; 9 – kiruvchi transheya; 10 – bo’sh 2 Open-pit mining - Wikipedia, the free encyclopedia tog’ jinslar ag’darmasi. Ishlab chiqarish asoslari va maqsadlari uchun ochuvchi va tayyorlovchi lahimlarni birlashtiradigan alohida kon tayyorlov ishlari o’tkaziladi (asosiy xandak va yarim xandak, qirqma xandak va yarim qirqma xandak va boshqa lahimlar). Kon tayyorlov ishlarini o’tkazishdan maqsad shundan iboratki, bu qazish joylariga (zaboylarga) va kon ishlarining boshlanish frontiga transportni kelishini ta’minlash uchun yo’l ochib beradi. Ochiq usulda qazish qo’yidagilarni ham o’z ichiga oladi: kon va uning alohida uchastkalarini tayyorlash ishlari (asosan ustki qismini tayyorlash); qazib olinayotgan tog’ jinslari massivi mustahkamligini ta’minlashdagi kon-zaxira muxofazasi va inshoatlarini hisobga olish ishlari (suv muvozanatini ta’minlash, kon jinslarining o’zo’zidan yonib ketishini va yuzaning deformatsiyasini oldini olishdagi qayta tiklash ishlari va h.k. ishlar). Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi. «Texnologiya» termini umumiy holatda qandaydir bir texnik ishlab chiqarish ishlarini bajarishni tashkil etish usullari, vositalari to’g’risidagi bilimlari majmuidir. Texnik vositalarning quvvatini hisobga olgan, fundamental bilimlar qonuniyatlariga asoslangan usullar bilan qazib olinadigan va mexanizatsiyalashtirilgan qabul asosida tashkil etilgan, bir-biri bilan aloqador kon ishlari jarayonlari yig’indisiga konlarni qazish texnologiyasi deb aytiladi. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish texnologiyasi ikkita aspektni o’z ichiga oladi: 1.2.Rasm. Konni ochiq ususlda qazib oluvchi kon korxonasi. ishlab chiqarish jarayonlari texnologiyasi (qazib olish, tashish va tog’ jinslarini g’aramlash); ochiq kon ishlari texnologiyasi (kon lahimlari kompleksi sifatida Karyer muhiti va vaqti bo’yicha konni qazib olish qurilishi va rivojlanishi). Ishlab chiqarish texnologiyasi qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: asosiy ishlab chiqarish jarayonlari printsiplari, vositalari, mexanizatsiyalash komplekslari va tashkil etish sxemalarini; tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash, qazish-yuklash ishlari, tashish, g’aramlash va kon massasini bo’shatish. Ochiq kon ishlari texnologiyasi Karyer parametrlari, kon lahimlarini o’tish usullari, Karyerda kon ishlarini rivojlanish sxemasini, ochish usullari va qazib olish sistemalarini, mahsulot sifatini boshqarish usullari va vositalari, kon ishlarini rejalashtirish va tashkil etish printsiplarini qarab chiqadi. Aytib o’tilgan ishlar ma’lum bir tartibda o’tkazilishi kerak. Har bir ish orasida texnik sharoitlarni ta’minlay oladigan kerakli vaqt oralig’idagi ochish va qazib olish ishlari frontini, asbob uskunalar va konni butunligicha ishlatishda ishlab chiqarish va xavfsizlik ishlarini to’g’ri taqsimlashni tashkil etish lozim. Karyer maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochiq kon ishlariga qazish tizimi deb aytiladi. Qabul qilingan qazish tizimi qo’yidagilarni ta’minlashi kerak: ishning borishidagi xavfsizlik; ularning rejalashtirilishi va iqtisodiy samaradorligi; Karyerning ko’zda tutilgan ishlab chiqarish quvvati; zaxiralarning to’liq olinishi; barcha foydali qazilmalardan kompleks foydalanish; kon-zahira (nedr) va atrof muhit muhofazasi. Uzoq vaqt ishlatiladigan kon lahimlariga (xandak va yer osti lahimlari), qoplovchi jinslarni tashishga, foydali qazilma boyliklarini yerning ustki qismida joylashgan qabul qilish punktlariga yetkazishga, yerning ustki qismidan ishlab turgan gorizontga materiallarni, asbob-uskunalarni va odamlarni tashib keltirishni ta’minlab turuvchi ya’ni yerning ustki qismidan Karyer va zaboyning ishlab turgan joyigacha transportning kelishini ta’minlanishiga konni ochish tizimi deb aytiladi. Quvvati va unumdorligi katta bo’lgan kon mashina mexanizmlarini va uskunalarini ishlatish uchun, ochiq kon ishlari ishlab chiqarishida kon lahimlari (keng maydonchalar, katta uzunlikdagi pog’onalar va h.) katta o’lchamlarda bo’lishi kerak. Karyerda ishlatiladigan ekskvatorning unumdorligi yiliga 10 million tonnagacha tog’ jinslarini yuklashga erishishi uchun, yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlanishi va ishlab chiqarishni aniq tashkil qilish kerak. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish uchun foydali qazilma koni yer satxidan unchalik ham katta chuqurlikda yotmasligi yoki qazib olish iqtisodiy samaradorligi yer osti usuliga qaraganda katta bo’lganda qo’llaniladi. Ochiq kon ishlarini olib borishda yana quyidagi shartsharoitlarga e’tibor qaratiladiki, ular orqali ishlab chiqarish xavfsizligiga erishiladi: yer ustki va yer osti suvlarini chetlashtirish, qordan himoya qilish, ko’chib ketishi va qulab tushishi mumkin bo’lgan pog’onalarning qiyaligini ta’minlash va mustahkamlash, hamda boshqa bir qancha tadbirlar. Karyerlarda atmosferadagi changning va gazning ko’payishi ko’p hollarda burg’u quduqlarni qaziganda, ekskavatorlar yordamida kon massasini ko’p marta yuklaganda, joylarda yong’in bo’lganda (ko’mirni qazib olishda), dizelь yonilg’ili mashinalar ishlaganda, Karyer yuk mashinalari muntazam harakat qilganda va boshqa kamchiliklar tufayli yuz beradi. Bunday hollarda ish joylarini shamollatish, changga va yong’inga qarshi tadbirlar o’tkazish kerak. Ochiq usulda qazib olishning qulayliklari va kamchiliklari. Konlarni yer osti usulida qazib olish ochiq usulda qazib olishdan sezilarli darajada farq qiladi. Ochiq kon ishlarining ajralib turuvchi belgilari: 1. Foydali qazilmalarni qazib olish faqatgina bo’sh tog’ jinslarini olgandan so’ng amalga oshiriladi. Bo’sh tog’ jinslari, ya’ni qoplovchi tog’ jinslari hajmi odatda foydali qazilma hajmidan 2-3 baravar ortiq bo’ladi. SHuning uchun ham ochiq kon ishlarida asosiy xarajat ochish ishlari bilan bog’liqdir. 2. Ochiq kon lahimlarining o’lchami barcha yo’nalish bo’yicha sezilarli darajada hamda katta o’lcham va quvvatga ega bo’lgan jihozlar va quvvati katta bo’lgan portlovchi modda zaryadini qo’llash imkonini beradi. 3. Bo’sh tog’ jinslarini olib tashlash va foydali qazilmalarni qazib olish asosan ekskavator yordamida amalga oshiriladi. Ekskavator qo’llanilganda burg’ulash va portlatish ishlari natijasida maydalangan kon massasi ekskavator yordamida transport vositalariga yuklanadi va Karyer yuzasiga chiqariladi. 4. Ochiq kon ishlarida qo’llaniladigan kon-transport jihozlari o’lchamlari va yuqori unumdorligi bilan xarakterlanadi. Burg’ulash ishlari aylanma, pnevmozarbli, sharoshkali va olovli burg’ulash stanoklari yordamida amalga oshiriladi. Skvajina diametri 160-450 mm, chuqurligi 20-60 m, skvajinadagi zaryad massasi 30-50 kg dan 500-600 kg gacha bo’ladi. Kon massasini qazish va yuklash ishlarida bir kovshli va ko’p kovshli ekskavatorlar qo’llaniladi. Kon massasini tashish asosan temir yo’l transporti, avtosamosvallar va lentali konveyerlar yordamida amalga oshiriladi. Bundan tashqari ochiq usulda qazib olishda bulьdozerlar, g’ildirakli skreperlar, o’zi yurar yuklagichlar va boshqa quvvatli jihozlar qo’llaniladi. Kam hollarda gidromexanik usul bilan amalga oshiriladi. Ochiq kon ishlari yer osti usuliga qaraganda quyidagi afzalliklarga ega: 1. Karyerlarda mehnat xavfsizligining yuqoriligi va ishlab chiqarish sharoitlarining qulayligi. 2. Mehnat unumdorligi shaxtaga qaraganda 5-8 marta yuqori, tannarxi esa 2-4 marta kam. 3. Karyer qurilish vakti shaxta qurilishi uchun ketgan vaqtdan ancha kam. 4. Ochiq kon ishlarida foydali qazilmalarni yo’qotish kam va turli navdagi rudalarni alohida qazib olish oson. 5. Konlarni ochiq usulda qazib olishda zarur paytda korxonaning ishlab chiqarish quvvatini oshirish mumkin. Ochiq kon ishlarining kamchiliklari: 1. Ochiq kon ishlarida ishlab chiqarishda katta yer maydonlarini chegaralab olish, ba’zan esa katta maydonlarda grunt suvlari darajasini pasayishiga olib keladi. 2. Ochiq kon ishlari iqlim sharoitlariga bog’liq bo’ladi. 2-MA’RUZA MAVZU: TOG’ JINSLARINI TEXNOLOGIK TARKIBI VA ULARNING TEXNOLOGIK XUSUSIYATLARI. Reja: 1. 2. 3. 4. 5. Tog’ jinslarining kelib chiqish sharoitlari. “Namunadagi” tog` jinslarining asosiy fizik-texnik xususiyatlari. Tog’ jinslarining anizotropligi. Jinsli massivning xossasi.. Yoriqlilik darajasi bo’yicha tog’ jinslari massivining klassifikatsiyasi. O’quv mashg’ulotinig maqsadi: tog’ jinslarining turlari, ularning hosil bulishi, texnologik xususiyatlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tog’ jinslari xarakteristikalari bilan tanishish. Tayanch iboralar: yumshoq tog’ jinslari, sochma tog’ jinslari, kon massasi, mustahkam jinslar, anizotroplilik, tog’ jinslarini fizik xususiyatlari, tog’ jinsi namunasi, tog’ jinslarninig qiyinchilik ko’rsatkichlari. Tog’ jinslari va ularning texnologik harakteristikalari Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda (xuddi yer osti usulida qazishdagidek) tog’ jinslari kon ishlari ob’yekti hisoblanadi. Tog’ muhandisi tog’ jinslari va ularning xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak, chunki aynan tog’ jinslari xossalarini hisobga olgan holda kon ishlari texnologiyasi hamda bunda qo’llaniladigan kon va transport vositalari tanlanadi. Tog’ jinslari xususiyatlarini, avvalambor, ularning tabiiy holatida bilish lozim, chunki tog’ jinslarini qazib olish tabiiy tog’ jinsi massivida uni buzish maqsadida tashqi texnik vositalar bilan ta’sir qilishdan boshlanadi. Keyingi texnologik jarayonlarda (qazish-yuklash, kon massasini tashish, mexaniq maydalash va boshqa ishlar) sun’iy o’zgartirilgan tog’ jinsining xususiyatlarini hisobga olish va bilish muhim, masalan, burg’ilash-portlatish ishlari natijasida massiv buzilganidan keyin portlatilgan uyum tarkibidagi tog’ jinslari. Tog’ jinslarining xususiyatlari keng diapazonda o’zgaradi. Amaliyotda mineralogik tarkibi bo’yicha turli konlardan ikkita bir xil tog’ jinslarini topishning imkoni yo’q. Tog’ jinslari bir yoki bir nechta minerallardan tashkil topgan tabiiy mineral agregatlarni o’zida namoyon etadi. Tog’ jinslariga foydali qazilmalar va qoplovchi jinslar tegishli bo’ladi, bular birlashgan holda umumiy tushunchada kon massasi deyiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, tog’ jinslarini qoplovchi jinslarga va foydali qazilmalarga bo’linishi nisbiy. Texnika va texnologiyaning taraqqiy topishi natijasida tog’ jinslarini qazib olish va qayta ishlash, sanoat rivojlanishi bilan ularni ishlab chiqarishda qo’llanilishiga ko’ra, ko’p turdagi tog’ jinslar vaqt o’tishi bilan qoplovchi jinslar kategoriyasidan foydali qazilmalar kategoriyasiga o’tadi va xalq xo’jaligi iste’moliga yaroqli hisoblanadi. O’zining kelib chiqish holatiga ko’ra, tog’ jinslari cho’kindi, magmatik va metamorfiklarga bo’linadi. Bu jinslarning barchasini asosiy jinslar deb atash qabul qilingan. Ular yer qatlamining o’zlari paydo bo’lgan joylarida yotadi. Qoidaga ko’ra, asosiy jinslar u yoki bu qalinlikdagi cho’kindi qatlamlar bilan qoplangan, bular turli tabiiy omillar natijasida ko’chgan va siljigan bo’lib, o’zida maydalangan jinslarni ifodalaydi hamda chorak qismli qatlamlar deb aytiladi. Ularga o’simlik qatlamlar ham kiradi. Barcha tog’ jinslarini ochiq usul bilan qazib olishda ularni uch guruhga bo’lish qabul qilingan. 1. Yumshoq, sochma va mustahkam jinslar, oddiy (muzlamagan) holatda massivdan qazuvchi mashinalarning bevosita ishchi organlari bilan ularni boshlang’ich tayyorlovsiz qazib olish amalga oshiriladi. Faqatgina kuchli suvlangan jinslarnigina qazib olishdan oldin boshlang’ich quritish ishlari olib boriladi. 2. Qoyali va yarim qoyali jinslar, ularni qazib olishning majburiy sharti jinslarni qazib olish mashinasi samarali ishlay oladigan o’lchamdagi bo’laklarga bo’lish bilan massivdan ajratilishi hisoblanadi (jinslarni portlatmasdan qazib olish holatlaridan tashqari). 3. Buzilgan tog’ jinslari, qoyali va yarim qoyali jinslarni qazib olishdan oldin dastlabki tayyorlash jarayoni natijasida hosil bo’ladi hamda birinchi guruhdagi muzlagan jinslar hisoblanadi. Karyerlarda tog’ jinslarining katta qismi qoya va yarimqoya jinslar bilan keltirilgan. Birinchi guruh jinslarining hissasi kichik. Tog` jinslari o`zining bir qator fizik-texnik tarkibi bilan harakterlanadi. Bunda tog’ jinslari tarkibi ajralib turadi, bu tog’ jinslari massivining murakkabligi hisobga olinadi va bunda tog’ jinslari xususiyatlarini “Namunada” yoki “Bo`lakda” deb atash mumkin. “Namunadagi” tog` jinslarining asosiy fizik-texnik xususiyatlariga quydagilar kiradi: mustahkamlik xususiyati, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi ( sj ), cho`zilishdagi mustahkamlik chegarasi ( rast ), siljishdagi mustahkamlik chegarasi ( sd ), uning birligi Pa yoki MPa da o`lchanadi; qattiqqlik xususiyati bu-jinsning umumiy hajm massasidan kelib chiqadi, kg/m3 yoki t/m3 ; yoriqdorlik xususiyati, kon mashinalarining ishchi a`zolari (burg`ilash dolotasi, ekskavator kovushi tishlari va boshqalar) ning jinsga ta`sir qiluvchanligi bilan harakterlanadi; issiqlik, elektr o`tkazuvchanlik yoki shu kabi xususiyatlar. Bundan tashqari, bir qancha tog` jinslarining xususiyatlariga, ularning mineralogik tarkibi, donadorligi va jinslar orasidagi kristallanish kabi xususiyatlarni kiritishimiz mumkin. Mustahkamlik, notekislik va okustik xususiyati, elektr va issiqlik o`tkazuvchanligi donadorlik xususiyati va sementlanish xususiyatini pasaytiradi. Tog` jinslarining “bo`lak”dagi xususiyati ko`pincha tajriba asosida ko`rib chiqiladi. Mustahkamlik chegarasi olingan (silindirik va kub shaklida bo`lgan) namunani siqish orqali aniqlanadi (3,1-rasm). 2.1-rasm. Namunani siqish sinovi sxemasi sj : Namunaning o`lchamlari 41x41x41mm, kattaligi sj quydagi formula orqali aniqlanadi: sj Prazr kg , MPa 2 F sm (3.1) Bu yerda: Prazr - yemirilishdagi zo`riqish; F-namunaning ko`ndalang qirqim yuzasi. Shu yo`l bilan notekis shakldagi namunani ham sinab ko`rsa bo`ladi. Maxsus o`yma qolip yordamida jinsning siljishi, mustahkamlik chegarasi ( sd ) aniqlanadi, bunda kesilgan namuna 250, 350 yoki 450 burchak ostida joylashtirish orqali topiladi (3.2-rasm). U quyidagi formuladan aniqlanadi: P kg sdv cos razr , MPa 2 (3.2) F sm Bu yerda: -kesilgan namuna burchagi, grad. Pразр 1 О 5 4 2 3 2.2-rasm. Namuna asosida aniqlash sxemasi sd : 1 va 2-yuqori va pastki (qo’zg’aluvchi) o’yma qolip; 3-rolikli to’shamalar; 4-podshipnik halqasi; 5-tajriba namuna; CHo`zilishdagi chegaraviy mustahkamlik namuna o`rtasida silindr shaklda bo`lib, ikki tarafdan zo`riqishda aniqlanadi (3.3-rasm). 2.3-rasm. Namuna asosida aniqlash sxemasi: 1-tajriba na’munasi ; 2-betonli press. 2.4-rasm. Qatlamning ta’siri va chegaralangan tog’ jinsi mustahkamligi siqilishi (a)va cho’zilishi (b). Kattaligi ( rast )quydagicha aniqlanadi: rast Prazr kg k , MPa 2 ldobr sm (3.3) Bu yerda: va d-silindr namunasi uzunligi va diametri; K-tuzatish koeffitsienti (tog`jinslari uchun K=0,64 ). CHo`zilishdagi va siljishdagi chegarasi siqilishdagi mustahkamligidan ancha past bo`lganligi sababli ular quydagicha ifodalanadi: (3.4) rast 0,1 sj ; sdv 0, 2 sj Siqilishdagi mustahkamlik chegarasi tog` jinslari uchun 0,1 dan 450 MPa gacha, cho`zilishdagi mustahkamlik chegarasi–0,01 dan 75 MPa gacha, siljishdagi mustahkamlik chegarasi esa -0 dan 43 MPa gacha bo’ladi. “Bo`lakdagi” tog’ jinslari anizatropdir. Bu uning yorig’dorligi, qatlamliligi, donadorligi va boshqalar. Demak, jinslar mustahkamligi siqilishdagi mustahkamlik yo’nalishi qatlami perpendikulyar, yo’nalishi parallel qatlamdan yuqorida bo’ladi, cho’zilishdagi mustahkamlik esa teskarisi, qatlami parallel, perpendikulyar yo’nalishi yuqorida bo’ladi. Tog’ jinslarining analitik, akustiklik, notekislik, elektr o’tkazuvchanlik va boshqa xususiyatlari ko’zga tashlanadi. Sinovlar asosida jinslarning anizotropligi zo’riqish yo’nalishi ichki kuchlanishdan so’ng buziladi. Jinsning zichligi yoki hajmiy og’irligi quyidagi yo’l orqali tog’ridan tog’ri formadagi aniq hajmga ega namunalarni o’lchash yoki aniq hajmga ega noto’g’ri formadagi namunalarini girostatik o’lchash orqali topiladi. Birinchi holatda jinsning zichligi quyidagi formuladan topiladi: , g/ bu yerda m-namunaning massasi, grammda, V-namunaning hajmi da. Ikkinchi holatda esa, bu yerda va -namunaning havodagi va suyuqlikdagi massalari, grammda. Tog’ jinsining boshqa barcha xususiyatlari (egiluvchanligi, abrazivligi, elektrli va issiqligi) maxsus qo’llaniladigan mos keluvchi metodlar va texnikalar bilan aniqlanadi. Tog’ jinslarining asosiy texnologik xususiyatlariga, avvalambor, ularning mustahkamlik xususiyati va hajmiy og’irligi yoki zichligi kiradi. Asosan tog’ jinslarining mustahkamlik xususiyati ularni maydalash jarayonida (mexaniq maydalashda, skvajinalarni burg’ilashda, portlatishda, jinslarni qazishda va b.q.) tashqi ta’sirga jinslarning qarshiligini aniqlaydigan xususyatlaridandir. Natijada tog’ jinsining mustahkamligiga ko’p hollarda bog’liq bo’ladi, masalan u hamma ochiq kon ishlarida barcha texnik-iqtisodiy natijalarni aniqlaydi. shuning uchun berilgan tog’ jinsining xususiyatlariga bog’langan holda, akademik V.V. Rjevskiy tomonidan asos solingan buzilishda qiyinchilik ko’rsatkichi (Pr) bo’yicha tog’ jinslarining maydalanishga qarshiligini umumiy nisbiy baholashga aniqlanadi: П р 0,05 Кtr sj sdv rast 103 g Bu yerda: Ktr –tog’ jinsning yoriqdorligini hisobga oluvchi koeffitsient; sj , rast , sd -tog’ jinsining siqilishdagi, siljishdagi, surilishdagi mustahkamlik chegarasi, MPa; –tog’ jinsining zichligi kg/m3, g-erkin tushish tezlanishi m/s2. Tog` jinslarini burg`ilanuvchanlik ko`rsatkichi mexaniq burg`ilash usulida 5 ta sinfga bo`linadi: I sinf–yengil burg`ilanuvchanlik (Pb = 1÷5); II sinf o`rta burg`ilanuvchanlik (Pb = 5,1÷10); III sinf–qiyin burg`ilanuvchanlik (Pb = 10,1÷15); IV sinf–o`rta qiyin burg`ilanuvchanlik (Pb = 15,1÷20); V sinf–o’ta qiyin burg`ilanuvchanlik (Pb = 20,1÷25); tog` jinslarining ko`rsatkichlari Pb > 25 bo`lganda kategoriyadan tashqari hisoblanadi. Ishlab chiqarish amaliyoti ko’rsatkichlaridan kelib chiqib, sharoshkali burg’ilash stanoklari texnik burg’ilash tezligining o’rtacha qiymatlari tog’ jinslarining M.M. Protodyakonov shkalasi bo’yicha qattiqlik koeffitsienti f ga bog’liq bo’ladi va quyidagi formuladan topiladi: M.M.Protodyankov tasnifi bo’yicha tog’ jinsining mustahkamlik shkalasi Kategoriy Mustahkamlik darajasi Jins Mustahkamlik a koeffitsienti Yuqori darajada Juda qattiq, zich va namli kvarsitlar mustahkamlik va bazaltlar.Faqat boshqa jinslarning 1 mustahkamligi boyicha farq qiladi. 20 2 Juda qattiq Juda qattiq granitli jinslar. Kvarsli porfir, juda qattiq granit, kremniyli slanes. Unchalik qattiq bo’lmagan kvarsitlar. Eng mustahkam qumtoshlar va ohaktoshlar. 3 Qattiq Granit (zich) va granitli jinslar. Juda qattiq qumtoshlar va ohaktoshlar. Kvarsli-ma’dan tomirlar. Mustahkam 15 konglomeratlar. juda qattiq temirli rudalar. 3* 4 Ohaktoshlar (mustahkam). Mustahkam bo’lmagan granitlar, qattiq qumtoshlar. Qattiq marmar. Dolomit. Kolchedan. Oddiy qumtoshlar 10 Oddiy qumtosh, temirli rudalar 6* Yetarlicha yumshoq Yumshoq 7 7* Sertuproq 8 Shag`alli tuproq. Buzilgan slanets, turib qolgan mayda tosh va shag`al, mustahkam ko‘mirtosh, qotgan gil. 1.5 Zich gil, yomshoq toshko`mir, mustahkam qatlam, glenali grunt. Oson maydalanuvchi gil, mayda tosh. Torf, nam qum, oson maydalanuvchi yer. Sochiluvchan qum, mayda shag`al, quruq balandlik, sochiluvchan ko`mir. Qumloq, botqoq grunt, tutashuvchi less, turli xil tutashuvchi gruntlar 1.0 0.8 0.6 0.5 Sochiluvchan 9 0.3 Qumli-oquvchan 10 Etarlicha mustahkam Qumli slanslar. Slansli qumtoshlar 8 4* 5 Bu ham mustahkam yetarlicha O’rtacha 6 Qattiq glinali slanes. Qattiq bo’lmagan qumtoshlar va ohaktoshlar, yumshoq konglomerat. 5 4 Turli xil slanslar (mustahkam 3 bo‘lmagan), zich mergel 5* 6 Yetarlicha yumshoq Yumshoq slanets. Juda yumshoq ohaktosh, bo’r, tosh tuzi, gips. Antrasit, muzlagan tuproq. Oddiy 2 mergel. Buzilgan qumtoshlar, sementlangan shag‘al tosh va yirik qum, toshli tuproq. Ilova 2.1 Bu ikki sinflanishdan faqat jinslarning umumiy xossalarini baholashda foydalaniladi va ular tog’ ishlarini normallashtirishda foydalanish uchun mo’ljallanmagan. Tog’ jinslarining asosiy harakteristikalari razvedkali burg’ilashda olinadigan kerniy materialni o’rganish asosida konlarni razvedka qilish bosqichida aniqlanadi. Jinsli massivning xossasi. Qoya va yarim qoya jinsli massivning eng muhim texnologik harakteristikasi massivda yoriqlarning bir nechta tizimi borligi bilan uning yoriqligi hisoblanadi (makroyoriqlar nazarda tutilmoqda). Massivning yoriqliligi tog’ jinslarini ishlab chiqish samaradorligiga juda katta ta’sir ko’rsatadi, jinslarni portlatib tayyorlashda esa bu ta’sir aniqlovchi hisoblanadi. 2.5-rasm. CHo‘kindi tog‘ jinslarida yoriqdorlik tizimlarini joylashish sxemasi: 1-Qatlamlar yoriqdorligi tizimi; 2- Birinchi va ikkinchi kesuvchi yoriqdorlik. Yoriqlar tizimi deganda bir-biriga deyarli parallel va odatda katta maydonlarda cho’zilish yo’nalishini saqlovchi ko’p yoriqlar tushuniladi. Har qanday massivda yoriqlarning bir nechta tizimi rivojlangan. Shunday qilib, cho’kma tog’ jinslari massivlari uchun uch tizim xos (3.5- rasm): birinchi – bu biri boshqasidan jins massivining alohida qatlamlarini ajratuvchi qatlamlanish yoriqlari, qolgan ikkitasi esa – bu qatlamlanish tekisliklariga taxminan perpendikulyar joylashgan yoriqlarning o’zaro perpendikulyar kesishuvchi tizimlari. Otilib chiqqan va metamorfizlangan jinslarda yoriqlarning besh va undan ortiq tizimlari kuzatiladi. Shunda yoriqlik ko’pincha xaotik yoki poligonal harakterga ega bo’ladi. 2.6-rasm. Yoriqlar orasidagi o’rtacha masofaning (lo’r) qatlamlar quvvatiga (M) bog’liqligi. Yoriqlar o’rtasidagi masofa keng diapazonda – bir necha santimetrdan metrgacha o’zgaradi. Yoriqlar chastotasi turli tizimlar uchun har xil. CHo’kkan jinslarda yoriqlar orasidagi o’rtacha masofa qatlamlar quvvati bilan bog’liq va uning oshishi bilan oshadi (3.6- rasm). Yoriqlar jins massivini ko’pincha tabiiy bloklar deb ataladigan tabiiy bo’laklarga bo’ladi. Tabiiy bo’laklar yoki massiv blokining o’lchamlari, shuningdek, bo’laklarning granulometrik tarkibi yoriqlar tizimi miqdori va har bir tizimda yoriqlar orasidagi masofaga bog’liq. Tizimlar soni oshishi va tizim yoriqliklari o’rtasida masofaning kamayishi bilan massiv blokliligi kamayadi va aksincha. Tog’-texnik adabiyot va amaliyotda portlash ishi bo’yicha idoralararo komissiya bilan taklif qilingan yoriqlik darajasi bo’yicha tog’ jinslari sinflanishidan keng foydalaniladi (3.2 jadval). Bu sinflanish bo’yicha jins massivlari yoriqlik darajasi bo’yicha 5 kategoriyaga bo’lingan – o’ta yorilgandan (kichik blokli) deyarli monolitgacha (faqat yirik blokli). Barcha tizimlarning yoriqlari o’rtasidagi o’rta masofadan tashqari har bir kategoriya solishtirma yoriq ko’rsatkichi, ya’ni massivni ochishning 1 pog. M ga to’g’ri keladigan yoriqlar soni va massivda ma’lum o’lchamdagi bloklar miqdori bilan harakterlanadi (sinflashda bloklarning 300 mm, 700 mm va 1000 mm o’lchamlari qabul qilingan). Va agar o’ta yoriq, I kategoriya kichik blokli jinslarida massiv ustining 1 pog m ga 10 dan ortiq yoriq to’g’ri kelsa va massivda 30 sm dan katta bo’lmagan bo’laklar miqdori massiv hajmining 10 % idan ko’p bo’lmasa..... 2.2-jadval Portlatish ishlari bo’yicha korxonalararo komissiyasi tavsiya etgan, yoriqdorldik darajasi bo’yicha tog’ jinslari massivining tasniflanishi Yoriqlil ik kategor iyasi sinfi 1 2 3 4 5 Yoriqlilik darjasi (bo'laklilik )massivning Sistemalar tabiiy yoriqlar orasidagi o'rtacha masofa Solishtirma yoriqlilik Massivning tarkibida (%) alohida kattaligi 300 700 O'ta yoriqli(mayda <.1 10dan katta 10dan kichik 0 bo'lakli) Kuchli 10dan yoriqlilik(O'rta 0.1-0.5 2dan 10gacha 30 70gacha bo'lakli) O'ta yoriqlilik 70dan 30dan (Katta 0.5-1 1dan 2 100gacha 80gacha bo'laklilik) Kam 80dan yoriqlilik(O'ta 1-0.5 1dan 0.65 100 100gacha katta bo'laklilik Amaliy monolitik >1.5 <065 100 100 (nihoyatda katta bo'laklilik Yoriqlilik darajasi bo’yicha tog’ jinslari massivining klassifikatsiyasi. 1000 0 5 5dan 40gacha 40dan 100gacha 100 Tabiiy alohida massivda geometrik o’xshash nimaiki ifodalanadi. Unda statistik chidamli orasida solishtirma kattalik Be=0.8ae ce=0.5ae bunda uzunlik kengligi va qalinligi tabiiy alohidalikn O’rtacha alohidalik diametrini unga ma’lum o’lchami asosida topish mumkin. De=ae+be+ce/3 Massiv jinsining harakterlanishi strukturasi tabiiy alohidalik o’rta deametri bunday baholanadi. Deep=der+der+.../n Bunda de,de2,...den-massiv qatlami o’rtacha diametri tabiiy alohidalik n-tanlangan alohidalik soni. Bunda portlatilgan tog’ jinsining bo’lagi o’rta diametri aniqlanadi. Massivdagi yoriqlar kelib chiqishiga ega. Birlamchi yoriqlar kelib chiqishi tog’ jinsining paydo bo’lishida hosil bo’ladi. Bu petrogenatik yoriqlar deyiladi. Qaysiki keyinchalik yer qobig’ining tektonikli deformatsiyasi asosida tektonikli yoriqlar (qo’shilgan) paydo bo’lgan yer yuzasiga yaqin qismida massivida ildizli (tubli) jinslarda ekzogen yoriqlar borligi harakterlanadi. Bu yoriqlar petrogenatik va tektonikli yoriqlar reshetkasi parametrlari o’zgarishi natijasida hosil bo’ladi bunda yer qismiga yaqin ag’darishga massivga bosim hamda shamollatish natijasida hosil bo’ladi. Birinchi ikki turli yoriqlar massiv jinsi butun chuqurligi bo’yicha tushgan bo’ladi. Bu yoriqlar qalin tutash (zich) yoki ochiq bo’lishi mumkin. Oxirgi holatlarda chetki yoriqlar orasidagi masofa o’zgarishi mumkin 1mmdan bir necha santimetrgacha. Yoriqlar havo suv yoki yer osti suvlari to’ldirgan jinslar bilan to’lgan bo’lishi mumkin chuqurligi oshgan bilan yoriqlar chastotasi kamayadi. Shamollatish joylarida kengligi o’rtacha soni birlamchi yoriqlar ko’payadi hamda uni deformatsiyasi oshadi. Shu bilan massiv strukturasi bir jinsliga oshadi kattaroq kenglikka ega yoriqlar bu yerda ko’pincha ikkilamchi yumshoq jinslar bilan to’lib qoladi. Grunt suvlari qalin massivlar bilan olib o’tilgan bunda qazib olishni juda murakkablashtiradi portlatishga tayorlashni qiyinlashtiradi. Bu zonadagi shamollatish quvvati 25-30mdan 50mgacha chiqishi mumkin ko’pchilik konlarda 60-80m. Massiv jinsi anizatropik. Buni sababi massiv anizatropikligi yoriqlar anizatropikligi yoriqlarni bir tekis taqsimlangani. Massiv har xil yo’nalishda yoriq chastotasi buladi. Bunda portlatish proekti tuzishda birinchi novbatda yoriqlilik chastotasi ko’riladi(tekislilik gorizontal yoki gorizontga yaqin bo’lishi) engrilik chastotasi taqsim tekislikda aniqligi elliptiklik egrilik bilan ko’rilishi murakkab bu egrilik anizatropik yoriqlik deyiladi. 2.7- rasm. Massivda yoriqlar (-) va elastik to'lqinlar tezligini taqsimlashning birikma diagrammasi (----): Azmax maksimal va Azmin minimal yorilish chastotasi bilan yo'nalishlar azimutlari Qatlamning sinishi anizotropiyasining natijasi uning akustik xususiyatlarining anizotropiyasi yoki akustik yoriq indeksining anizotropiyasi bo'lib, elastik to'lqinlarning tezligi kvadratlari va tosh misolidagi nisbatlariga teng. Anizotropiyasining kantitativ xususiyati yorilish chastotasining maksimal va minimal qiymatlari nisbatiga teng bo'lgan anizotropiya koeffitsiyenti bo'lishi mumkin: (3.11) bu erda n va nmin kvadrat chastotasining maksimal va minimal qiymatlari. Ko'mir zahiralari uchun tosh massivlari uchun anizotropiya koeffitsienti qiymati odatda 1,2 dan 1,9 oralig'ida bo'ladi. Jildning blockinessligi oshib borishi bilan anizotropiya koeffitsienti ortadi. Va teskari. Massivni sinishi o'rganish uchun eng ishonchli usul devorlariga o'lchash usuli hisoblanadi. Bu tizimlar sonini va yoriqlar tizimlari, ularning yo'nalishini va yoriqlar kasalligi soni azimut burchak orasidagi masofalarni belgilash uchun, balki yoriqlar holatini baholash uchun emas, balki faqat beradi - oshkor, to'ldirish va boshqalar dala o'lchash murakkabligi sezilarli darajada fotogrametrinin foydalanish orqali kamaytirish mumkin . Ularning birikmasi sinish o'rganish uchun eng samarali usuli hisoblanadi. Lekin bu usul sohasida qazilmalar qazish yetarli rivojlantirishi kerak bo'ladi, faqat keyin foydalanish mumkin. max 2.8 –rasm Sirkulyar seysmik tutilish sxemasi Qidiruv ishlarini bajarish bosqichida massivning sinishi va ochilishi taxminiy burg'ulash vaqtida olingan yadrolardan taxminan taxmin qilinadi. Ammo bu ma'lumot juda cheklangan. Ko'mir zahiralarini o'rganish bosqichida jinslarning yaroqsizligi va ularning kuchlanish xususiyatlari haqidagi ishonchli ma'lumotlar epigenez bosqichi va tog' jinslarining chuqurligi haqidagi ma'lumotlar asosida olinishi mumkin. Amaliy ilovalar qatorida anizotropiyaning massa qiymatini baholash uchun seismoakustik usul juda qulay. Ammo bu faqat yoriq qatorlarning ajralmas xususiyatiga ega bo'lish imkonini beradi va yoriq tizimlari soni, yoriqlar orasidagi masofa, ularning holati va hokazolar kabi ko'rsatkichlarni belgilashga imkon bermaydi. Boshqa tarafdan, ishqalanish anizotropiyasining asosiy oqlari yo'nalishini aniq aniqlash va portlatish operatsiyalarini loyihalashda juda muhim ahamiyatga ega bo'lgan anizotropiya koeffitsientining qiymati aniqlanadi. Ushbu usul massiv sirkulyant seysmik chalinish bilan amalga oshiriladi (3.8-rasm). Shunday qilib, elastik to'lqinlar uchun hosil bo'lgan tezlikni taqsimlash egri asosiy oqi yo'nalishlarini va qatorning anizotropiya koeffitsientining o'lchamlarini to'liq aniqlaydi. Anizotropiya egri markaziga nisbatan nosimmetrik ekanligini hisobga olib, seysmik o'lchovlarni o'tkazish mumkin. Yo'g'on toshlarning xususiyatlari. Yoqilgan jinslar tosh massasining portlatuvchi qirg'inlari, mexanik tozalash vositalaridan foydalanish,(masalan, bilaguzuk konveyerlarini ishlatib, birlashtirilgan transport vositalarida ishlatilganda) tog' jinslari yoki portlatilgan jinslarning qo'shimcha mexanik ezilishi. Tog'larning qirilib ketishi, vayron qilingan jinslarning alohida qismlari o'rtasida mustahkamlik kuchlarining to'liq yo'qolishiga qadar pasayishiga olib keladi. Buzilgan tog' jinslarining eng muhim xususiyati - bu toshlarning massasi yoki tog jinsining massasi va uning yumshatilish koeffitsienti. Karerdagi vayron qilingan toshlarning xushbo'yligi, ba'zan ekskavator paqiriga mos kelmaydigan yoki maydalagichning qabul qiluvchi teshigiga tushmagan katta "kattalashtirilgan" qismlarning chiqishi bilan baholanadi. Biroq, yo'q qilingan toshlarning yalang'ochligini baholashning eng qulay va eng keng tarqalgan usuli - bu o'rta qismning diametri bo'lib, u har qanday texnologik jarayonlar (qazish va yuklash, tashish va h.k.) bilan bog'liq bo'lgan yo'q qilingan jinslarning holatini to'g'ri tarzda ifodalash imkonini beradi. Yiqilgan tog' jinslarining yalpi o'lchamini aniqlash va ularning granulometrik tarkibini baholashda parchalanishning chiziqli yoki planimetrik usuli eng ko'p ishlatiladi, natijada o'rta qismning diametri ifoda (ZLO) ga muvofiq belgilanishi yoki formulada (3.12) bu erda xi-fraktsiyasining o'rtacha arifmetik qiymati kattaliklari; ∆i-fraksiyonning tarkibi; n fraktsiyasining soni. Planimetrik va ayniqsa, o'lchov usullari nozik fraksiyalar tarkibining ortiqcha qiymatlarini beradi, bu esa vayron bo'lgan toshning o'rtacha katakchasining hisoblangan diametrini pasayishiga olib keladi (bir yarim marotaba). Eng aniq o'lchovlar uchun o'lchov usuli hisoblanadi, ammo u ko'proq vaqt sarflaydi. Buzilib ketgan tog 'jinslari (chiziqning o'lchamiga qarab) vodorodga qarab V.V. Rjevskiy besh toifaga bo'linadi: I toifasi - juda nozik tog' jinslar (do’r <0.15 m); 2.9- rasm. Ekskavatsiya koeffitsiyentining ag’darilgan jins bo’lakliligiga bog’liqligi: 1, 2, 3 – ekskavator kovshining sig’imi, mos ravishda 4, 8 va 15 m3. II kategoriya – kichik bo’laklangan jinslar (do’rt 0,15 – 0,25 m); III kategoriya – o’rta bo’laklangan jinslar (do’rt 0,25 – 0,35 m); IV kategoriya – yirik bo’laklangan jinslar (do’rt 0,4 – 0,6 m); V kategoriya – o’ta yirik bo’laklangan jinslar (do’rt 0,7 – 0,9 m). Maydalangan massiv bo’laklaridagi jinslarning xossalari ularning maydalanishgacha xossalariga yaqin. Lekin intensiv tashqi ta’sir, xususan portlash hududlarida jinslarning “bo’laklar” xossasi ancha o’zgaradi. Bu avvalo bo’laklarning ichida mikrodefektorlar soni oshishi natijasida jins harakteristikalari chidamliligi pasayishida namoyon bo’ladi. Ruda qazib olishda uning chidamliligining pasayishi boyitish fabrikasida, bo’laklash va maydalash jarayonlarini ishlab chiqarishning ko’payishiga, mikrodefektlarning rivojlanishi esa – rudadan foydali minerallarning zarralarini ajratishning murakkablashuviga olib keladi. Maydalangan jinslarning bo’lakliligi birinchi navbatda qazib-olish qurilmalarining mahsuldorligiga ta’sir qiladi, chunki tog’ massasini ekskavator yoki yuklovchilar bilan yuklanishida ekskavatsiya koeffitsiyentining qiymati aynan shunga bog’liq (3.9- rasm). Yumshatish koeffitsiyenti (Kp) maydalangan holatdagi jins hajmining (Vp) uning massiv yoki monolitdagi dastlabki hajmiga nisbati (Vd) bilan aniqlanadi: (3.13) Yumshatish koeffitsiyentining kattaligi doim birdan katta va asosan maydalangan jinsning bo’lakliligi, shuningdek uning yotish zichliligiga bog’liq. O’z navbatida, bo’laklarning yotish zichliligi maydalangan jins joylashtiriladigan sig’imning hajmi va shakliga bog’liq. 3.9- rasmdan ko’rinib turibdiki, ekskavator kovshining bir xil sig’imida ekskavatsiya koeffitsiyenti maydalangan jins bo’laklarining yirikligi oshishi bilan pasayadi (do’rt), jinsning bir xil bo’lakliligida ekskavatsiya koeffitsiyenti kovsh sig’imi oshishi bilan shunchalik oshadi. Burg’ilash ishlarining parametrlari to’g’ri o’rnatilganida portlatilgan jins ag’darmasi pog’onaning ishchi maydonchasida erkin joylashadi. Maydalangan jins bo’laklarini yotqizish jarayonida fazoviy chegaralar deyarli bo’lmaganida, uning ag’darmada maydalanish koeffitsiyenti odatda 1,3 – 1,4 ni tashkil qiladi. Yu. I. Belyakovning ma’lumotlariga ko’ra, bunday Kp da portlatilgan jinsni ekskavator bilan olishda qazishga minimal solishtirma qarshilik ta’minlanadi. Shunday kattalikka maydalash koeffitsiyenti juda maydalangan jinsning yuklanishi sodir bo’lganida, ekskavator kovshida ham ega bo’ladi. Portlatishning qoniqarsiz sifatida, “qisilinchda” portlatilganda (masalan, devor bilan o’ralgan) yoki yirik yorilgan kichik blokli massivlarni sachratib portlatishda ag’darmada jinslarni maydalash koeffitsiyenti 1,1 – 1,15 va hatto undan ko’p pasayadi. Bunda jins bo’laklari bir-biridan to’liq ajralmaydi, ular orasidagi bog’liqlik kuchlari saqlanadi, bu jinslarni olish effektivligiga o’ta salbiy ta’sir ko’rsatadi. 3-MA’RUZA MAVZU: FOYDALI QAZILMA VA QOPLOVCHI JINSLARNING SIFAT KO’RSATKICHLARI. KONLARNING JOYLASHISH SHAROITLARI. Reja: 1. 2. 3. Foydali qazilma haqida tushuncha. Foydali qazilma sifatiga talab. Konlarning joylashish sharoitlari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi: tog’ jinslarining turlari, ularning hosil bulishi, texnologik xususiyatlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tog’ jinslari xarakteristikalari bilan tanishish. Tayanch iboralar: foydali qazilmalar, metall, nometall, foydali qazilma sifati, foydali va zararli ko’rsatkichlar, yo’qolish va aralashuv, mrakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan qatlamlar, ustki, tog’li va baland-chuqur turdagi uyumlar. Foydali qazilma haqida tushuncha. Foydali qazilma boyliklariga xo’jalik, qurilish, sanoat va ilmiy maqsadlar uchun qazib olinadigan va xom ashyo holida yoki qayta ishlangandan so’ng ishlatiladigan barcha turdagi tog’ jinslari kiradi. Qazib oluvchi va qayta ishlovchi texnikalarning rivojlanishi bilan ko’pgina qoplovchi tog’ jinslaridan foydali qazilmalar kabi foydalana boshlandi va bularning soni yildan-yilga oshib bormoqda. Foydali qazilmalar quyidagilarga ajratiladi: metall (qora, rangli, asil, radiaktiv, va nodir metall ma’danlari); nometall (metallurgiya, ximiya va boshqa sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo); yonuvchi (ko’mir, yonuvchi slanetslar, torf va boshqalar); qurilish tog’ jinslari (ohaktoshlar, marmarlar, granitlar, shag’al, qum va boshqalar). Foydalanishga yaroqliligini va iqtisodiy samaradorligini aniqlovchi xususiyatlar majmuiga foydali qazilma sifati deyiladi. Masalan, ko’mirlar uchun: tarkibidagi kul mikdori (zolьnostь), namlik miqdori, bo’lakligi, mineral aralashmalar miqdori, oltingugurt miqdori, yonish harorati va boshqalar, ma’danli foydali qazilmalar uchun esa-me’yorlangan ximiyaviy elementlarning foizdagi hisobi, strukturaviy va teksturaviy xossalari va boshqalar sifat ko’rsatkichlari hisoblanadi. Foydali qazilmalarning ba’zi sifat ko’rsatkichlari asosiy hisoblanib, foydali ko’rsatkichlar, boshqalari esa, ularni qayta ishlash va ulardan foydalanishni qiyinlashtiruvchi bo’lib, zararli ko’rsatkichlar hisoblanadi. Masalan: rangli metall rudalari uchun foydali ko’rsatkichlar, bu – ajratib olinadigan metallar tarkibi, zararlilari esa – mыshьyak, ikkilamchi sulьfidlar miqdori, yuqori namlik va boshqalar hisoblanadi. Foydali qazilma sifati geologik qidiruv davrida aniqlanadi va foydalanish jarayonida barcha uchastkalarda zaboydan iste’molchilarga yetkazib berishgacha bo’lgan barcha texnologik jarayonlarda uzluksiz nazorat qilib boriladi. Foydali qazilma sifatiga talab. Foydali qazilma sifatiga talab konditsiya, texnik shart va davlat standartlari ko’rinishida ifodalanadi. Konditsiya – yetkazib beriladigan mahsulotning shartnoma shartiga yoki me’yor talablariga javob beradigan (qiymati) ko’rsatkichidir. Kon ishlarida konditsiyadan cheklanish yo’qolish (poteri) va aralashuv (razubojivanie) bilan baholanadi. Yo’qolish (poteri) – konditsion foydali qazilmalarning yer qa’rida qolib va qoplovchi jins tarkibiga qo’shilib ketishi, yuklash va tashish oqibatida hamda boshqa hollarda hajmning kamayishidir. Aralashuv (razubojivanie) – kon ishlarini olib borish jarayonida qoplovchi jinslarning va konditsiya talabiga javob bermaydigan foydali qazilmalar turlarining konditsiya talabiga javob beruvchi foydali qazilmaga aralashuv darajasini belgilaydi. Iste’molchilarning talablari va sifatiga bog’liq xolda foydali qazilmalar zaxirasi texnologik tur va navlarga bo’linadi. Bu tur va navlar odatda qazib olishning turli texnologiyalarini talab etadi va ba’zan ularni Karyerda alohida qazib olish zarurati paydo bo’ladi. Ma’dan turi ximiya-mineralogik tarkibi va boshqa ko’rsatkichlari bilan xarakterlanadi. Ma’dan navlari undagi foydali komponent tarkibi bo’yicha aniqlanadi. Ba’zan esa, zararli komponentlar tarkibi bo’yicha ham aniqlanadi. Foydali qazilmaning xar bir turi va navi bo’yicha o’zining sanoat talablari mavjuddir. Bu talablarning asosini ulardan kelgusida foydalanish va qayta ishlash shartlari tashkil etadi. Mahsulot sifatiga bo’lgan bu talablarni qayta ishlash jarayonidagi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar kafolatlaydi. Foydali qazilmaning berilgan sifatidan chekinish, uni qayta ishlashga ketadigan xarajatning o’sishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida samaradorlikni pasayishiga olib keladi. Foydali qazilmani boyitish fabrikalarida qayta ishlash jarayonida konchilik sanoatining yakuniy samaradorligiga erishiladi. SHuning uchun ham Karyerda kon ishlarining ishlab chiqarish jarayonida iste’molchiga yetkazib beriladigan foydali qazilma sifatiga katta ahamiyat beriladi. Qoplovchi tog’ jinslari nafaqat texnologik xususiyatlari bilan balki, sifat ko’rsatkichlari bilan ham xarakterlanadi. Bu sifat ko’rsatkichlari qoplovchi tog’ jinslaridan korxonalarda qurilish materiallari yoki xom ashyo sifatida foydalanishda alohida o’ringa egadir. Bundan tashqari ba’zi tog’ jinslari istiqbolli foydali qazilma sifatida ham baholanadi. Ular alohida qazib olinishi va kelajakda foydalanishni hisobga olib, maxsus ag’darmalarga joylashtirilishi kerak. Konlarning joylashish sharoitlari. Turli tabiiy sharoitlarda joylashgan, istalgan shakldagi foydali qazilmalar koni ochiq usulda qazib olinadi. Kon ishlari texnologiyasi va mexanizatsiyasini tanlashga hamda umumiy texnikiqtisodiy ko’rsatkichlarga konning joylashish sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Bu sharoitlarning turlichaligiga qaramasdan ularning barchasi bir-biridan farq qiluvchi belgilari bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi (3.1-rasm): 1. Konlar shakliga qarab quyidagilarga bo’linishi mumkin: a) qalinligi va ustki hamda ostki tekis yuzalari nisbiy saqlangan qatlamsimon uyumlar va qatlamlar ( a,b,v,g,d,e,j) b) murakkab shaklli uyumlar; v) tektonik buzilgan qatlamlar tizimi (z,i,k,l,m). 2. Uyumlarning yer ustiga nisbatan joylashishiga qarab konlar quyidagilarga ajratiladi: a) yer yuzasiga yaqin joylashgan yoki kichik qalinlikdagi nanoslar bilan qoplangan ustki turdagi konlar (a); b) yer yuzasiga nisbatan pastda joylashgan chuqur turdagi konlar (b,v,g,d,e,j,z,k,m); v) yer yuzasiga nisbatan balandda joylashgan ya’ni, tog’ yonbag’rida yoki tepalikda joylashgan tog’li turdagi konlar; g) qisman tog’da yoki tog’ yonbag’rida va chuqurlikda birga joylashgan baland-chuqur turdagi konlar (i,l). 3. Gorizontga nisbatan qiyalik burchagi buyicha foydali qazilmalar uyumining quyidagi turlari mavjud (3.1-rasm): a) gorizontal yoki 10-15 gacha qiyalik burchagiga ega bo’lgan nishab (a,b,v,g,d); Bunday sharoitlarda ruda tanasining yon tomonidan qazib olish tavsiya etilmaydi va imkoni boricha qoplovchi jinslarni qazib olingan maydonga joylashtirish kerak. b) qiyalik burchagi 10-15 dan 25-30 gacha bo’lgan qiyaliklar (3.1-rasm j); Bunday sharoitlarda qoplama jinslarni qazib olingan maydonga joylashtirishga yul qo’ymaydi, biroq jinslarni ruda yon tomonidan yetkazib berish talab etilmaydi; v) qiyalik burchagi 25-30 dan yuqori bo’lgan tik (e,z,i,m). 4. Uyumlarning sifat taqsimoti va tuzilish strukturasi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: a) bir komponentli – bir tuzilishli va sifat ko’rsatkichlari bir xilda taqsimlangan oddiy uyumlar; b) uyumlarning planda va chuqurlikda joylashishi bo’yicha tur va navlari bir xilda taqsimlanmagan ko’p komponentli va ko’p navli murakkab strukturali uyumlarga. 3.1-rasm. Konlarning joylashish sharoitlari. 4. Konning ustunlik qiluvchi turlari bo’yicha tog’ jinslari quyidagilar bilan ifodalanadi: a) qoyali tog’ jinslari va qattiq rudalar bilan; b) qattiq ruda va qoyali jinslar bilan; v) yumshoq va zich qoplovchi tog’ jinslari bilan; g) yarim qoyali qoplovchi tog’ jinslari va foydali qazilmalar bilan; d) yumshoq qoplovchi tog’ jinslari va yumshoq yoki zich foydali qazilmalar bilan. Tog’ jinslarining turi asosan texnologik sxema va qazuvchi hamda transport vositalarining asosiy modelini tanlashni belgilaydi. Yumshoq tog’ jinslarini qazib olishda quvvatli rotor ekskavatorlar va konveyer transportini qo’llash mumkin. Qoyali tog’ jinslarini qazib olishda burg’ulash portlatish ishlari qo’llaniladi, asosan bir kovshli ekskavator va temir yul hamda avtomobil transportlarini qo’llash mumkin. MA’RUZA-4 MAVZU: KARYERNING BOSH PARAMETRLARI. KARYER ELEMENTLARI VA ASOSIY KON TEXNIK TUSHUNCHALAR. Reja: 1. 2. 3. Karyerning asosiy elementlari. Karyer va pog’ona elementlari. Karyerning bosh parametrlari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– karуer va pog’ona elementlari hakida asosiy kontexnik tushunchalarga ega bo’lish. Karуer elementlari, karуerning bosh parametrlari bilan tanishish. Tayanch iboralar: Karyer, pog’ona, pog’onacha, pog’ona qiyaligi, ustki va ostki maydonchalar, ishchi maydon, ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bort, qazib olingan maydon, ag’darma, ichki va tashqi ag’darma, Karyer maydoni, Karyer ish zonasi, Karyer kon ishlari fronti uzunligi, kapital va yarim transheya, oxirgi chuqurlik, Karyer osti o’lchamlari, Karyer chegarasidagi butun kon massasi hajmi Karyer haqida tushuncha. Erning ustki qismida ochiq kon ishlari olib borilishi natijasida katta chuqurliklar paydo bo’ladi. CHuqurliklarning yigindisi karyer (ochiq kon ishlari korxonasi) deb aytiladi. Bu chuqurliklarning ko’ndalang kesimi chegarasi tutashmagan bo’ladi. Ma’muriy-xo’jalik tushunchasida esa karyer deb konni ochiq usulda qazib olishni tashkil etadigan kon korxonasiga aytiladi. Foydali qazilmalarni, qoplovchi va o’z ichiga oluvchi tog’ jinslarini qazish ishlari tabaqalangan holda yuqoridan pastga qarab olib boriladi. Natijada qazish ishlari olib borilayotgan tog’ jinslari massivi pog’ona shaklini egallaydi. 3 Alohida qazish, yuklash va tashish vositalariga ega bo’lgan (ta’minlangan) va pog’ona shaklidagi ishchi yuzaga ega bo’lgan tog’ jinsi qatlamining bir qismiga pog’ona deyiladi. Har bir pog’ona unda transport vositalarining gorizont bo’yicha joylashuviga mos keluvchi balandlik belgisi bilan xarakterlanadi. Pog’ona belgilari absolyut, ya’ni mutlaq (dengiz sathiga nisbatan) yoki shartli (yuzadagi doimiy punktga nisbatan) bo’lishi mumkin. Alohida qazish vositalari bilan qazib olinadigan, lekin barcha pog’onalar uchun umumiy bo’lgan transport vositalari bilan xizmat ko’rsatiladigan pog’onaning balandligi bo’yicha qismiga pog’onacha deyiladi. Pog’onalarning ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan turlari mavjud. Ish olib boriladigan pog’onada qoplovchi tog’ jinslarini olib tashlash yoki foydali qazilmalarni qazib olish ishlari amalga oshiriladi. Pog’ona ostki va ustki maydonchalar, qiyalik va brovkalardan iborat (3.1 rasm) bo’ladi. 3 "Open Pit Surface Mine" Mine Engineer Community (2000) accessed 19 December 2011 4.1-rasm. Pog’ona elementlari Ish olib boriladigan pog’onani uning balandligi buyicha chegaralovchi gorizontal yuzaga ustki (a) va ostki (v) maydonchalar deyiladi. Qazib olish uchun mo’ljallangan jihozlar (burg’ulash dastgohlari, ekskavatorlar, transport vositalari va b.) joylashgan maydon ishchi maydon deyiladi. Ishchi maydon kengligi 40-70 m ni tashkil etadi. Agar maydonda kon ishlari to’xtatilsa, u holda ish olib borilmaydigan maydon deyiladi. Pog’ona odatda ketma-ket ravishda parallel yo’laklar, 10-20 m kenglikdagi ba’zan esa undan kengroq bo’lgan zaxodkalar bilan qaziladi. Zaxodkalarning boshi berk qismi (e) kovjoy (zaboy) deyiladi. Zaboyda bevosita foydali qazilma yoki qoplovchi jinslarni qazish-yuklash ishlari amalga oshiriladi. Natijada zaboy siljib boradi va zaxodka qazib olinadi, so’ngra esa yangi zaxodkaga o’tiladi. a) b) 4.2.Rasm. Ochuvchi (a), qazuvchi (b) va aralash (v) pog’onalarning grafik tasvirlanishi. Karyer va pog’ona elementlari. Karyerning ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bortlari mavjud.(3.3 rasm) 4.3-Rasm. Karyerning ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bortlari Yuqori pog’onaning yuqori brovkasini quyi pog’onaning quyi brovkasi bilan bog’lovchi chiziqlar orasidagi burchak р ish olib boriladigan bortning qiyalik burchagi, н esa ish olib borilmaydigan bortning qiyalik burchagi deyiladi. Ish olib boriladigan bortning pog’onalarini ajratuvchi ishchi maydonlarda tog’ jinslari yoki foydali qazilmalarni qazib olish ishlari amalga oshiriladi. Ishchi maydon kengligi Vr.p=40-80 m, ishchi bort qiyalik burchagi esa р =7-15˚ ni tashkil etadi. Ish olib borilmaydigan bortni tashkil qiluvchi pog’onalar kichik kenglikdagi maydonchalarga: transport в va ximoyalovchi вп maydonchalarga bo’linadi. Ish olib borilmaydigan bort qiyalik burchagi 35-45˚ ni tashkil etadi. Karyerning ishchi borti pastki gorizontda joylashgan transheyani o’tish hisobiga shakllanadi. Pog’onalarda zaxodkalarning qazib borilishi bilan birgalikda Karyerning ishchi borti ham siljib boradi va Karyerning chegara konturiga yaqinlashadi, so’ngra ishsiz holatga keladi. Ishchi maydon esa himoya yoki transport maydoniga aylanadi. Ish olib borilmaydigan bortni tashkil qiluvchi pog’onalar ish olib borilmaydigan pog’onalar deyiladi. Transport maydonchalari vt Karyerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan bog’lovchi transport yo’llari joylashishi uchun xizmat qiladi. Transport maydonchalarining kengligi 10-25 m ni tashkil etadi. Himoyalovchi maydonchalar vp bort turg’unligini oshirish va shamol ta’sirida pog’onalarning yemirilishi natijasida o’pirilib tushadigan tog’ jinslari bo’laklarini ushlab qolish uchun xizmat qiladi. Bu maydonchalar kengligi 3-5 m ni tashkil etadi. Odatda Karyer shakli (planda) ovalsimon bo’ladi. Karyer uzunligi 0,5 km dan 5 km gacha bo’ladi, ba’zan esa undan ham yuqori, kengligi esa 2-4 km ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda Karyerlarning chuqurligi bir necha o’nlab metrdan 300-450 m gacha yetadi. Loyihalarda va istiqbolli Karyerlarda texnik-iqtisodiy hisoblarda Karyerlarning oxirgi chuqurligi 500-900 m gacha yetadi. Odatda Karyer shakli (planda) ovalsimon bo’ladi. Karyer uzunligi 0,5 km dan 5 km gacha bo’ladi, ba’zan esa undan ham yuqori, kengligi esa 2-4 km ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda Karyerlarning chuqurligi bir necha o’nlab metrdan 300-450 m gacha yetadi. Loyihalarda va istiqbolli Karyerlarda texnik-iqtisodiy hisoblarda Karyerlarning oxirgi chuqurligi 500-900 m gacha yetadi. Karyerda bo’sh tog’ jinslari va foydali qazilmaning umumiy hajmi (kon massasi hajmi) uning o’lchamlariga bog’liq va bir necha o’n ming dan yuz million metr kubgacha yetadi. Yotiq qatlamlarni qazib olishda, foydali qazilmani qazib olgandan so’ng Karyerda hosil bo’lgan maydon qazib olingan maydon deyiladi. Agar texnik jihatdan mumkin bo’lsa, bu maydonga qoplovchi jinslarni joylashtirish yoki foydali qazilma va qoplovchi jinslarni tashish uchun qo’llaniladigan transport kommunikatsiyalarini joylashtirish uchun foydalanish mumkin. Ochiq kon ishlari yer yuzasini va yer maydonidan foydalanishni buzilishi bilan bog’liq. SHuning uchun ochiq kon ishlarini atrof muxitga ta’sirini yo’qotish yoki kamaytirish maqsadida, qazib olish jarayonida va kondan foydalangandan so’ng ag’darmalarni, qazib olingan maydonni va boshka yer yuzasidagi buzilgan uchastkalarni, rekulьtivatsiya kilish ishlari amalga oshiriladi. Ochiq kon ishlari natijasida qazib olingan va keraksiz bo’lgan tog’ jinslari va nokonditsion foydali qazilma boyliklari to’planadigan joyga ag’darma deb aytiladi. Agar, ag’darma oldin qazib o’tilgan Karyer maydonida joylashgan bo’lsa ichki ag’darma, Karyer chegarasidan tashqariga joylashgan bo’lsa tashqi ag’darma deb aytiladi. Konni yoki uning bir qismini bitta Karyer bilan qazib olinsa, u Karyer maydoni deb aytiladi. Karyer maydonining plandagi va chuqurlikdagi o’lchamlarini tavsiflovchi geometrik shakl uning hajmi hisoblanadi. Uning tarkibiga Karyer tashqarisiga chiqarib tashlangan qoplovchi jinslar, sanoat maydonchasi va boshqa ishlab chiqarish qurilmalari joylashgan chegara, ya’ni Karyerning yer shaxobchasi kiradi. Bir vaqtda Karyer ichida qazish ishlari olib borilayotgan pog’onalar yig’indisiga Karyerning ishlash zonasi deyiladi. Ishlash zonasi holatini Karyerning ish olib borilayotgan ustki va ostki pog’onalari pastki gorizontal maydonchalari (aniq vaqt mobaynida) belgilari bilan aniqlanadi. Karyer kon ishlari fronti uzunligi hamma ish olib borilayotgan pog’onalar kon ishlari fronti uzunligi yig’indisidan iborat. Yangi pog’onani ishga tushirish uchun unga transportni kelishini ta’minlash va ish maydonchasiga mos keladigan ish fronti yaratish lozim. Yangi pog’onadan yer yuzasiga yoki tepada joylashgan pog’ona kon massasini tashishni amalga oshiruvchi transport kommunikatsiyasini joylashtirish uchun yangi pog’ona ochish kerak, ya’ni yer yuzasidan yoki tepada joylashgan pog’onadan pastki pog’onaga maxsus (ochuvchi) kon laximlarini o’tkazish kerak. Ko’p hollarda bu laximlar har xil balandlik belgilarida joylashgan punktlarini birlashtiradi (agar bitta pog’ona ochilsa, unda balandlik belgilari farqi pog’ona balandligiga teng), shuning uchun maqsadli nishablikka (i) ega. Ochuvchi laximlar qirqimda trapetsiya yoki uchburchak kesimli ko’rinishga ega bo’ladi va muvofiq holda kapital transheya va yarim transheya deb ataladi. Ochilgan pog’onada boshlovchi ish frontini yaratish uchun (pog’onani qirqish) ochuvchi laximdan trapetsiya (uchburchak) ko’ndalang kesim o’lchamlari bilan uzunligi buyicha ancha farq qiladigan gorizontal kon laximlarini—qirqim transheya (yarim transheya) yoki uzunligi va kengligi bir o’lchov tizimiga ega kesma chuqurlikni o’tkazish kerak. Karyerning bosh parametrlari. Oxirgi chuqurlik —bu qiya va tik joylashgan uyumlarni qazib olishda, Karyerning ishlab chiqarish quvvati, uning maydondagi o’lchamlari, qazib olinadigan kon massasi jami hajmi aniqlanadi. Gorizontal va og’ma uyumlar uchun oxirgi chuqurlik tabiiy shart-sharoitlar bilan aniqlanadi va Karyerni butunligicha qazib olish davrida ozgina o’zgaradi. Oxirgi chuqurlik Karyerni loyixalashtirish vaqtida o’rnatiladi. Hozirgi vaqtda jahonda Karyerlarning chuqurliklari 400 metrlarni tashkil etadi. Loyixalarda 700 metrgacha chuqurlikda ochiq kon ishlarini olib borish mo’ljallanmoqda. Er yuzasida uyumning cho’zilishi va ko’ndalang yo’nalishi bo’yicha Karyerning ko’rsatkichlari, uyumning o’lchamlari ya’ni Karyerning tubi, chuqurligi va uning borti qiyalik burchagi o’lchamlari bilan aniqlanadi. Ular chizma tasvir holida yoki analitik o’rnatiladi. Plandagi Karyerning shakli ko’pincha ovalьsimon shaklga ega bo’ladi. Karyerning uzunligi 100 metrdan 8 km.gacha masofaga, kengligi esa konning tuzilishiga qarab 4 km.gacha uzunlikda o’zgarib turadi. Karyer osti o’lchamlari, Karyerning oxirgi chuqurlik belgisida qazib olinayotgan uyum qismi bilan chegaralanadi. Karyerning ostki minimal o’lchamlari pastki pog’onada olib borilayotgan jinslarni xavfsiz qazib olish va yuklash shart-sharoitlari bilan aniqlanadi (kengligi buyicha kamida 20 metr, uzunligi buyicha 50 metrdan kam bo’lmasligi kerak). Karyer bortining qiyalik burchagi bort yonbag’iri massivi jinslari mustahkamligi va transport kommunikatsiyalarining joylashtirilishi shart-sharoitlari bilan aniqlanadi. Qoplovchi tog’ jinslarini qazib olishni kamaytirish maqsadida bortlarning qiyalik burchaklarini iloji boricha tikroq qilib olinadi. Karyer chegarasidagi butun kon massasi hajmi, korxonaning ishlab chiqarish quvvatini, uning qazib olinish muddatini va boshqa bir qancha ko’rsatkichlarni belgilovchi zarur ko’rsatgich hisoblanadi. Er yuzasi relьefi tekis bo’lganda Karyer maydonidagi butun kon massasi hajmini (m3) quyidagi formula yordamida aniq hisoblash mumkin: 1 Vк S к 2к ctg ср 3к ctg 2 ср 2 3 Foydali qazimalarni karyer chegarasidagi zaxiralari —qazib olish mumkin bo’lgan chegarani, Karyerning qazib olish muddatini va qazish ishlari iqtisodiy natijalarini aniqlovchi asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Har bir pog’ona (gorizont) va Karyer maydoni chegarasidagi zaxiralar, konni geologik qidirish vaqtida o’rnatiladi. Undan so’ng loyixalashtirish vaqtida va ekspluatatsiya davrida, vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadigan foydali qazilma konditsiyasi (me’yori) hisobga olinib Karyer chegarasi aniqlanadi va qayta hisoblanadi. 4.4-rasm. Karyer elemetnlari va parametrlari. 1 – qazib olingan maydon; 2 – ish olib borilmaydigan bort; 3 – ish olib boriladigan bort; 4 – Karyerning oxirgi cheagarasi; 5 – bermalar; α – pog’onaning qiyalik burchagi; φ –bortning qiyalik burchagi; γv – ish olib boriladigan bortning kon uyumining osuvchi yon tomondagi qiyalik burchagi; γl – ish olib borilmaydigan bortning kon uyumining yotuvchi yon tomondagi qiyalik burchagi; mg – uyumning gorizontal qalinligi; P – ishchi maydon kengligi; h – pog’ona balandligi; NK – Karyer chuqurligi; VV – Karyerning yuqori chegarasi bo’yicha kengligi; δT – transport mayldonchasi kengligi; δP – himoya maydonchasi kengligi. 5-MA’RUZA MAVZU: KON ISHLARINING BOSQICHLARI VA TURLARI. OCHIQ KON ISHLARINI RIVOJLANISH TARTIBI. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Reja: Kon ishlarining ko’rinishlari va davrlari Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi Kon-qurilish ishlari. Eksplutatsion kon ishlari. Karyer xo’jaligining qayta tuzilishi. Kon ishlarining rivojlanish tartibi. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– оchiq kon ishlarining davri va rivojlanishining o’ziga xosliklari bilan tanishish. Tayanch iboralar: ochiq kon ishlari ob’ektlari, koyali va yarim koyali tog jinslari, buzilgan tog jinslari, buzilgan tog jinslari kategoriyalari, mustaxkam, yumshoq va sochiluvchan tog jinslari, , maydalangan jinslar, noo’lchamli jinslar. Kon ishlarining ko’rinishlari va davrlari Yangi konlarni yoki karyer maydonlarining navbatdagi bo’laklarini o’rganish sirtni tayyorlashdan boshlanadi. U daryolarni, ariqlarni, ba’zи hollarda ko’llarni tarmoqlash, o’rmonlarni kesish va to’nkalarni kovlash, karyer maydonini zovur tarmoqlari vositasida yuqori suvlardan chegaralash bo’yicha maxsus, ba’zan qimmatli yirik muhandislik ishlari o’tkazilishidan iborat bo’ladi. Sirtning tayyorlanishi shuningdek keyinchalik yer qatlaminidan foydalanish uchun olib tashlash va qatlamlash, sirtning tekislanishi, kon qurilmasining montaji uchun maxsus maydonchalarni yaratish, birlamchi avtomobil yoki temir yo’llarning kon qismlari va bo’laklariga kirishlarini qurishni o’z ichiga oladi. Odatda sirtning tayyorlanishi bilan bir vaqtda karyer maydoni yoki alohida bo’laklar ichida jins massivni quritish bo’yicha maxsus ishlar bajariladi. Zarur paytlarda, jinslarning buzilish va o’pirilishga moyilligi bo’lganida jins massivi chetki bo’laklarini mustahkamlash bo’yicha maxsus ishlar amalga oshiriladi. To’liq yoki qisman bajarilgan sirtning tayyorlanishi va konning quritilishi kon-kapital ishlarini boshlash imkonini beradi. Ularga qoplaydigan jinslarni olib tashlash, kapital, kesik transheya va kotlovanlar, shuningdek loyiha bilan mos keladigan yuza va olish ishlarini tizimli ishlab chiqarishni boshlash imkonini beradigan ko’tarma yaratish ishlari tegishli. Karyerni qurish davridan uni foydalanishga topshirishgacha bajariladigan kon-kapital ishlarini kon-qurilish ishlari deb atashadi. Ularga shuningdek karyerni qurish davrida olish ishlari (yo’l-yo’lakay olish) va transport kommunikatsiyalarini qurish bo’yicha ishlar kompleksi tegishli. Kon-qurilish ishlarining iqtisodiy o’ziga xosliklari: Kon-qurilish ishlariga barcha harajatlar kapital mablag’larga tegishli; Kon-qurilish ishlariga (1 m3 ga) solishtirma harajatlar karyerdan foydalanish davridagi kon ishlaridan ko’p, ayniqsa ular tomonidan loyiga mos ishlab chiqarish quvvatiga erishilganida. Shuni hisobga olgan holda kon-qurilish ishlarini foydali qazilmalarni olishni ta’minlash uchun zarur bo’lgan minimal hajmda bajarish maqsadga muvofiq: tasdiqlangan loyihada ko’rsatilgan, yo karyerning loyihaviy to’liq quvvatida, yo bu quvvatning bir qismida (ko’pincha 30 dan 60 % gacha). Foydalaniladigan kon ishlari quyidagilarga ajratiladi: Foydali qazilmani ishlab chiqishga tayyorlangan va ochilgan zahiralarini yaratish bilan bo’sh jins va nokonditsion foydali qazilmalarni olish va ag’dargichlarga ko’chirilishidan iborat bo’lgan ochish ishlari. Olingan foydali qazilmalarni chiqarish va ombor yoki iste’molchiga yetkazishdan iborat bo’lgan olish ishlari. Foydalaniladigan kon ishlari tarkibiga shuningdek foydali qazilma ochilgan zahiralarini tozalash, transport kommunikatsiyalarini tuzish, olish va ochish ishlari frontining uzunligini oshirish uchun ochilgan kamarlarda kesilgan transheyalar navbatdagi bo’lagini o’tkazish va karyerning kamar xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha ishlar kiradi. Kon-kapital ishlari quriladigan obyektlar uchun o’rnatilgan tartibda Qurilish banki loyihasiga ko’ra moliyalashtiriladi: foydalanish kon ishlari mavjud korxonalar uchun o’rnatilgan tartibda sanoat banki tomonidan moliyalashtiriladi. Karyerni to’liq loyiha quvvatisiz foydalanishga topshirgandan so’ng barcha kon ishlari foydalanishga tegishli bo’ladi yoki foydalanish ishlari bilan bir qatorda bir vaqtning o’zida karyer maydonining navbatdagi bo’laklarida kapital ishlari bajarilishda davom etadi. Foydali qazilmani ishlab chiqarishga tayyorlangan va ochilgan zahiralari kon ishlari frontining uzunligining oshirilishi bilan foydalanishga karyerning navbatdagi bo'laklari topshiriladi. Shunday qilib, bosqichmabosqich karyerning ishlab chiqarish quvvati loyiha darajasigacha yetkaziladi. Karyerni foydalanishga topshirish davridan ular tomonidan loyiha quvvatiga erishilgunigacha bo’lgan davrni ko’pincha karyer loyiha quvvatini egallash davri deb atashadi. Kiritiladigan quvvat (to’liq loyihali yoki alohida navbat – foydali qazilma bo’yicha boshlanadigan kompleks) 5 dan 30 mln t/yiliga va undan ortig’iga o’zgargunicha uning egallanish normativ muddati 9 dan 24 oygacha o’sadi. Ochadigan va kesik kon ishlab chiqarishlarini yaratish bo’yicha ishlar kon-tayyorlash ishlari deb ataladi. Karyer faoliyat davri (qurilish yoki foydalanish) va moliyalashtirish manbaiga qarab (kapital mablag’lar yoki mavjud korxonaning asosiy faoliyati hisobiga) kon-tayyorgarlik ishlari kon-kapital yoki foydalanish ishlariga tegishli bo’ladi. Ba’zi holatlarda karyerning loyihali quvvati egallanganidan so’ng foydalanish davrida o’tkaziladigan kon-tayyorgarlik ishlari konkapital ishlariga tegishli bo’ladi. Kon-kapital ishlariga shuningdek quritish, ko’pincha navbatdagi suv pasaytiruvchi chuqurlarni burg’ilash, yer osti drenash lahimlar va yo’llarni qurish bilan bog’liq foydalanish davrida davom ettiriladigan ishlar tegishli bo’ladi. Kon haqida qo’shimcha razvedka ma’lumotlari o’rnatilgan va foydali qazilmalar zahirasi qayta tasdiqlanganida, ayniqsa loyiha grafigiga ko’ra bir kon ishlari bosqichidan boshqasiga o’tishda kon va transport qurilmalarini almashtirish, ochuvchi lahimlar va ag’dargichlarni qayta tuzish va karyerning ishlab chiqish quvvatini o’zgartirish bilan karyer xo’jaligini qayta tuzish zaruriyati tug’iladi. Qayta tuzish bo’yicha ishlar kon-kapital ishlarga tegishli bo’ladi va maxsus tasdiqlangan loyihalar bo’yicha amalga oshiriladi. Odatda zahiralarning tugashi yoki ishlab chiqishning yer osti usuliga o’tish zaruriyati bilan bog’liq bo’lgan konni ochiq ishlab chiqarilishining yakuniy bosqichi ba’zan bir necha yil davom etadigan kon ishlari “o’chish” davri hisoblanadi. Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi ixtiyoriy o’rnatilishi mumkin emas. U mantiqiy natija hisoblanadi va birinchi navbatda ishlab chiqiladigan kon tipi, sirt relyefi, yotiqlik shakli, sirtning ustun bo’lgan darajasiga nisbatan yotiqlik holati, uning yiqilish burchagi, quvvati, qurilishi, yuza jinslarni tiplari va foydali qazilmalarning sifati bo’yicha taqsimlanishiga bog’liq bo’ladi. Navbatdagi mantiqiy natija ochiq kon ishlari lahimsi ko’rinishini tanlash hisoblanadi: sirtli, chuqur, kon, kon usti-chuqur yoki suv osti. Muhokamaning boshqa bosqichi karyer maydoni – uning ehtimoli bo’lgan chuqurligi, tub va sirt bo’yicha o’lchamlar, bort qiyalik burchagi, shuningdek kon massasi va foydali qazilmalarning umumiy zahirasi haqida yechimlar (oldindan) hisoblanadi. Shuningdek foydali qazilma iste’molchilari, ag’dargichlar, dum saqlagichlarni joylashtirish ehtimoli bo’lgan joylar va ularni taxminiy kattaligi o’rnatiladi, bu karyer yuklarini yo’naltirish va ko’chirish yo’llarining imkoni bor joylarini belgilash imkonini beradi. Ko’rsatilgan muhokamalar asosida karyer maydonining imkoni bo’lgan o’lchami, uning sirt relyefi bilan bog’liq joylashuvi, shuningdek bo’lajak korxona kon tarmoqlarining taxminiy konturlari o’rnatiladi. Faqatgina shundan so’ng karyerning davlat rejasi bo’yicha zarur quvvatini hisobga olgan holda karyer maydoni ichida kon ishlarini rivojlantirish tartibi bo’yicha masalalarni yechishga kirishishadi. 3.1 rasmda profil va planda kon ishlari va karyer kamarlarini rivojlanish sxemalari ko’rsatilgan. Yo’naltirgichlar bilan tekis sirt sharoitlarida turli yotiqlik shakllari uchun kon ishlari siljish yo’nalishi tasvirlangan. Karyerni foydalanishga kiritishni tezlashtirish va kapital harajatlar darajasini qisqartirish uchun kon ishlarini bo’lajak davrlarda ischi gorizontlarni ochish bo’yicha ehtimoli bo’lgan yechimlar va kon ishlari kompleks mexanizatsiyasining yuqori darajasini ta’minlaydigan ishlab chiqish tizimini hisobga olgan holda kon-qurilish ishlarining imkoni bo’lgan minimal hajmida foydali qazilma yotiqligi sirtga yaqin bo’lgan joydan boshlashadi. 5.1-Rasm. Kon ishlari rivojlanish sxemalari: a, b, v va g — ishlar fronti mos ravishda karyerning uzun o’qi yonida, qisqa o’qi yonida, konsentrik va ellips bo’yicha joylashtirilgan. Ochiq kon ishlarining asosiy maqsadi – foydali qazilmalarni yerdan yuza jinslarni yotiqligini qoplaydigan va aralashadigan katta hajmlarini bir vaqtda olish – yetakchi va eng qimmat ochiq kon ishlari jarayonini aniq va yuqori tejamkorlikda tashkil qilishda erishiladi – kon massasini zaboylardan ombor va ag’dargichlarda qabul qilish punktiga ko’chirish. Ko’chirish jarayonining effektivligiga foydali qazilma va yuza jinslarning mavjud turg’un yuk oqimlarini tashkil qilish bilan erishiladi, ularda karyer maydonining ishchi gorizontini ochish, shuningdek foydalaniladigan transport vositalari quvvati masalalari yechiladi. 6-MA’RUZA MAVZU: KON ISHLARI REJIMI VA OCHISH KOEFFITSIENTI HAQIDA TUSHUNCHA. Mashg’ulot maqsadi: Ochish va qazib olish ishlari hajmlarini ketma-ket bajarilishi va karyerni quritish usuli bilan tanishish. Reja: 1. 2. 3. 4. 5. Qazish ishlari va qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti. Kon ishlari rejimi va bosqichlari haqida tushuncha .Kon ishlari rejimi. Kon ishlari bosqichi. Konlarni quritish usullari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– kon ishlari rejimi hamda qoplovchi tog’ jinslari koeffitsienti bilan tanishish. Тayanch iboralar: koplovchi tog jinsining chegaraviy koeffitsienti, koplovchi tog jinsining urtacha koeffitsienti, koplovchi tog jinsining joriy va katlamli koeffitsienti, koplovchi tog jinsining ekspluatatsion koeffitsienti, koplovchi tog jinsining boshlangich va rejali koeffitsienti. Qazish ishlari va qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti. Qazib olish ishlari – belgilangan hajmda, talab etilgan sifat bilan va minimal yo’qotishda qazib olish va tashish ishlarini o’z ichiga oladi. Qazib olish ishlari quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: foydali qazilmalarni qazish-yuklash, tashish, bir joyga to’plash yoki tushirish. Konda qazib olish ishlarining samaradorligi – ma’dansiz tog’ jinslari hajmining qazib olingan foydali qazilma birligiga nisbati bilan aniqlanadi va bu nisbat qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti deb ataladi. Qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti – ochiq kon ishlarini miqdoriy xarakterlovchi quyidagi turlarga bo’linadi: CHegaraviy qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti k гр - qazish ishlari olib borishning rentabellilik shartlaridan kelib chiqib, massivdan ag’darmalarga tashilishi mumkin bo’lgan foydali qazilmaning bir birligiga to’g’ri keluvchi qoplovchi tog’ jinslari hajmi. CHegaraviy qoplanish koeffitsientini qiymatidan kelib chiqib, ochiq kon ishlarini olib borish chegaralari belgilanadi. CHegaraviy qoplanish koeffitsientini shuningdek «yul qo’yilgan», «iqtisodiy» va «kritik» deb ham atash mumkin. O’rtacha qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti k ср – Karyer tugal konturidagi yoki uning bir qismidagi qoplovchi tog’ jinslari в hajmi Vобщ ning xuddi shu konturdagi foydali qazilma zahirasi V и общ ga nisbatidir. кср В Vобщ И Vобщ Joriy qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti kТ – ma’lum vaqt davomida (oy, kvartal, yil) massivdan ag’darmaga siljitilgan qoplovchi tog’ jinslari hajmi VТВ ning shu vaqt davomida amalda qazib olingan foydali qazilma hajmi VТИ ga nisbatidir. кТ VТВ VТИ Qatlamli qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti k сл –Karyer qatlami chegarasidagi qoplovchi tog’ jinsi hajmi Vслв ning shu qatlamdagi foydali qazilma zahirasi Vсли ga nisbatidir. ксл VслВ VслИ Ekspluatatsion qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti – Karyerning ekspluatatsion ishlari davridagi o’rtacha qoplanish koeffitsientidir. Ushbu koeffitsient kon ishlarini rejalashtirish va ekspluatatsiya davri uchun zarur bo’lgan kontransport jihozlari sonini hisoblash uchun xizmat qiladi. Ekspluatatsion qoplanish koeffitsienti k Э ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan hosil bo’lgan qoplovchi tog’ jinslari hajmining shu davrda qazib olingan foydali qazilma hajmiga nisbatidir. В Vобщ VсВ кЭ И Vобщ VcИ VсВ - Karyer qurilishi davrida olib tashlangan qoplovchi tog’ jinslari hajmi; Vси - Karyer qurilishi davrida qazib olingan foydali qazilma hajmi. Boshlang’ich qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti – Karyer qurilishi davrida qazib olingan ochish ishlari hajmining Karyer konturidagi foydali qazilma umumiy hajmiga nisbati. Loyihaviy qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti – foydali qazilmaning ishlab chiqarish tannarxini rejalashtirishda hisobga olinadi. СТ СТИ К П СТВ Bu shunday koeffitsientki, qachonki qoplovchi tog’ jinslariga ketgan xarajatlar kon ishlarini olib borish jarayonida to’liq qoplanishi kerak. Kon ishlari rejimi va bosqichlari haqida tushuncha Konlarni ochiq usulda qazib olishda texnik yechimlar va uning iqtisodiy natijalari birinchi navbatda ochish va olish ishlarining to’liq hajmining nisbati va karyer faoliyati bosqichlari bilan aniqlanadi. Bu munosabatlarning miqdorli baholanishi yuza koeffitsiyentini qo’llash bilan amalga oshiriladi. Yuzaning o’rta koeffitsiyenti Ko’rt (m3/m3) – karyer konturlarida yuza jinslar hajmining Vv.k bu konturlarda foydali qazilmalar zahirasiga Vi.k nisbati: К ср Vв.к . Vи .к Yuzaning o’rta foydalanish koeffitsiyenti Ksr.e (m3/m3) – karyerda foydalanish ishlari davridagi yuzaning o’rta koeffitsiyenti. U karyerda karyerni qurilishida olib tashlangan Vv.s hajmni ayirgan holda yuza jinslarning umumiy Vv.s hajmining karyer qurilishida olingan Vi.s qismini ayrilishi bilan foydali qazilmalarning umumiy Vi.k zahirasiga nisbati bilan aniqlanadi: К ср.э Vв.к Vв.с . Vи.к Vи.с Yuzaning mavjud koeffitsiyenti Kt (m3/m3) – qandaydir davr ichida (oy, kvartal, yil) massivdan ag’dargichlarga ko’chiriladigan yuza jinslar Vv.t hajmining foydali qazilmaning shu davrda olinadigan Vi.t hajmiga nisbati: КТ Vв.т . Vи .т Yuzaning chegara koeffitsiyenti Kch ochiq lahim rentabelligi sharti bo’yicha massivdan ag’dargichga ko’chirilishi yo’l qo’yiladigan foydali qazilma hajmi birligiga yuza jinslarning hajmini aniqlaydi. Yuzaning rejali koeffitsiyenti Kr foydali qazilmaning mavjud ishlab chiqarish tan narxi rejalashtirilishida qabul qilinadi CT (sum/m3); u ochiq ishlarning mavjud ishlab chiqarish jarayonida harajatlari qoplanadigan ochish ishlari hajmini xarakterlaydi: St=Si.t+KpSv.t, bu yerda Ci.t va Cv.t – mos ravishda 1 m3 foydali qazilma va 1 m3 yuza jinslarni ishlab chiqishga ketadigan mavjud harajatlar. Ko’pgina karyerlarda yuza koeffitsiyenti yuza jinslar hajmi yoki massasining foydali qazilmaning 1 t siga nisbati bilan o’lchanadi. Yuza va olish ishlari mavjud hajmlari nisbati bilan birinchi navbatda alohida davrlar bo’yicha yuza ishlarning yillik hajmini o’zgartirish hisobiga doimiy hisoblanmaydigan kon massasi bo'yicha karyerning ishlab chiqish quvvati aniqlanadi. Bu o’zgarish foydali qazilma yuza va yotiqligining doimiy bo’lmagan quvvati, uning yotiqlik sharti, turli geologic buzilishlar mavjudligi, yotiqlikda foydali komponentlarning noravon tarkibi natijasi hisoblanadi. O’zgarish shuningdek iqtisodiy sabablar bilan aniqlanadi. Shu bilan birga foydali qazilmaning korxona-iste’molchilari ma’lum ishlab chiqarish quvvatiga mo’ljallangan va foydali qazilmaning o’rnatilgan sifatdagi aniq hajmini olishi kerak. Bu nizomlar karyerda kon ishlari rejimini tanlashda asos sifatida qabul qilinadi. Kon ishlari rejimi deganda loyiha yoki tadqiqot bilan o’rnatilgan rejali, xavfsiz va karyer mavjud muddatida iqtisodiy effektli kon lahimsini ta’minlaydigan, vaqt ichida yuza va olish ishlarini bajarish hajmi ketma-ketligi tushuniladi. Kon ishlari rejimi karyer mavjudligining butun davrida yillar bo’yicha olish va yuza ishlarining hajm o’zgarishi ko’rsatilgan grafik bo’yicha baholanadi (4.1 rasm). 6.1 rasm. Yillar T bo’yicha olish V (1) va yuza (2) hajmlari grafigi: a va b — mos ravishda karyerlarning 10 va 20 yil davomida mavjud bo’lishi. Nisbatan qisqa vaqti (5 yilgacha) mavjud karyerlarda kon ishlari rejimi kon ishlarining 5 yilga rejalashtirilishida o’rnatiladi. Talab qilinadigan sifatdagi foydali qazilmani olgan holda kon ishlab chiqarishdan maksimal foyda olishni ta’minlaydigan kon ishlari rejimi iqtisodiy effektli hisoblanadi. Karyerning ishi 8 – 12 yil davom etganida (asosiy karyer qurilmasining amortizatsiyasi muddatiga mos keladi) iqtisodiy effektivlikka vaqtning katta davri yuza ishlarining doimiy yillik hajmlari bilan ishlab chiqishni olib borishi bilan erishiladi (4.1 a rasm); karyer ishining umumiy davomiyligi katta bo’lganida umumiy holatda ishning butun muddatini har biri yuza ishlarining doimiy yillik hajmi bilan xarakterlanadigan alohida davrlarga bo’lish maqsadga muvofiq; bu ishlarning hajmlarini keyingi davrga o’tishda ko’paytirishadi yoki kamaytirishadi (4.1. b rasm). Yuza ishlari bo’yicha tubdan farq qiladigan karyer ish davrlari ishlab chiqish bosqichlari deb ataladi. Karyerning uzoq muddatli bo’lmagan mavjudligida bosqichlarga bo’lmasdan ishlab chiqishga intilishadi, uzoq muddatda esa bir necha bosqichlarga bo’linishi maqsadga muvofiq. Birinchi holatda ishlarni o’rta-foydalanishga yaqin, yuza doimiy mavjud koeffitsiyenti bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq. Ikkinchi holatda kon ishlarining bosqichlar bo’yicha pog’onama-pog’ina o’sadigan rejim grafigi hosil bo’ladi (4.1, b rasm). Har bir bosqichning davomiyligini asosiy qurilma amortizatsiyasi muddati bilan bog’lashadi; bosqichdan bosqichga o’tish odatda karyerni qayta tuzish va jismoniy va mantiqiy eskirgan kon va transport qurilmalarini almashtirish kerak bo’lgan davrga to’g’irlashadi. Bosqich ichida kon ishlarining noravon rejimi yuza ishlarining “pik” hajmlari bajarilishining alohida yillariga olib keladi. Bunda ishlab chiqishning iqtisodiy ko’rsatkichlari yomonlashadi, chunki nisbatan qisqa vaqt ichida kon va transport qurilmasi, energo quvvatning katta miqdoriga diqqat qaratiladi, bu ishchi va xizmatchilar shtatining qayta yig’ilishi, shuningdek yordamchi sex va maishiy inshootlarning qo’shimcha qurilishiga olib keladi. Ayniqsa nisbatan uzoq muddat mavjud bo’lmaydigan karyerlarda va ularni mamlakatning yetarlicha egallanmagan tumanlarida qurilishida ishlarning noravon rejimining kamchiliklari o’tkir his etiladi. Har bir bosqichda yuza ishlarining ravon hajmlarini qo’llab turish korxonaning turg’un iqtisodiy faoliyatiga sharoit yaratadi. Karyerda kon ishlari ratsional rejimini tanlash korxona rentabelligini oshirish va vositalar almashinuvi tezlashuvi uchun katta ahamiyatga ega, karyerning yuza koeffitsiyenti va foydali qazilmaning tan narxi tabiiy sharoitlarga ko’ra o’zgaradigan karyerdagi ishlar davrida oldindan va kam effektli harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Taqvim bosqichlariga karyer rivojlanishining hajmli bosqichlari mos keladi, ya’ni karyerning chuqurlik va reja bo’yicha ma’lum oraliq konturlari (4.2 rasm). Bunday bosqichli konturlar, ularning ichida esa yillik konturlarni har bir kamar bo’yicha o’rnatish (kon ishlari nizomi) kon ishlari ratsional rejimini o’rnatish masalasi hisoblanadi. 6.2-Rasm. Karyer rivojlanishining bosqichli konturlari sxemasi: a va b- mos ravishda tortilgan va dumaloq shakldagi karyerlarda 7-MA’RUZA MAVZU: OCHIQ KON ISHLARINING ASOSIY BOSQICHLARI. Reja: 1. Konnning kon-kapital ishlari olib boriladigan qismini tayyorlash va konda quritish ishlari. 2. Kon kapital ishlari. 3. Qazish ishlari va qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– ochiq kon ishlarining asosiy bosqichlari haqida umumiy ma’lumotga ega bo’lish. Tayanch iboralar: konning kon kapital ishlari uchun mo’ljallangan qismini tayyorlash, konda quritish, kon kapital ishlari, kapital va qirqim transheyalar, qazish ishlari, rekulьtivatsiya. Konnning kon-kapital ishlari olib boriladigan qismini tayyorlash va konda quritish ishlari. Umumiy holda butun ochiq kon ishlari kompleksi bir-biriga bog’liq bo’lgan quyidagi ishlab chiqarishning asosiy bosqichlarini o’z ichiga oladi: 1. Karyerning kon kapital ishlari olib borilishi mo’ljallangan qismini tayyorlash. 2. Konni quritish va yer yuzasidan kelishi mumkin bo’lgan suvlardan to’sish. 3. Kon – kapital ishlari. 4. Konni qazib olish ishlari. 5. Konda qazib olish ishlari yakunlangandan keyin rekulьtivatsiya ishlari. Konning kon-kapital ishlari olib boriladigan qismini tayyorlaganda - kon kapital ishlari olib borish uchun sharoit yaratish, ya’ni o’rmonlarni kesish, to’nkalarni kovlab olish, daryo va irmoqlarni Karyer maydonidan uzoqlashtirish, botqoqliklarni quritish, bino va inshootlarni buzish, avtomobilь trassalari va temir yo’llarni boshqa yerga olish, shuningdek elektr uzatish liniyalari va telefon aloqalarini xavfsizlantirish ishlari amalga oshiriladi. Ochiq kon ishlari olib borilayotgan hududda bexatar ishlar sharoitini yaratish maqsadida konda quritish ishlari amalga oshiriladi. Quritishning quyidagi turlari mavjud: Karyer maydonining yuza qismini quritish; konni yer ustki suvlaridan himoyalash; konni dastlabki quritish; konni joriy quritish. Konning yuza qismini, ya’ni nanoslarni quritish va konning ustki qismidan suvni chiqarib tashlash odatda qurituvchi drenaj kanav (ariq) lar yordamida amalga oshiriladi. Karyerni (konni) yer ustki suvlaridan himoyalash maqsadida (yomg’ir suvlari, qor erishidan hosil bo’lgan suvlar va qo’shni suv omborlaridan keladigan suvlar) konchilik ishlari olib boriladigan xudud konturi tashqarisida suv qochirish kanav (ariqcha) lari o’tiladi. Konni dastlabki quritish - qazib olish ishlari boshlashdan oldin o’tkaziladi. Buning uchun konda yer osti drenajlovchi lahimlar o’tiladi yoki konda suv satxini pasaytiruvchi skvajinalar o’tiladi. Joriy yoki ekspluatatsion quritish - konni qazib olish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi va qazib olinadigan uchastkadan suvni chiqarib tashlashdan iboratdir. Karyerga keladigan suvni yo’qotish kombinatsiyalashgan usulda, ya’ni ochiq va yer osti usulida suvni chiqarib tashlash yordamida amalga oshiriladi. Bunda birinchi xolatda suv suv yiguvchiga to’planadi va nasos yordamida yuzaga chiqariladi, ikkinchi holatda esa, maxsus skvajinalar orqali yer osti drenaj lahimlariga to’planadi va drenaj shaxta stvoli bo’ylab yuzaga ko’tariladi. Kon-kapital ishlari Kon-kapital ishlaridan asosiy maqsad – konni ochishdir va kapital xamda qirquvchi transheyalar o’tishdan iboratdir. Konni ochish – Karyer qurilishi davrida transport vositalarining foydali qazilmaga yetib borishini ta’minlashdir. Kapital transheya – ishchi gorizontni ochish uchun xizmat qiluvchi ochiq kon qiya lahimi bo’lib, transport vositalarini yer yuzasidan kongacha yetib borishini ta’minlaydi. Qirqim transheya – gorizontal ochiq kon lahimi bo’lib, foydali qazilmani yoki qoplovchi jinsni qazib olish uchun ish frontini yaratib beradi. Kondagi olib boriladigan qazib olish ishlari – foydali qazilmaning minimal xarajatlar bilan qazib olinishini ta’minlashi kerak. Ko’pgina holatlarda foydali qazilmalarni qazib olish paytida eng ko’p kon-qazish ishlari hajmi ochish ishlariga tug’ri keladi va bu ochiq kon ishlarining eng muhim jixati hisoblanadi. Konni ochish ishlari – foydali qazilmani qoplagan va unga aralashgan tog’ jinslarini ajratish, shuningdek ularni siljitish va ag’darmalarga joylashtirishni o’z ichiga oladi. Karyer maydonini ishlab chiqarishga tayyorlash Kon ishlarini normal olib borish va texnik va xo’jalik inshootlarini, transport va ag’dargichlarni joylashtirish imkoni bo’lishi uchun karyer maydoni chegarasi va unga transport kamarlari hududida barcha tabiiy to’siq va sun’iy inshootlar olib tashlanadi yoki ko’chiriladi. Tabiiy to’siqlarga quyidagilar tegishli: o’rmonlar, katta butoq, ariqlar, daryolar, ko’llar, botqoqlik – tekis konlarda; navis, zakollar – konlarda. Karyerning texnik chegarasidan o’tadigan avtomobil va temir yo’llar, shuningdek turli sanoat va maishiy inshootlar sun’iy inshootlarga tegishli. O’rmon va butoqlarni kapital va kesish transheyasi o’tkaziladigan va sanoat maydonchasi joylashtiriladigan hududdan birinchi navbatda olib tashlashadi, keyin, kon ishlari rivojlanishi bo’yicha, - karyerning yakuniy chegaralaridan to’liq olib tashlashadi. Bu ishlarni elektromexanik arra, butoq kesgich, buldozer va boshqa vositalarni qo’llagan holda mexanizatsiyalangan usulda bajarishadi. Kuchli qor uyumi bo’lgan va quruq cho’l hududlarda karyer va sanoat maydonchasi atrofidagi o’simliklar iloji boricha ko’p saqlanishi kerak. U bu obyektlarni qor va chang bo’ronlaridan himoyalaydi. Botqoqlik, ko’l, ariq va daryo suvlarini kon tarmog’i chegarasidan chiqarishadi. Suvni tushirish uchun hudud relyefi pasaygan qismlariga oqishi bilan kanallar qurishadi, ariq va daryolarni chiqarish uchun esa kon tarmog’i konturi tashqarisida aylanib o’tuvchi kanal qurishadi. Talab qilinadigan tirkagich yaratish uchun eski ariqni odatda plotina bilan yopishadi, chunki aylanib o’tish kanalining trassasi, qoidaga ko’ra, ancha yuqori absolyut nuqtalar bo’yicha o’tadi. Aylanib o’tish kanalining ko’ndalang kesimi o’lchamlari suv o’tishini toshqin davrida ta’minlashi kerak. Suvning karyerga toshishining oldini olish uchun kanal qiyaligi betonlanadi yoki tosh bilan to’siladi. Aylanib o’tish kanaliga ushbu qismda daryo oqimining tabiiy qiyaligiga teng qiyalik berishadi. Konlarning suvliligi tuproq, yumshoq, zich va yorilgan qoya va yarimqoya jinslarda kon lahimlari qiyaligining turg’unligini pasaytiradi, karyerda transport kommunikatsiyalarining qurilishi va tarkibi qiyinlashadi va qimmatlashadi, asosiy kon va transport qurilmalarining ishlab chiqarishi pasayadi. Konni quritish tizimi karyerda kon-kapital va foydalanish ishlarini normal olib borish sharoitini ta’minlashi kerak. Quritish bo’yicha choralar karyerni sirt va yer osti suvlari kelishidan maxsus lahimlar o’tkazilishi va suv yo’nalishini burishni tashkil qilish orqali chegaralashni ko’zda tutadi. Karyerni quritish usulini kon jinslarining suv-fizik xususiyatlari, suvli gorizontlarning soni, joylashuvi, quvvati va suvliligiga qarab tanlashadi. Sirt, yer osti va kombinatsiyalangan quritish usullarini farqlashadi. Relyef nuqtalari pasayadigan nuqtalarda karyerni sirt suvlari oqimidan chegaralash uchun har qanday gidrogeologik sharoitlarda kon usti kanallarini qurishadi, suv ular bo’ylab suv to’plagichlarga yig’iladi. Kon usti ariqlarining ko’ndalang kesimini suvning kelish ehtimoli bo’yicha hisoblashadi, ariqlarning bo’ylama profiliga esa i=2÷3‰ qiyalik berishadi. Murakkab bo’lmagan gidrogeologik sharoitlar bilan konlarni ishlab chiqishda drenaj transheyalar o’tkazishadi va karyer suv oqimi tizimini yaratishadi. Quritishning bunday sirtli usulida karyerning o’zi ham drena hisoblanadi. Murakkab bo’lmagan gidrogeologik sharoitlar bilan xarakterlanadi: Qoya va yarim qoyalar, kam va o’rta yoriqlarga ega jinslar va yer osti suvlarining karyerga 300 dan – 500 m3/soatgacha oqimida 10 dan – 15 m gacha quvvatli suv tortish nasoslari bo’lgan konlar; Local suv bilan to’yinishga ega yumshoq va tuproqli noturg’un jinslar va karyerga yer osti suvlarining 100 m3/soat gacha oqimi bo’lgan konlar. Murakkab va o’ta murakkab gidrogeologik sharoitlarda joylashgan boshqa konlarni quritilishi karyer maydoni konturida yer osti suvlari darajasini pasaytirish uchun maxsus drenaj lahimlari tizimini yaratilishi bilan amalga oshirilishi kerak. Bu konlarni quritishning sirt usuli ba’zan drenaj transheyalar tizimini yoki gorizontal drenaj teshiklar bilan kompleksda transheyalar yaratishdan, lekin ko’pincha – quritiladigan jinslar filtratsiya koeffitsiyentiga qarab bir-biridan 30 – 50 dan 200 – 250 m gacha masofada joylashadigan bir, ikki yoki uch qator joylashadigan katta diametrli (250 – 500 m) vertikal suv pasaytirish chuqurlari tizimini yaratishdan iborat bo’ladi. Bu chuqurlardan suvning tortilishi, qoidaga ko’ra, markazdan qochma cho’ktiriladigan nasoslar bilan amalga oshiriladi. Qurutishning yer osti usulida odatda foydali qazilmalar yoki bo’sh jinslar orqali o’tkaziladigan yer osti lahimlar tarmog’i bilan o’tadigan drenaj stvollarini qurishadi. Shtreklarni deformatsiyaga moyillig bo’lgan karyer bortlari oldida har bir 200 – 250 m da suv kiradigan jins qatlami bo’yicha turg’un jinslarda o’tkazishadi. Suv drenaj lahimlariga bog’lovchi filtrlar orqali keladi. Lahimlardan suv drenaj stvoli suv to’plagichiga oqadi va sirtga tortiladi. Quritishning kombinatsiyalangan usulida sirtdan burg’ilangan chuqurlar tizimi va zarur qurilmali drenaj shtreklaridan foydalanishadi. Karyerni qurish davrida yer osti drenaj lahimlarining o’tkazilishi maxsus qurilish tashkilotlari tomonidan, foydalanish davrida esa – ixtisoslashtirilgan qismlarga ajratiladigan karyer xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. Karyerdan olib chiqiladigan suv uning yoriqlar, teshiklar yoki suv o’tadigan jinslar orqali karyerga qaytib kelish ehtimolini yo’qqa chiqaradigan eng yaqin suv oqimi yoki suv to’plagichiga tashlanishi kerak. Karyerga tegishli hududning botqoqlanishi sodir bo’lmasligi kerak. Shuningdek suv ta’minoti manbalari va mehnatkashlar dam olish hududlari suv havzalari minerallanishi va ifloslanishining oldini oladigan yer osti suvlari resurslarini saqlash bo’yicha ham choralar ko’zda tutiladi. Konni ishlab chiqish davomida karyerni quritish tizimi, qoidaga ko’ra, o’zgaradi: suv pasaytiradigan chuqurlarning yangi konturlari, yer osti lahimlari, suv to’plagichlar va hokazolar yaratiladi. Tizimning o’zgarishi kon jinslarini ishlab chiqilishigacha o’z vaqtida quritish va shu bilan birga qimmat suv pasaytirish inshootlarini oldindan qurilishidan qochish imkonini beradi. Rekulьtivatsiyaning maqsadi - xududdagi tabiiy sharoitni saqlash, buzilgan yer maydonlarini xalq xo’jaligi extiyojlariga yaroqli holga keltirishdir. Rekulьtivatsiya paytida ma’dansiz tog’ jinslaridan hosil etilgan ag’darmalar tekislanib, ularga tuproq yotqiziladi, o’simliklar o’tkaziladi, tabiiy suv oqimlari tiklanadi va konni quritish uchun foydalanilgan skvajinalar yopilib, barraj va boshqalar olib tashlanadi. 8-MA’RUZA MAVZU:KARYERNING ISHCHI GORIZONTLARINI OCHISH Reja: 1. Kon ishlari rivojlanishining boshlang’ich bosqichlari. 2. Ochiladigan kon ishlari. 3. Karyer ish gorizontlarini ochish usullari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– ochiladigan kon lahimlari haqida umumiy ma’lumotlarni berish. Tayanch iboralar: ochish sxemasi, ochi sxemasining faoliyat kursatish davri, yalpi kazish sistemalarida ochish sxemalari, ochish sxemasining uzgarishi, ochish tizimi, ochish usuli sxemasi va tizimini tanlash, usullar kombinatsiyasi, ochish tizimi variantlari. Kon ishlari rivojlanishining boshlang’ich bosqichlari Ish gorizontlarning ochilishi buning uchun mo’ljallangan maxsus lahimlarni qurish vositasida amalga oshiriladi. Kon massasini tashilishini ta’minlash uchun har bir gorizont kapital transheya (11.1, a rasm), qoidaga ko’ra qiyasi bilan ochilishi kerak, chunki u ochiladigan gorizont belgisini mavjud gorizont va sirtlar belgisi bilan bog’laydi. 8.1- rasm. Gorizontda kon ishlari rivojlanishining boshlang’ich davri sxemasi. Gorizontdagi kon ishlarini dastlabki frontni yaratishdan boshlashadi, buning uchun zahira transheya (8.1 b rasm) yoki zahira kotlovanni (8.1 v rasm) o’tkazishadi. Ba’zan jinsni, agar ekskavatorlar parametric imkon bersa, bort oldi ag’dargichida joylashtirishadi, lekin ko’pincha uni tashqi ag’dargichga transportlashadi. Keyin kesik transheya (8.1 b rasm) yoki kesik kotlovanning (8.1 g rasm) bir yoki ikki borti tashilishi amalga oshiriladi. Yuqori kamarni zarur tiralishidan so’ng pastda joylashgan gorizontni ochish va uning chegarasida kesik lahimlarni o’tkazish imkoniyati paydo bo’ladi. Ishchi gorizontlarning bo’ylama qiyaligi yuklanishda transport vositalarining ish xavfsizligi ta’minlanishi hisobga olingan holda o’rnatilishi kerak. Kesik transheyalarni yotqizish joyini tanlashga asosan sirt va yotiqlik tomi relyefi va kon- qurilish ishlarining hajmini karyerni tez orada foydalanishga topshirish uchun qisqartirish zaruriyati ta’sir qiladi. Odatda gorizontal va qiya konlarni ishlab chiqishda kesik transheyalarni yotiqlik bo’yicha o’tkazishadi. Bu katta ishlab chiqarishga ega mashinalar uchun ishlarning yetarli frontini ta’minlaydi va foydali qazilmaning katta ochilgan zahiralarini olish imkonini beradi. Kichik karyerlarda tayyorgarlik ishlari ketma-ket ravishda bir nechta nisbatan qisqa bo’laklar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday tartibda ko’pincha qurilish kon jinslari yotiqliklarini ishlab chiqishadi, bu ochish ishlariga dastlabki harajatlarni va qo’llaniladigan qurilmani kamaytirish imkonini beradi. Qiya plastlarning svitini va murakkab qurilishga ega yotiqliklarni ishlab chiqishda kon ishlari rivojlanishining yo’nalishi foydali qazilma va bo’sh jinslarni alohida olish imkoniyati bilan ta’minlashi kerak. Plast yotiqliklarini ishlab chiqishda ishlar kamayish tartibida va kamdan-kam holatlarda oshish tartibida rivojlanadi. Agar ochish sharoitiga ko’ram ishlar frontini qisqa o’q atrofida yoki karyer maydoni dioganali bo’yicha joylashtirilsa, karyerning zarur quvvatiga ishlar frontining yuqori tezlikda siljishi bilan erishiladi. Ishlar frontining har qanday joylashuvi va kon ishlari rivojlanishining har qanday yo’nalishida maydoni F (m2) (sirti bo’yicha) va o’rta quvvati N (m) bo’lgan kamar jinslar qalinligi T oy ichida taqvim rejasiga ko’ra qayta ishlanishi kerak. Ishlab chiqish intensivligining taqqoslanadigan ko’rsatkichida ochiladigan maydonning o’rtacha oy kattaligi qabul qilinishi mumkin Fm=F/T=Lf.uvf, Bu yerda Lf.u - kamar ish frontining qabul qilingan o’rta davomiyligi, m; vf —ishlar frontining siljishi oyning o’rta tezligi, m/oy. Ishlar frontining siljish tezligi birinchi navbatda kon massasi zahiralarini olish intensivligi bilan aniqlanadi. Ochiladigan kon ishlari Kapital transheyalarning bo’linishi 11.1 jadvalda keltirilgan. Statsionar tashqi va ichki kapital transheyalar uzoq vaqt davomida ishlatiladi. Ularning parametrlari (boshlang’ich va yakuniy chuqurlik, bo’ylama qiyalik, uzunlik, bort qiyaligi burchaklari) o’rab turgan jinslarning xususiyatlari, alohida sharoitlar va transport kommunikatsiyalarini loyihalashtirishning texnik sharoitlariga bog’liq ravishda qat’iy reglamentlanadi. 8.1 jadval. Kapital transheyalarning ajratilishi (E. F> Sheshko bo’yicha) Alohida kapital transheyalarning ko’ndalang kesimi trapetsiyasimon yoki uchburchaksimon. Transport va himoyalovchi bermalarni transheya bortlarida joylashtirganda ular pog’ona shakliga ega bo’ladi. Kapital transheyalar chuqurligi odatda noldan bir yoki bir necha kamarlar balandligiga teng kattalikkacha o’zgaradi. Kapital transheyalarning tik nishabliklari (qiyaliklari) qo’llaniladigan transport turiga bog’liq bo’ladi (11.2 jadval). 8.2 jadval. Kapital transheyalarning xos bo’lgan ko’tarilishlari Kapital transheyalar bort qiyaliklarining burchaklari ularning xizmat qilish muddati, jinslar xususiyati, ularning suvliligi bilan aniqlanadi. Uzoq muddat xizmat qiladigan transheya borti uzoq vaqtli turg’unlikka ega bo’lishi kerak; uning tuproqli, yumshoq, zich va yarim qoya jinslardagi qiyalik burchagi tabiiy qiyalik burchagidan katta qilib olinmaydi, qoya jinslarda esa – 50 – 60o. tashqi kapital transheyalarning ikkala borti ham doimiy holatga ega, statsionar ichki kapital transheyada esa faqat bir bort doimiy holatga ega. Kapital transheyalar tubining minimal kengligi transport vositalari o’lchamining yig’indisi, ular orasidagi xavfsiz oraliq, tub bo’yicha joylashadigan maydon va ariqlarning ko’ndalang o’lchami bilan aniqlanadi. Transport kommunikatsiyalarini joylashtirish shartlari bo’yicha o’rnatilgan kapital transheya tubining kengligi transheya o’tkazish ehtimoli shartlari bo’yicha tekshiriladi. Yer osti ochuvchi lahimlarning ko’ndalang kesim maydoni transport qurilmasining o’lchamlari va yo’l rivojlanish sxemalari (zarur oraliqlarni hisobga olgan holda) bo’yicha aniqlanadi. Keng izli temir yo’l transporti qo’llaniladigan sharoitlar uchun (dumpkarlar, gondolalar va sanoat elektrovozlari) lahim kesimi (tonnel) GOST lar bilan reglamentlanadi. Karyer ishchi gorizontlarini ochish usullari Karyerning ishchi gorizontlarini ochish kamarlarda shakllangan sirt yoki oraliq yuk oqimlarida yuklarni ishchi gorizontlardan qabul punktlarigacha ko’chirish imkonini beradigan transport kommunikatsiyalari bilan yuk oqimlarini ta’minlash uchun amalga oshiriladi. Ochish lahimlari sirtdan yoki ochiq oraliq ishchi gorizontdan boshalanib, ochiladigan gorizont ishchi maydoni belgisida yakunlanadi. Ochish usuli qator omillar, birinchi navbatda ochuvchi lahimlar ko’rinishi bilan aniqlanadi. Alohida holatlarda (gumbazli ekskavatorlar va kabelli kranlardan foydalanilganida) butun konning ishlab chiqilishi va karyer yuklarini ko’chirish ochish ishlarini o’tkazmasdan amalga oshiriladi. Ochish ishlari bo’lmaganda ham karyerning alohida ishchi gorizontlariga transport kirishi yaratilishi ehtimoli bor: masalan, yuza jinslarni kon usti yoki kon usti-chuqurlik ko’rinishidagi karyerlarning gorizont osti ag’dargichlariga ko’chirishda, ishchi bortda joylashgan konveyerlardan foydalanishda va hokazo. Ochishning bunday usuli transheysiz deb ataladi. Ko’p holatlarda karyerning ishchi gorizontlari kapital transheya yoki yarim transheyalar bilan ochiladi. Kamroq holatlarda yer osti lahimlar (qiya yoki vertikal stvollar, shtol, tonellar bilan), shuningdek kombinatsiyalangan usulda amalga oshiriladi. G’ildirakli transport vositalari harakati uchun mo’ljallangan transheyalar (temir yo’l va avtomobil transporti), qiya bo’lishi kerak; ko’targich bilan vositalanadigan transheyalar – katta. Umumiy trassa bilan transheyalar xizmat ko’rsatadigan kamarlar soniga qarab (bir, guruh yoki karyerning barcha kamarlari) mos ravishda alohida, guruhli va umumiy transheyalarga ajratishadi (11.1 jadvalga qarang). Tashqi transheyalar statsionar yoki yarimstatsionar bo’ladi. Ichki transheyalar statsionar (karyerning ishsiz bortlarida joylashgan), yarim statsionar, vaqtincha va sirg’aluvchi bo’ladi. Karyerning ishchi bortlarida vaqtincha va yarim statsionar ichki transheyalarni kon-kapital ishlarning hajmini kamaytirish uchun va ochish ishlari hajmini vaqt bo’yicha taqsimlashda qo’llaniladi. 8.3 jadval. Ochish usullarining sinflanishi Bir (birli) kapital lahim bilan ochilgan ishchi gorizontda ko’pincha transport vositalarining mayatniksimon (qaytadigan) harakati qo’llaniladi. Agar ishchi gorizont ikki lahim bilan ochilgan bo’lsa (yuk va yuksiz), unda kamarlarda transport vositalarining bir tomonli harakati ta’minlanadi va bu holatda vaqt ichida kon qurilmasidan foydalanish oshadi, buning natijasida ochuvchi lahimlar qurilishida harajatlar oshishi qoplanadi. Bunday lahimlarni juftli deb atashadi, ular ichki yoki tashqi yotiqlikka ega bo’lishi va alohida, guruhli yoki umumiy transheya yoki yarim transheyalardan tashkil topishi mumkin. Mos ravishda birli va juft trassalarni ajratishadi. Jift transheyalar va trassalarni asosan intensiv yuk almashinuv bo’lgan chuqur bo’lmagan karyerlarda qo’llashadi. Kapital transheyalar bo’linishining ko’rsatilgan bosh omillari bilan mos ravishda 11.3 jadvalda professor E. F. Sheshko sinflashi asosiga qurlgan ochishning asosiy usullari sinflanishi keltiriladi. Yer sirtining ustun bo’lgan darajasidan pastda joylashgan gorizontlarni ochishda kapital transheyalarning bo’ylama profile yuk ortilgan transport vositalari harakati yo’nalishida ko’tarilish bilan, yer sirtining ustun bo’lgan darajasidan yuqorida joylashgan gorizontlarni ochishda esa – yuk ortilmagan transport vositalari harakati yo’nalishida ko’tarilish bilan xarakterlanadi. Karyer maydoni va yotiqligiga nisbatan ochish lahimlar joylashuvi bo’yicha yon va markaziy transheyalar bilan ochish (yoki yer osti lahimlari bilan), yotgan va osilgan yon otiqlik tomonidan ochish, shuningdek karyer torsidan ochish usullarini farqlashadi. 9-MA’RUZA MAVZU:OCHUVCHI KON LAHIMLARINING YO‘NALISHI. Reja: 1. Ochuvchi lahimlarning trassalari. 2. Kapital lahimlarning trassa shakllari. Ўқув маshғулотиниг мақсади:– тrassa va ochuvchi lahimlarning trassalanishi bilan, kapital lahimlarning trassa shakli bilan tanishish. Tayanch iboralar: konlar shakli, katlamsimon uyumlar, katlamlar, murakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan katlamlar tizimi, togli turdagi konlar, baland chukur turdagi konlar, konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha turlari. Transheya yoki boshqa lahimning trassasi – bu sohada yotqizilishi transport yo’li yer polotnosining plan va profilini aniqlaydigan chiziq. Trassaning gorizontal proeksiyasi yo’l polotnosi, uning vertikal proeksiyasi esa – yo’lning bo’ylama profili hisoblanadi. Planda yo’l to’g’ri chiziqli va egri chiziqli qismlardan, profilda esa – gorizontal va qiya qismlardan, shuningdek o’tishlarning talab qilinadigan ravonligini ta’minlovchi ular orasidagi tutash qismlardan tashkil topadi. Trassalash plan va profilda transport yo’lining o’qini o’rnatishdan iborat. Trassa o’tishi kerak bo’lgan punktlar topografik, geologik, qurilish va boshqa omillar birlashmasi bilan aniqlanadi. Karyer konturiga nisbatan trassani yotqizish bo’yicha lahimlarga mos ravishda tashqi, ichki va aralash trassalarni farqlashadi. Xizmat ko’rsatish muddatiga ko’ra statsionar, yarim statsionar va sirg’aluvchi (vaqtincha) trassalarni farqlashadi; birinchilar karyer ishchi bortlarida, ikkinchilari esa – karyer ishchi bortlarining vaqtincha to’xtatilgan qismlarida, sirg’aluvchi (vaqtincha) esa – karyer ishchi bortlarining ishlab chiqiladigan qismlarida joylashadi. Kapital transheyalarni trassalash uchun planda kamar balandligiga teng interval bilan bir xil yuqori belgilarning izo chiziqlari bilan tasvirlanadigan karyer bortlarining oraliq yoki yakuniy holati asos hisoblanadi. Tashqi transheyalarning trassasi sirtdan ochiladigan kamar holatini aniqlaydigan gorizontalgacha o’tkaziladi; ichki transheyalar trassasi bort bo’yicha o’tadi va kamarlarni chegaralovchi gorizontallarni kesib o’tadi (12.1 rasm). Odatda trassani sirt relyefining pasaygan joylarida karyer konturini uning torsidan kiritishadi, bu karyer maydonining ichki konturlari trassalanishini osonlashtiradi va kon-qurilish ishlari hajmini qisqartiradi. Trassa holatini tanlashda shuningdek bortning kapital transheyalar joylashtirish joyining mustahkamligini ta’minlash zarur bo’lgan qismlarini, ularning xizmat ko’rsatish muddatini oshirish ehtimolini, sirt va ag’dargichlarga kelishda stansiya va ag’dargichlarni joylashtirish qulayligini, sirtda yo’llarning, shuningdek karyerda transheyalar va zaboy yo’llar orasidagi ulovchi yo’llar uzunligini va hokazolarni hisobga olishadi. 9.1 rasm. Kapital transheyalarni trassalash sxemasi: A, B, V, G, D - trassaning gorizontlarga ulanish punktlari; E – trassaning boshi Ustun bo’lgan ko’tarilish kattaligi, trassa boshi va oxiri balandlik belgilarining farqi, egri chiziqli qismlarning radiusi, trassaning teoretik va haqiqiy uzunligi, gorizont yo’llarning qiya yo’llarga ulanish punktlarining konstruksiyalar soni trassaning asosiy parametrlari hisoblanadi. Trassaning teoretik uzunligi LT (m) u o’tadigan No va Nx balandlik belgilarining farqi va trassaning gorizontga qiyalik burchagi (gradus) I bilan aniqlanadi: Lt=(Ho-Hx)/tg I=H/ir, Bu yerda ir - trassaning ustun bo’lgan ko’tarilishi (qiyaligi). Trassaning haqiqiy uzunligi Ld (m) egri chiziqli qismlarda va transheyalarning ishchi gorizontlarga ulanish qismlarida trassa qiyalik burchagi kamayishi natijasida kelib chiqadigan uning cho’zilish teoretik natijasidan katta. Shuning uchun Ld=KuLt, bu yerda Ku – trassaning cho’zilish koeffitsiyenti. G’ildirakli transport qo’llanilganida trassaning egri chiziqli qismlarida harakatga qarshilik ωk (N/t) kattalikka oshadi va transheyalar ko’tarilishini id = ir - ωk/g, ‰ kattalikkacha yumshatish kerak. ωk kattalik egri chiziq radiusi R ga bog’liq. Egri chiziqning eng kichik radiusi Rmin harakatdagi tarkibning kostruktiv o’tishiga bog’liq ravishda o’rnatiladi. Rmin kattalik egri chiziqlar yotqizish uchun zarur karyer bortlarini tashish hajmiga ta’sir qiladi, buning natijasida umumiy holatda egri chiziqlarning eng kichik radiuslariga yo’l qo’yadigan harakatli tarkibni qo’llash maqsadga muvofiq. Temir yo’l transportida profil elementining eng kichik uzunligi (ko’tarilish kattaligi o’zgarmaydigan yo’l bo’lagi) poezdlarning xavfsiz harakati sharti bilan aniqlanadi. Agar poezd vaqtning har qanday onida yo’l profilining bittadan ko’p bo’lmagan uzilishli joyidan o’tsa doimiy harakat ta’minlanadi. Shuning uchun profilning bir element uzunligi poezd uzunligidan kichik bo’lmasligi kerak. Kapital lahimlarning trassa shakllari Planda kapital lahimning trassa shakli oddiy hisoblanadi, agar trassa karyerning bir bortida joylashgan bo’lsa va butun uzunlik bo’yicha o’z yo’nalishini o’zgartirmasa. Trassa murakkab hisoblanadi, agar u bir yoki bir necha o’zaro bog’liq turli yo’nalishlardagi bo’laklardan tashkil topsa, yoki agar u karyerning barcha bortlaridan o’tsa. Tashqi transheyalarning trassalari doim odiy, ichki transheyalar odatda murakkab trassalarga ega bo’ladi. Planda trassa shakli karyer maydoni o’lchami, ustun bo’lgan ko’tarilish va profil elementlari bilan mos ravishda o’rnatiladi. Agar ichki transheyalar trassasining haqiqiy uzunligi mos keladigan gorizont Lk da uzunlik bo’yicha kaeyer uzunligidan oshmasa, unda oddiy trassa bir bortda to’liq joylashadi. Biroq Ld = KyHk/ip≤Lk shart faqatgina berilgan ustun ko’tarilish ip va trassani uzaytirish koeffitsiyenti Ku da karyer maydonining uzunligi Lk va karyer chuqurligi Nk nisbatlari ijobiy bo’lgandagina bajariladi. Agar Ld = KyHk/ip>Lk bo’lsa, unda trassalashda quyidagi ikki holat bo’lishi mumkin. 1. Trassani karyerning bir bortidan joylashtirishadi va uning yo’nalishini to’g’ridan teskarisiga trassani joylashtirish uchun necha marta kerak bo’lsa o’shancha marta n1 o’zgartirishadi: Ld = KyHk/ip=n1Lk. n1 kattalik butun va kasr bo’lishi mumkin. Trassaning to’g’ri qismlar bunda tupik yoki kichik radiusli halqalar vositasida ulanadi. Halqali ulanishni (8.2 a rasm) odatda avtotransportda, tupikli ulanishni esa (8.2 b rasm) – temir yo’l transportida qo’llashadi. Butun trassani karyerning bir bortida joylashtirish yotiqlikdan osilgan yon tomonga yotiqlikni ishlab chiqishda va frontning parallel siljishida ratsional hisoblanadi. Biroq tupiklar bo’lishi trassaning tashish xususiyatini pasaytiradi, chunki tupiklarda poezd harakatlanish yo’nalishi o’zgaradi, bu uning tormozlashi va to’xtashini talab qiladi. Harakatni tashkil qilish ham qiyinlashadi. Shuning uchun tupikli trassalarni, hech bo’lmaganda, karyerning yuqori gorizontlari guruhida qo’llash kerak emas. 9.2 rasm. Planda trassa sxemalari: lp – tutashish maydoni uzunligi 2. Trassani bortning bir tomonidan ikkinchi tomoniga bortlarning o’rta perimetri P(m) uzunligida ularning mos keluvchi gorizontlarida joylashtirilishi uchun necha marta zarur bo’lsa shuncha marta n2 o’tkazishadi: KuNk/ir=n2R. Bu holatda trassa karyerni spiral ko’rinishida o’raydi (8.2 v rasm). Spiral trassa karyerning torsli bortlarida joylashadigan va odatda katta radiusga ega bo’lgan egri chiziqli qismlarni o’z ichiga oladi. Bu holatda egri chiziqlarning joylashtirilishi qiyinchilik tug’dirmaydi va qoidaga ko’ra, maxsus yarim ko’tarma yoki yarim olishlar yaratishni talab qilmaydi. Ko’pincha ichki trassa bir vaqtning o’zida to’g’ri, spiral va tupik (halqali) qismlarni o’z ichiga oladi (12.2 g rasm). Bunday murakkab trassalar qurilganda alohida gorizontlarni ochish sharoitlari, karyer transporti ishining effektivligi va ishlab chiqishning ratsional tizimini qo’llash yaxshilanadi. Ichki trassa tashqisining bevosita davomi hisoblanadi. Bunday aralash trassani odatda chuqur karyerlarda ochish uchun qo’llashadi: bir necha tashqi gorizontlar tashqi trassadan foydalanilib ochiladi, karyerning pastdagi gorizontlariga esa ichki trassa o’tkaziladi. Ichki kapital transheyalar trassasining chuqurlashishi uning qiyaligining o’rta kattaligi va haqiqiy uzunligi orqali aniqlanadi. Oddiy trassani karyer uncha chuqur bo’lmagan va sezilarli uzunlikka ega konlarni ishlab chiqishda, tupiklini esa – uzunligi bo’yicha konlarning nisbatan kichik o’lchamlarida, ayniqsa karyer o’lchamlari uzunligi bo’yicha katta bo’lmagan katta qiyalikda qo’llaniladi. Halqa trassani ichki transheyalar bilan ochishda yaratishadi, agar avtotransportdan foydalanilsa va ehtimoli bo’lganida temir yo’l transportida. Spiral trassani agar halqa yoki tupik trassalarni qo’llashning rudalar joylashuvi, bortlarning tashilish, talab qilinadigan tashish xususiyati, karyer transporti ishining effektivligi shartlariga ko’ra imkoni bo’lmasa yoki ratsional bo’lmasa qurishadi. Spiral trassada temir yo’llarni qayta qurish juda qiyin va shuning uchun u bu holatda statsionar bo’lishi kerak. Avtomobil transportida avtoyo’llarning davriy ravishda qayta qurilishining imkoni mavjud. 10-MA’RUZA MAVZU:KAR`ER MAYDONINI QAZIB OLUVCHI QATLAMLARGA BO‘LISH. POG’ONALAR BALANDLIGI VA TURG’UNLIGI 1. 2. 3. 4. Reja: Gorizontal olish qatlamlari. Qiya olish qatlamlari. Pog‘ona balandligining qator umumiy kar`yer ko’rsatkichlariga ta’siri. Pog‘ona qiyaligining mustahkamligi. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:– кar`yer maydonining olish qatlamlariga bo’linishini ko’rsatish. Kar`yer elementi sifatida kamar bilan tanishish. Tayanch iboralar: qazib olish sistemasi, E.F.SHeshko klassifikatsiyasi, agdarmalar, agdarmalarga joylashtirish, N.V.Melnikov klassifikatsiyasi, qazib olish tizimining asosiy xarakteristikasi, qo’llanilish sharoiti, tegishli qazib olish joyi va transport uskunalari, V.V.Rjevskiy klassifikatsiyasi, tashki agdarmali kazib olish tizimlari. Ochiq kon ishlari olishning va foydali qazilmalar, qoplaydigan va aralash jinslarni ko’chirishning ma’lum tartibini xarakterlaydi. Jinslarni rejali ishlab chiqilishi va qurilmalardan ratsional foydalanish uchun karyer maydonini alohida olish qatlamlari, ko’pincha gorizontal qatlamlarga bo’lishadi (2.2 rasm). Qatlamlarning olinishini jinslarning plastlanish yo’nalishidan qat’iy nazar ketma-ket yuqoridan pastga amalga oshirishadi. Qatlamlarning ehtimoli bo’lgan soni plandagi karyer chuqurligi va o’lchamiga bog’liq. Karyer chuqurligi bo’yicha qatlamlarning quvvati turlicha bo’lishi mumkin. Qatlamlarni bir vaqtda qayta ishlanganda kamarlar shakllanadi. Karyer maydonining profilida yotiqlik bo’yicha kamarlar soni yotiqlik quvvati (5.1 rasm), uning tushish burchagi, jinslarni ishlab chiqish murakkabligi, qo’llaniladigan olish-yuklash va transport vositalariga bog’liq. 10.1 rasm. Foydalni qazilma yotiqliklarining sxemasi: a - gorizontal; b – qiya va katta; 1, 2, 3 va 4 – mos ravishda o’ta kichik, kichik, o’rta quvvatli va quvvatli yotiqliklar; SHr.p - kamar ishchi maydonchasining kengligi O’ta kichik quvvatli yotiqliklarni bir kamar bilan qayta ishlashadi; bunda vertikal quvvati mv≤2÷3 m bo’lgan gorizontal yotiqliklarni bir kovshli ekskavatorlar bilan ishlab chiqish effektli emas, gorizontal quvvati mg≤20÷40 bo’lgan qiya va katta yotiqliklarda esa yangi kamarning kesilishi nafaqat foydali qazilmani yuqorida yotuvchi gorizontdan to’liq olish, balki kamarni aralash jinslar bo’yicha qo’shimcha siljitish bilan bog’liq (5.1 a, 1 va b, 1 rasm). Foydali qazilmani kichik quvvatli (mv=4÷20 m) gorizontal yotiqliklardan olinishi normal balandlikdagi bir kamar bilan amalga oshiriladi, qiya va katta yotiqliklarda esa (mg = 20÷40 m) navbatdagi kamarning kesilishi yuqorida yotgan gorizontdagi yotiqlikni olishdan so’ng imkonli bo’ladi (5.1 a, 2 va b, 2 rasm). O’rta quvvatdagi yotiqliklarni (mv= 15÷40 m, mg = 50÷120 m) karyerning bir profilida ikki kamar bilan bir vaqtda ishlab chiqish mumkin (5.1 a, 3 va b , 3 rasm). Quvvatli yotiqliklarni (mv>20÷40 m, mg>80÷150 m) uch va undan ortiq kamarlar yoki kichik kamarlar bilan ishlab chiqishadi. Ba’zan qiya va nishabli yotiqliklarda ishlab chiqishni jinslarning plastlanishi bo’yicha turli quvvatli (plastlar quvvatiga qarab) qiya qatlamlar (kamarlar) bilan olib borishadi (5.2, a rasm). Alohida plastlarni ketma-ket ravishda oldindan ishlab chiqishadi. Kamdan-kam holatlarda ishlab chiqishni karyer maydoni markazidan boshlab uning chegaralarigacha katta (25-30o dan ortiq) qatlamlar bilan amalga oshirishadi (5.2. b rasm). Bunday olish faqatgina katta yotiqlik va bir jinsli tosh massivlarini ishlab chiqishda imkonli. U mustahkam massivlarda berilgan sharoitlarda ancha katta karyer bortlarining ishchi qiyaliklari bilan ta’minlash va olish ishlarining hajmlarini qisqartirish imkonini beradi. Biroq bunday olishda gorizontlarni ochish va kon massasini trnasportlash ancha qiyinlashadi. 10.2- rasm. Qiya va katta qatlamli yotiqliklarni ishlab chiqish sxemalari Kamar ochiq lahimning eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Kamarning quyidagilar ta’minlanadigan balandligi ratsional hisoblanadi: kon ishlarining xavfsizligi, qurilmalarning yuqori darajada ishlab chiqarishi, yordamchi ishlarning minimal hajmi, olish va ochish ishlarining o’rnatilgan yillik hajmi va ularga minimal harajatlar. Kamar balandligi umum karyer ko’rsatkichlariga bevosita ta’sir ko’rsatadi: olinadigan foydali qazilma sifati; front siljish tezligi; kon ishlari chuqurlashishining tempi va mos ravishda, karyerning ishlab chiqish quvvati; karyerni qurish muddati; kon-kapital ishlarining hajmi; ishlar fronti, karyer ichi yo’llarining umumiy uzunligi; ishchi va ishsiz bortlarning qiyalik burchagi. Kamarlarning ratsional balandligi qandaydir bir omil bo’yicha o’rnatilishi mumkin emas; u yuqorida sanab o’tilgan omillarning ma’lum tabiiy sharoitlarda birgalikdagi ta’siri asosida va ishchi gorizontlarni ochish ehtimolini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Kamar balandligini aniqlashning tahliliy metodlari bu omillarning barchasini hisobga ololmaydi. Kon ishlarini olib borilishining xavfsizligi asosiy talab hisoblanadi. Gorizontal va nishabli yotiqliklarni ishlab chiqishda yotiqliklar va qoplovchi jinslarning quvvati odatda kamarlar balandligi va sonini oldindan aniqlaydi. Gorizontal va nishabli plastlar navbat bilan kelganida kamar balandligini alohida plastlar quvvati va ular orasida yotadigan bo’sh jinslarga qarab, foydali qazilmaning yetarli sifatining ta’minlanishini hisobga olgan holda aniqlashadi. Qiyalik va yumshoq jinslarning mustahkamligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bunday jinslarda xavfsizlik Qoidalariga ko’ra kamar balandligi ekskavator kovlashining maksimal balandligidan oshmasligi kerak; aksincha holatda kamarning yuqori qismida dumlar qoladi va jinslarning buzilish ehtimoli yuzaga keladi. Ko’pincha qoya va yarimqoya jinslar bilan keltirilgan qiya va katta nishabli yotiqliklarda kamar balandligi asosan texnologik jarayonlar ko’rsatkichi, foydali qazilmani yo’qotilishi, karyerning talab qilinadigan ishlab chiqish quvvati va ishchi gorizontlarni ochish shartlari bilan aniqlanadi. Qoya jinslarni olishga tayyorgarlikka va portlatilgan jinslarni transportirovkasiga ketadigan harajatlar kamar balandligi oshishi bilan pasayadi. Portlatilgan jinslarni ekskavatsiyasiga ketadigan minimal harajatlar 15 – 20 m kamar balandligiga mos keladi. Shu bilan birga texnik foydalanish Qoidalariga ko’ra (TFQ) qoya va yarim qoya jinslarda kamar balandligi ag’darish balandligi quyidagilardan oshmaydigan shartda, ekskavatorning maksimal kovlash balandligidan 1,5 martadan katta (5.1 jadval) bo’lmasligi kerak: bir- va ikki qatorli portlatishda – ekskavatorning maksimal kovlash balandligi, ko’p qatorli portlatishda esa – kovlashning bir yarim barobar maksimal balandligi. Bunday ag’dargichlardan portlatilgan jinslarni ekskavatsiyalashda “dumlar” paydo bo’lishini oldini olish bo’yicha qo’shimcha choralar qabul qilinishi kerak. Faqatgina normal va ko’paytirilgan VV sarflanishida va chuqurlarni qiya burg’ilashda, portlatilgan jinslar sochma holatda bo’lganda I va II yoriqlik kategoriyasidagi jinslarda Davkontexnazorat organlari ruxsati bilan kamarning Nu > 1,5 Nch.max balandligiga yo’l qo’yiladi. 10.1- jadval Karyer tipidagi mexlopatalar bilan olishda qoya va yarimqoya jinslarda kamarlarning maksimal balandligi Olish yuqori yuklash bilan cho’zilgan ishchi qurilmali ekskavatorlar bilan amalga oshiriladigan holatlarda kamar balandligi o’tish qurilmasi parametrlariga mos kelishi kerak (5.2 jadval). Murakkab konlarni ishlab chiqishda foydali qazilmaning yo’qotilishi olinadigan kamar balandligiga deyarli to’g’ri proporsional. Shuning uchun iqtisodiy sharoitga ko’ra foydali qazilmani alohida olishda, ayniqsa qiya yotiqliklarda, olinadigan kamarlar balandligini 10 – 12m dan ko’p qabul qilmaslik va kovsh sig’imi 3 – 5 m3 bo’lgan karyer tipidagi ekskavatorlarni qo’llash maqsadga muvofiq. 10.2- jadval Yuqori yuklash bilan cho’zilgan ishchi qurilmaga ega mexlopatalar bilab olishda kamarning maksimal balandligi Transheyaning siljish tezligi kamar balandligiga taxminan teskari proporsional. Bu tezlikka kon ishlari chuqurlashishining tempi bog’liq. Kamar balandligi qancha katta bo’lsa, karyerning foydali qazilma bo’yicha ishlab chiqarish quvvati ehtimoli shuncha kichik. Bu nizom karyer ishining birinchi davrida ayniqsa muhim. Shu bilan birga ochish ishlarining zarur hajmi ishchi kamarlar soni qisqarishi va karyer ishchi bortining qiyalik burchagi oshishi natijasida kamar balandligi oshishi bilan kamayadi. Bunda shuningdek siljishning talab qilinadigan tezligi va olish fronti uzunligi kamayadi. Shuning uchun karyerning (chuqurligi bo’yicha) o’rta zonasida oddiy qurilishdagi yotiqliklarni ishlab chiqishda ba’zan kamar balandligini oshirish maqsadga muvofiq. Oddiy qurilishdagi qiya va katta yotiqliklarni ishlab chiqishda ochiq ishlarni olib borish tajribasidan E = 3 - 5 m3 li ekskavatorlardan foydalanishda kamarning optimal balandligi 12 – 15 m ni va E = 8 - 12,5 m3 ekskavatorlar uchun 17 – 20 m ni tashkil qilishi o’rnatilgan. Yoriqlikning III – V kategoriyasidagi jinslarda vertikal chuqur zaryadlarni ko’p qatorli portlatilishida ko’pincha xavfsizlik shartlari bo’yicha Nu=Nch.max+h (h = 1 ÷ 3 m). Foydali qazilma konlarini ochiq ishlab chiqilishida karyerning butun qurilish va undan foydalanish davri davomida ularning deformatsiyalanishiga yo’l qo’ymaslik va kamarlarning mustahkamligi ta’minlash juda muhim. Qiyalikning mustahkamligini aniqlovchi ko’pgina omillardan geologic omillar guruhi hal qiluvchi hisoblanadi (tarkib, holat, kon jinslarining qurilishi va xususiyatlari). Ular massivning deformatsiya shartlarini, qiyaliklar mustahkamligining hisob sxemalarini tanlashni, deformatsiyaga qarshi choralarning xarakteri va hisob ko’rsatkichlari kattaliklarini aniqlaydi. Gidrogeologik omillar guruhidan massiv tarkibini (yoriq karbonat jinslarni eritish, gilli jinslarning shishish va boshqalar natijasida) va uni kuchlangan holatini o’zgartiruvchi yer osti suvlarining ta’siri asosiysi hisoblanadi; gidrostatik va gidrodinamik kuchlar ta’siri ostida qiyaliklarning filtratsion buzilishi sodir bo’lishi mumkin (oqishi va suffoziya). Kontakt zona va tuzilishli buzilishlarning suvlanishi qiyalikning deformatsiyasi (kontaktlarda jins mustahkamligining pasayishi natijasida) va suvning to’satdan kirishiga olib keladi. Uchunchi guruhni texnologik omillar tashkil etadi. Ochish lahimlarining parametrlari, ularning karyer konturiga nisbatan holati va xizmat qilish muddati massivda reologik jarayonlarning rivojlanish intensivligi va jinslarning shamollatilishini, massivda deformatsion jarayonlarning rivojlanishini aniqlaydi (qatlam kontaktlari kesilishi va buzilishi va hokazo). Massivda kon ishlari fronti siljish tezligi baland bo’lganida deformatsion va reologik jarayonlar rivojlanishga ulgurmaydi, bu ishchi kamarlar qiyaligiga qiyalikning ancha katta burchaklarini berish imkonini beradi. Ishlab chiqilgan sohada ag’dargichlarning joylashtiriluvi jinslar massivining bort oldini siljitishga bo’lgan kuchlarga qarshilikni oshiradi. Karyer bortlari planda qavariq, bo’rtiq va to’g’ri chiziqli shakldagi bo’laklarga ega bo’lishi mumkin. Boshqa teng holatlarda planda egilgan shaklga ega qiyaliklar tekislariga qaraganda ancha mustahkamligi o’rnatilgan. Portlash ishlari seysmik effect kelib chiqishiga, kamarning qiyalik oldi massivida yoriqlarning va past mustahkamlikdagi joylarning, shuningdek kamar qiyaligining o’zining mustahkam bo’lmagan sirtini hosil bo’lishi va rivojlanishiga olib keladi. Kamarlarni yakuniy holatga qo’yishda portlashlarning zararli ta’sirini pasaytirish uchun quyidagilar zarur: burg’i portlash ishlarining parametrlarini o’zgartirish; (ma’lum sharoitni hisobga olgan holda) kerakli diametrdagi chuqur zaryadlarni qisqa sekinlashtirilgan portlashini va konturli portlashni qo’llash, inertli zaryadlar; chuqurlar qatorini bort konturiga 60 – 90o burchak ostida joylashtirish; ekranlashtiradigan vrubalarni qo’llash; kamarlarni sun’iy mustahkamlashdan foydalanish; hisoblarga mustahkamlik zahirasining oshirilgan koeffitsiyentini kiritish. Qiyaliklarning qisqa muddatli va uzoq muddatli mustahkamligini farqlashadi, ular mos ravishda ishchi va ishsiz kamarlarga ega bo’lishi kerak. Ishchi kamarlar mustahkamlik zahirasining koeffitsiyenti ηu = 1,15 ÷ 1,2, ishsiz gil va yoriqli qoya va yarimqoya jinslarda ηu =1,5 ÷ 2. Ishchi va ishsiz kamarlarning qiyalik burchaklarini oldindan tanlashda 5.3 jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Burchaklar qiymatini aniqlash uchun, ayniqsa mustahkam bo’lmagan jins yoki susaygan sirtlarning salbiy yotishida, qiyaliklar mustahkamligining naturali tadqiqot va hisoblarini o’tkazish lozim. 5.3 jadval Po`onalarning qiyalik burchagi Susayish sirtlari bo’lmaganida kamarning buzilish ehtimoli bo’lgan (5.1 rasm) prizma kengligi (m) qiyalik burchagi va jinslarning mustahkamligiga ko’ra quydagi formula bo’yicha aniqlanishi mumkin 2 H у 1 ctg tg 2 H 90 2 Z , 0 ctg 45 tg 2 2 bu yerda α — kamarning qiyalik burchagi, gradus; ρ — jinsning ichki ishqalanish burchagi, gradus; N90 — uzilishning vertikal yorig’i uzunligi, m H 90 2K 0 tg 45 , g 2 K — jinsning ulanishi, Pa; γ — jins zichligi, kg/m3. Kon jinslari massiv tuzilishiga ko’ra Z kattalik quyidagini tashkil etadi (G. L. Fisenko bo’yicha): (0,1 ÷ 0,2) Nu — susayish sirtlarining massiv tomonga yiqilishida (11.1 a rasm); (0,25 ÷ 0,3) Nu — susayish sirtlarining katta va qiya ravishda ishlab chiqilgan soha tomonga yiqilishida (5.1 b rasm); (0,3 ÷ 0,4) Nu — susayish sirtlarining ishlab chiqilgan soha tomonga gorizontal yotishi yoki qiya yiqilishida (11.1 v rasm). 10.1- rasm. Kamar jinslari yiqilish ehtimoli prizmasi kengligini aniqlashga sxemalar. 11-MA’RUZA MAVZU: OCHIQ KON ISHLARIDA ISHLAB-CHIQARISH JARAYONLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. 1. 2. 3. 4. Reja: Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinslarini qazish va yuklash. Kon massasini tashish. Qoplovchi tog’ jinslaridan ag’darmalar hosil qilish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– ochiq kon ishlarida ishlab chiqarish jarayonlari bilan tanishish va tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash, mexanik va burg’ulash portlatish usuli, qazish-yuklash ishlari, kon massasini tashish, qoplovchi tog’ jinsi, ag’adarma hosil qilish. Karyerlarda kon ishlari ochish va qazib olish ishlari singari quyidagi ishlab chiqarish jarayonlaridan iboratdir: 1. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash; 2. Tog’ jinslarini qazish va yuklash; 3. Kon massasini tashish ; 4. Koplovi tog’ jinslaridan ag’darmalar hosil qilish va omborlarga joylashtirish. 5. Foydali qazilmalarni boyitish. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash jarayoni qazib olishning samaradorligini ta’minlash maqsadida, tog’ jinsining tabiiy holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan jarayonni o’z ichiga oladi. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda pog’onadagi qattiq tog’ jinslari portlatish yordamida parchalanadi va o’rtacha qattiqlikdagi tog’ jinslari esa mexanik usul bilan parchalanadi. Mexanik usul bilan maydalash portlatish usuli bilan maydalashga qaraganda ancha foydalidir, chunki unumdorligi yuqori, tannarxi kichik va ishdagi xavfsizligi yuqoridir. Mexanik usul bilan maydalashni mustahkamlik koeffitsienti f=8 gacha bo’lgan tog’ jinslariga qo’llash mumkin. Portlatib yumshatish usuli mustahkamlik koeffitsienti f=8 dan yuqori bo’lgan tog’ jinslariga qo’llaniladi. Ochiq kon ishlari amaliyotida tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda portlatib maydalash usuli keng qo’llaniladi. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga qo’llashning 5 xil ko’rinishi mavjud: 1. Kamera zaryadlarini qo’llash usuli (tog’li sharoitlarda transheyalarni hosil qilish uchun ommaviy portlatishlarda qo’llaniladi); 2. Qozon zaryadlarini qo’llash usuli (baland va tik pog’onalarda zaryad massasini oshirish uchun qo’llaniladi); 3. Skvajinali zaryadlash usuli ; 4. SHpurli zaryadlash usuli (asosan, qurilish materiallarini qazib olishda ko’proq qo’llaniladi); 5. Quyma zaryadlash usuli (ikkilamchi maydalash va yordamchi ishlarda qo’llaniladi). Tog’ jinslarini qazish va yuklash. Kon massasini tashish. Burg‘ilash va qidirishdagi ekskavatsiyadan tortib qazishning keyingi uch bosqichi davomida qazib olish va ekspluatatsiyasining ba’zi asosiy operatsiyalari mustaqil bajariladi va mahsulot qazib olinadi va tashiladi. 1.5 bo‘limda keltirilganidek, bu bosqichlar kon qazib olish sanoatining faoliyat birligi deyiladi. Agar ular foydali qazilmani qazib olishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilsa, biz uni ishlab chiqarish operatsiyasi deymiz; Yordamchi operatsiyalar qazib olishning asosiy faoliyatini qo‘llab turadi, lekin, qoidaga ko‘ra, bu ishchining xavfsizligi yoki operatsiyaning samaradorligiga zarur bo‘lmasa uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qismi hisoblanmaydi. Bizning qiziqishimiz qazib olish va ekspluatatsiya qilish uchun ishlatiluvchi opretsiyalarga qaratilgan.4 Tog’ jinsi massivini to’g’ridan to’g’ri qazib olish va transport vositasiga yuklash yoki qazib olishning o’zi mashinaning ishchi organi yordamida tog’ jinsini bir joydan ikkinchi joyga siljitishi va ag’darmaga bo’shatishiga – qazib-yuklash ishlari deyiladi. Bu jarayonni mexanizatsiyalash uchun, ishlatilishi turlicha bo’lgan universal va Karyer transportlaridan foydalaniladi. Karyerda qazish-yuklash ishlarida ekskavatorlardan keng foydalaniladi. Ekskavator ishlari Karyerning asosiy texnologik jarayoni hisoblanadi. Ba’zi Karyerlarda esa skreper va buldozerlar qo’llaniladi. Qazish - yuklash ishlari bitta transport vositasi yordamida amalga oshiriladi. Kon masasi Karyer transportlari yordamida tashiladi. Karyer transportining vazifasi – foydali qazilmani zaboydan yuklovchi bunkergacha yoki boyituvchi fabrikalargacha, qoplovchi tog’ jinslarini esa ag’darmalargacha tashishdan iborat. Karyerlarda kon massasini tashish uchun turli ko’rinishdagi Karyer transportlaridan foydalaniladi. Asosiy transport vositalari: -temir yo’l transporti; -avtomobilь transporti; -konveyer transporti. Temir yo’l transporti tashish masofasi 4 km va undan yuqori, yillik yuk aylanish hajmi esa 25 mln.t va undan yuqori bo’lgan Karyerlarda keng qo’llaniladi. Temir yo’l transportida yuk ko’tarish quvvati 100-180t bo’lgan vagon dumpkarlar qo’llaniladi. Lokomotiv sifatida esa, elektrovoz va teplovozlar qo’llaniladi. Yo’lning maksimal qiyaligi 60% . Burilish radiusi 180-200 m. Avtomobilь transporti tashish masofasi 4-5 km bo’lgan va yillik yuk aylanish hajmi uncha katta bo’lmagan, ya’ni 15-20 mln.t bo’lgan hollarda Karyerda keng qo’llaniladi. Avtomobilь transporti temir yo’l transportiga qaraganda ancha afzalliklarga ega: manyovrining kattaligi, qiyaligining kattaligi, ya’ni 150% va burilish radiusining kichikligi. Avtomobilь transportining tezligi s’ezdlarda 10 km/s, asosiy yo’llarda 18-25 km/s. Konveyer transporti (lentali konveyer) Karyerda maydalangan kon massasini (bo’lak o’lchami 400 mm gacha) tashish uchun qo’llaniladi. Karyerda mehnat unumdorligi 300 dan 1000 m³/s gacha bo’lgan lentali konveyerlar qo’llaniladi. Ba’zan konveyerlarning quvvati 12000 m³/s gacha yetadi. Konveyer lentasi eni - 900 dan 2000mm gacha, xarakatlanish tezligi – 2m/sek dan 5 m/sek gacha yetadi. Konveyerlarni qo’llash tashishning uzluksizligini ta’minlaydi. Qoplovchi tog’ jinslaridan ag’darmalar hosil qilish. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish ma’lum bir hajmdagi qoplovchi tog’ jinslarini qazish va tashishning zaruriyatiyligi bilan bog’liqdir. Tashiladigan qoplovchi tog’ jinslari shu maqsad uchun maxsus tayyorlangan maydonlarga joylashtiriladi. Qoplovchi tog’ jinslarini joylashtirish natijasida hosil bo’lgan uyum – ag’darma deyiladi. Ishlab chiqarish jarayonida tog’ jinslarini ag’darmalarga joylashtirish – ag’darma hosil qilish deyiladi. Agar ag’darma oldin qazib o’tilgan Karyer maydonida joylashgan bo’lsa, ichki ag’darma, Karyer chegarasidan tashqarida joylashgan bo’lsa, tashqi ag’darma deyiladi. 4 Howard L. Hartman, Jan M. Mutmansky. Introductory Mining Engineering, 2002, р 584. 12-MA’RUZA MAVZU: TOG’ JINSINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH USULLARI. MEXANIK USULDA QAZIB OLISHGA TAYYORLASH. 1. 2. 3. Reja: Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari. Muzlashdan himoya qilish va muzlagan tog’ jinsini eritish. Mexanik usulda qazib olishga tayyorlash. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– ochiq kon ishlarida tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Mexanik usulda qazib olishga tayyorlash jarayonini o’rganish va o’zlashtirish. Tayanch iboralar: muzlashdan himoya qilish, boronalash, eritish, chuqur va yuzaviy elektr istitgich yordamida eritish, kuydirish, par yordamida erpitish. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash keyingi ishlab chiqarish jarayonlari, ya’ni kon massasini qazish va yuklash, tashish, ag’darma hosil qilish va qayta ishlash jarayonlari uchun texnik imkoniyat va qulay sharoit yaratib berish maqsadida amalga oshiriladi. Tog’ jinslarini qazib olish tayyorlashning texnologik o’rni (pozitsiyasi) bo’yicha ularni ikki guruhga bo’lish mumkin: - mexanik yoki gidravlik usul bilan oldindan yumshatmasdan qazib olishga tayyorlash mumkin bo’lgan tog’ jinslari (tuproq, suglinok, yumshoq ko’mir, shamol ta’sirida to’la parchalangan metamorfik jinslar, mel, tuproqli rudalar); - oldindan yumshatilishi zarur bo’lgan tog’ jinslari (tuproqli va qum-tuproqli slanetslar, tuproqli va ohakli qumlar, temir rudalari, argilitlar, alevrolitlar, gips, toshli tuz, toshko’mir va qo’ng’ir ko’mir, ohaktosh, qum, kvartsitlar, granitlar, bazaltьlar, gabbro). Tog’ jinsining turi va holatiga bog’liq holda tog’ jinsini qazib olishga tayyorlash asosan quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: muzlashdan himoya qilish; muzlagan tog’ jinsini eritish; gidravlik usulda tayyolash; mexanik yoki portlatish usuli bilan tayyorlash. Muzlashdan himoya qilish va muzlagan tog’ jinsini eritish. Muzlashdan himoya qilish harorat 0˚dan past bo’lganida dastlabki yumshatish amalga oshirilmasdan ham qazib olish imkonini beradi. Muzlashdan himoya qilish uchun yerning yuza qismini haydash, yumshatish, boronalash (molalash) va isitish usullari qo’llaniladi. Haydash, yumshatish va bronalash tog’ jinsi sirtida hosil qilingan havo bilan to’ldirilgan bo’shliq hisobiga issiqlik o’tkazuvchanlikni ma’lum darajada pasaytiradi. Xaydash va yumshatish maxsus plug va yumshatgich yordamida o’tiladi. Bunda xaydash chuqurligi 40-50 sm, boronalash chuqurligi esa 20 sm ni tashkil etadi. Er sirtini muzlashdan himoya qilish uchun teploizolyatsion material sifatida mox, yog’och qirindisi, mineral vatalar qo’llaniladi. Muzlagan tog’ jinsini eritish. Tog’ jinslarini eritish par, suv, chuqur yoki yuzaviy elektrisitgich elektrodlar va yuzani kuydirish yordamida amalga oshiriladi. CHuqur elektrisitgichda elektrodlar bir-biridan 0,5–0,7 m masofada bo’lgan shpurlarga muzlash chuqurligigacha joylashtiriladi. Elektr zanjiri erigan tog’ jinsida qisqa tutashuv hosil qiladi va uning erish jarayoni pastdan yuqoriga qarab hosil bo’ladi. Eritishga ketgan elektr energiya sarfi 1 m3 tog’ jinsiga 8-10 kvt s ni tashkil etadi. Yuzaviy elektr isitgichda elektrod metal setka ko’rinishida eritiladigan uchastka yuzasiga yotqiziladi. Elektr ta’minoti yuqori chastotali generator orqali amalga oshiriladi. Par bilan eritish havo harorati 0 dan past bo’lib, bu holat uzoq davom etadigan iqlim sharoitlarida muzlagan tog’ jinslarida qo’llaniladi. Par bilan eritishda ichki diametri 19-22 mm, uzunligi 1,5-3 m bo’lgan po’lat trubalar qo’llaniladi. Bu trubalar shpurlarga joylashtiriladi (shpurlar orasidagi masofa 2-2,5m) yoki skvajinalar burg’ulanib, bu skvajinalarga par yuboriladi yoki boshqa isituvchi materiallar joylashtiriladi. Eritish davomiyligi 4-6 soatda 24-27 kg parni sarflab 1m3 tog’ jinsini eritish mumkin. Yuza qismini kuydirish yordamida eritish muzlagan tog’ jinsi yuzasida ko’mir qatlami, torf yoki o’tin yoqish orqali amalga oshiriladi. 1m3 tog’ jinsini eritish uchun yoqilgi sarfi: 30-60 kg ko’mir, 120-140 kg torf va 0,14-0,17 m3 o’tin sarflanadi. Gidravlik usul. Tog’ jinsini qazib olishning gidravlik usuli tog’ jinsi tarkibiga suv va eritmalar jo’natishga asoslangan. SHag’al va qum qazib olish korxonalarida gidravlik usul, suv bilan yuvib olish yoki kimyoviy aralashmalar qo’llaniladi. Bulardan tashqari burg’ulashning: elektrogidravlik, skvajinlarni burg’ulash va tog’ jinslarini kesishda (qirqishda) ulьtratovushlarni qo’llash, portlatib burg’ulash, plazmali burg’ulash turlari ham mavjuddir. Tog’ jinsini mexanik usulda yumshatish. O’ta zich, muzlagan va yarim qoyali tog’ jinslarini qazib olishga tayyolashda turli xil yumshatuvchi mexanik vositalaridan foydalaniladi: ekskavator cho’michi, traktorli yumshatgich va maxsus struglar. Portlatish usuli bilan yumshatishga qaraganda mexanik usul bilan yumshatishda yuqori unumdorlikka erishiladi. Bu usul tog’ jinsi qattiqligi f=6 gacha bo’lgan tog’ jinslarida arzon tannarxga ishlarning bexatar olib borilishiga erishiladi. Mexanik usulda yumshatishning eng keng tarqalgan usuli bu-traktorli yumshatishdir. Bunda gusenitsali quvvatli traktorlarga 1-5 tagacha yumshatuvchi tishlar o’rnatiladi. Tog’ jinsi qattiqligi oshgan sayin yumshatuvchi tishlar soni kamayadi. Yarim qoyali va katta yoriqli qoyali tog’ jinslarida bir tishli yumshatgichlar, kam mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida esa, ko’p tishli yumshatgichlar (ularning unumdorligini oshirish maqsadida) ishlatiladi. O’tkir tishlarga bo’lgan kuchlanish 250 kN gacha yetadi. Harakat paytida bu o’tkir tishlar gidravlik sistema yordamida massivga 0,5 m chuqurlikkacha botishi mumkin. Tog’ jinsining yumshatiluvchanligi yumshatgich tishlarining botish chuqurligi bilan aniqlanadi va massivning yoriqligi hamda tog’ jinsi mustahkamligiga bog’liq bo’ladi. 12.1.Rasm. Traktorli yumshatgichning umumiy ko’rinishi. 1 – yumshatgich tishi; 2 – yumshatgich ramasi; 3 – yumshatgichning ko’tarib, tushiruvchi gidrotsilindri; 4 – yumshatgichning qiya tishining gidrotsilindri; 5 - ROPS konstruktsiyasi; 6 - kabina; 7 – motor bo’limi; 8 – yumshatgich otvalini ko’tarib tushuruvchi gidrotsilindri; 9 - gidravlik podkos; 10 - bulьdozer otvali; 11 – itaruvchi brus; 12 - gusenitsani tortuvchi gidrotsilindr; 13 –etaklovchi yulduzcha; 14 – gusenitsali telejka ramasi 12.2. Rasm. Yumshatgichni qo’llagan holda qazish ishlarini olib borish sxemasi. a – pog’onani qiya qatlam bilan qazib olish; b – pog’onani qiya qatlam bilan qazib olish (normal qiyalikdagi pog’onalarda); v - pog’onani qiya qatlam bilan qazib olish (yuqori qiyalikdagi pog’onalarda); 1 - ekskavator; 2 – bulьdozer; 3 - yuklagich Mexanik yumshatgichning samaradorligi massivning yoriqliligiga bog’liqdir. Massiv katta yoriqlarga ega bo’lganda, yumshatgichning samaradorligi oshadi. Asosiy yoriq yo’nalishiga ko’ndalang ravishda yumshatilganda samaradorlik yanada yuqori bo’ladi. a b 12.3. Rasm. Monolit (a) va yoriq (b) tog’ jinslarida yumshatgichning parallel o’tishdaga borozdo qirqimi. Massivni yumshatish yumshatgichning parallel uzun yurishi orqali amalga oshiriladi. Uzun yurishlar orasidagi masofa belgilangan bo’laklik va yumshatishning samarador chuqurligini ta’minlash sharti bo’yicha hisoblanadi. Bunda yumshatishning samarador chuqurligi, tishning botish chuqurligidan kam bo’ladi. CHuqurligini oshirish va kon massasining bo’lakligini ta’minlash maqsadida qo’shimcha kesishgan yurishlar qo’llaniladi. O’ta zich tog’ jinslarida yumshatgichning mehnat unumdorligi- yumshatiladigan uchastka uzunligi 100-300 m bo’lganda 1000-1500 m3/soatgacha yetishi mumkin. Yumshatiladigan uchaska uzunligi 100-300m gacha bo’lishi mumkin. Yumshatilgan tog’ jinslari bulьdozerlar bilan shtabellanadi (to’planadi). To’plangan tog’ jinslari yuklovchi mashinalar yoki ekskavatorlar bilan transport vositalariga yuklanadi. 13-MA’RUZA MAVZU: TOG’ JINSLARINI BURG’ILASH PORTLATISH USULIDA QAZIB OLISHGA TAYYORLASH 1. 2. 3. Reja: Tog’ jinslarini burg’ulash portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga joylashtirish usullari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– ochiq kon ishlarida tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashning portlatish usuli to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Burg’ilash uskunalari va ularning turlari haqida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboaralar: portlatish ishlari, skvajinalarni burg’ulash, burg’ulanish, aylanma burg’ulash, sharoshkali burg’ulash, zarbli-aylanma burg’ulash, olovchi (termik) burg’ulash. Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinsini qazib olishning portlatish usuli tog’ jinsini massivdan ajratib olish va ularni belgilangan kattalikda maydalashdan iborat. Yarim qoyali tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda portlatish usuli bilan yumshatish keng qo’llaniladi. Ushbu usul Karyerlarda qoyali tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashning yagona usuli hisoblanadi. Barcha Karyer jihozlarining ish unumdorligi va kon ishlariga ketgan xarajatlar ma’lum darajada portlatish ishlari sifati va ularni tashkil etishga bog’liqdir. Energiyani qo‘llash usuliga qarab tog‘ jinslarini maydalash usullarining tasnifi5 Energiyani Energiyani Tasir qiluvchi kuch yoki ishlatish shakli ishlatish usuli mashina Portlovchi moddaning zaryadi, Kimyoviy Portlash portlovchi modda Suyuq kislorod, qora porox Pnevmatik Siqilgan havo yoki uglerod baloni Mexanik Kesish Buldozer Zarba Urib sindiruvchi bolg‘acha Suyuq Tuproqni qazish Konni qazish Gidromonitor Suyuqlik (tizillab otiladigan) Elektrik Elektr yoki tok Elektr mashinalari Portlatish ishlari quyidagilarni ta’minlashi zarur: keyingi ishlab chiqarish jarayonlari uchun tog’ jinslarini belgilangan darajada maydalanishini; portlatilgan foydali qazilmaning talab etilgan sifat va navlarini; minimum darajada pog’ona maydonchalari belgilari o’lchamlari va shakllaridan chekinish; berilgan pog’ona shakli va qiyalik burchaklarini, keyingi (navbatdagi) skvajinalarni burg’ulash va zaryadlash xavfsizligini; qazish va yuklash ishlari uchun qulay bo’lishi uchun belgilangan o’lcham va shakldagi portlatilgan tog’ jinsi uyumini, tog’ jinslarini joylashtirishda zarur bulgan masofa va yo’nalishlarni, asosan qazib o’tilgan maydonga joylashtirishda; atrofdagi inshootlar va Karyerning oxirgi konturidagi tog’ jinsi massivini maksimal darajada saqlash xamda, ularga minimal darajada portlashning seysmik ta’sirini; 5 Howard L. Hartman, Jan M. Mutmansky. Introductory Mining Engineering, 2002, р 584 yuqori unumdorlikda qazish va yuklash ishlari uchun yetarli hajmdagi portlatilgan tog jinslarini; kon ishlarini yuqori samaradorligini, ish unumdorligini va xavfsizligini. Skvajinalarni burg’ulash – ayniqsa qoyali, parchalanishi qiyin bo’lgan tog’ jinslarida ish hajmi katta va qimmat turuvchi jarayondir. Portlovchi skvajinalarni burg’ulash samaradorligi burg’ulash tezligi bilan aniqlanadi. Burg’ulash tezligi quyidagilarga bog’liqdir: burg’ulash asbobi ta’siri ostida tog’ jinslarining buzilish kobiliyati (asosiy faktor); burg’ulash asboblarining turi va shakllari, skvajina zaboyiga ta’sir etish usuli (zarbli, aylanma, aylanma-zarbli va boshqalar); burg’ulash asbobining skvajina zaboyiga ta’sir kuchi va tezligi; skvajina diametri va bir qator hollarda uning chuqurligi; tog’ jinsi buzilishiga ta’sir etuvchi (xalaqit beruvchi) burg’ulash chiqindisini skvajina zaboyidan tozalash tezligi, doimiyligi va usuli. Yuqorida sanab o’tilgan barcha faktorlar burg’ulash dastgoxlarining texnologik parametrlarini aniqlaydi. Burgulanish – tog’ jinslarini burg’ulash asboblari bilan burg’ulashda ularning parchalanishga qarshilik darajasi. Burg’ulanish tog’ jinslarining elastik va plastik, mustahkamlik kabi mexanik xossalarni, hamda qattiqlik, yopishqoqlik va abrazivlik kabi texnologik ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. Burg’ulanishni standart sharoitlarda 1 daqiqa vaqt mobaynida burg’ulangan shpur yoki skvajina uzunligi bilan yoki aksincha, ya’ni ayni shu sharoitda 1 m shpur yoki skvajinani burg’ulash uchun ketgan vaqt bilan baholash qabul qilingan. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi. Tog’ jinsi massivida skvajinalarni burg’ulashda, burg’ulash snaryadi diametri va mehnat unumdorligi turlicha bo’lgan burg’ulash dastgohlari ishlatiladi. Dastgohlarni (burg’ulash dastgohlarini) tanlash esa, tog’ jinsi xususiyatlari, burg’ulash ishlari hajmi va portlovchi skvajinalar parametrlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Operatsion tizimning komponentlari. Burg‘ilash tuzilishining to‘rtta asosiy funksional komponentlari mavjud. Ular burg‘ilash tizimi energiyasini ajratiladigan jinsga quyidagi usullar bilan ishlatilishga bog‘liq: 1.Burg’u, uning dastlabki shakli (suyuqlik, elektr, pnevmatik yoki dvigatel uzatmasining ichki yonishi)dan hosil qilingan energiyani harakatlanuvchi kuchi energiya manbai hisoblanib, tizimni harakatga keltirish uchun mexanik energiyaga aylantiradi. 2. Sterjen (yoki burg‘ilovchi po‘lat, sterjen yoki truba) energiyani birlamchi dvigatelldan yoki manbadan maydalash (urish)ga yoki aplikatorga uzatadi. 3.Tizimdagi energiyani maydalanuvchi jinsga urilib, uning ichiga kirish; 4. Suyuqlik harakatlanib, quduqnii tozalaydi, changni nazorat qiladi, burg‘ilash uskunasini sovutadi, quduqni mustahkamlaydi.6 Zich va yarim qoyali tog’ jinslarini burg’ulashda – kesuvchi koronkali va aylanma burg’ulovchi SBR turdagi stanoklardan foydalaniladi, qoyali tog’ jinslarida – burg’ulash ishlari hajmi katta bo’lganida, sharoshkali burg’ulovchi dasgohlar qo’llaniladi. SHuningdek, o’rta va kam ish unumli Karyerlarda – zarbli aylanma burg’ulovchi dastgohlar qo’llaniladi. Kristall strukturaga ega bo’lgan o’ta qattiq tog’ jinslarida burg’ulash ishlarini olib borishda, SBO turdagi dastgohlar va o’ta ko’p yoriqli va tarkibida karstlar bo’lgan tog’ jinsi massivlarida – kanatli-zarbli burg’ulash dastgohlari qo’llaniladi. Aylanma burg’ulash (skvajinalarni kesish yo’li bilan burg’ulash). Kesuvchi koronkalar yordamida aylanma burg’ulash asosan vertikal va qiya skvajinalarni o’tishda qo’llaniladi (tog’ jinsi qattiqligi f=2-8). Bunday stanoklar bilan burg’ulash texnologiyasining mohiyati shundaki – elektr dvigateli bilan hosil bo’ladigan bosimning aylanish o’qi bo’ylab kesgichga ta’sir etadi va keskich 6 Howard L. Hartman, Jan M. Mutmansky. Introductory Mining Engineering, 2002, р 584 aylanib-bosib tog’ jinsini parchalaydi. Maydalangan tog’ jinsi parchalari esa aylanma qobirg’ali shneklar bilan skvajinadan chiqarib tashlanadi. Burg’ulash ishlari tugallangandan keyin skvajinada qolgan tog’ jinsi parchalari siqilgan havo yordamida tozalanadi. Keskichlar yeyilishga chidamli po’latlardan ishlangan bo’lib, qattiq qotishmali elementlar bilan armirovkalangan buladi. SBR-125 dastgoxining yurishi – qadamlovchi. SBR-150 dastgoxiniki esa gusenitsali. SHaroshkali burg’ulash. SHaroshkali burg’ulash ham tog’ jinsini aylanma burg’ulab parchalash printsipiga asoslangan. Bunda skvajinadagi ishchi organnning ishchi yuzasi bilan skvajinadagi qazish joyi aylanma siqilib tog’ jinsi parchalanadi. Ishchi organ uchiga sharoshkali tishlar o’rnatilgan bo’ladi. Skvajinalarni burg’ulash chiqindilaridan tozalash va sharoshkalarni sovutish – burg’ulash shtangalari og’zidan (ichidagi bo’shlikdan) yuboriladigan siqilgan havo yordamida amalga oshiriladi. 12.1. Rasm. Karyerlarda sharoshkali burg’ulovchi stanok yordamida skvajinalarni burg’ulash. Zarbli – aylanma burg’ulash. Bu dastgohlarni ishchi organi havoli zarblagichlar hisoblanadi. Siqilgan havo shtanga bo’shlig’i orqali havoli zarblagichga beriladi. Bu siqilgan havo klapanli qurilma yordami bilan urgichli porshenning qaytma-ilgarilanma harakatlanishiga olib keladi va bu urgich burg’ulash koronkasi dumchasiga minutiga 1700-2500 zarba beradi. Havoli zarblagichning aylanishi elektr dvigatelь aylantirgichdan shtanga orqali amalga oshiriladi va bu aylantirgich dastgohning o’zida joylashgan bo’ladi. Har bir zarba berilganida dolota pichog’i burg’ulash asbobi aylanishga ulgurgan sektordagi tog’ jinsiga botib uni maydalaydi. Termik (olovli) burg’ulash. Bu usul asosan qattiqligi (f=20 gacha) juda yuqori bo’lgan, tarkibida kvarts bo’lgan monolit tog’ jinslarini burg’ulashda qo’llaniladi. Bunda skvajinadagi qazish joyining yuzasi yuqori temperaturali (3200ºS gacha) gaz oqimi bilan juda tez (lahzali) isitiladi. Bu yerda yupqa yuzaga (qatlamga) uzatilayotgan yongan gaz oqimining tezligi tovush tezligidan ham yuqori bo’lib, termik zo’riqish (tog’ jinsida) paydo bo’ladi va tog’ jinsi parchalanib massivdan ajralib, gaz oqimi kuchi bilan skvajinadan chiqarib tashlanadi. Zarbli burg’ulash. Zarbli – buralishli burg’ulash hozirgi paytda juda kam qo’llaniladi, chunki bu usulda mehnat unumdorligi kam va katta mehnat sarfi talab etiladi. Zarbli – buralishli burg’ulash printsipi shundan iboratki, bunda og’irligi juda katta (1200-2800 kg) bo’lgan burg’ulash snaryadi kanatga osilgan bo’lib, bu snaryad ritmik ravishda 1-1,2 m balandlikka ko’tarilib, erkin tashlanadi. Snaryad zarb bilan urilganida zaboyda tog’ jinsini parchalaydi. Dastgohning ish rejimi – burg’ulash snaryadining ko’tarilish balandligi, zarblar chastotasi hamda suvni yetkazib berish vaqti bilan bog’liq. Hozirgi kunda Karyerlarda turli modeldagi burg’ulash stanoklari qo’llanilmoqda. Portlovchi skvajinalarning 85% i sharoshkali burg’ulash dastgohlari yordamida burg’ulanmoqda. Hamdo’stlik mamlakatlarida bir qator burg’ulash dastgohlari turli kon texnik sharoitlarda diametri 125 mm dan 400 mm gacha bo’lgan portlovchi skvajinalarni burg’ulashni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish quvvati kam bo’lgan (5 mln. t. gacha) Karyerlarda 2SBSH-200 (skvajina diametri 190 va 214 mm) turdagi sharoshkali burg’ulash dastgohi, o’rta va katta ishlab chiqarish unumdorligiga ega bo’lgan Karyerlarda esa, SBSH-250 va SBSH-250 MN (skvajina diametri 243-269 mm) dastgohlari keng tarqalgan. Xorij mamlakatlarida esa, Byusayrus Eri (AQSH) firmasining 31R modeldagi diametri 159-200 mm bo’lgan va III seriya 60R modeldagi burg’ulash diametri 311 mm bo’lgan sharoshkali burg’ulash dastgohi keng tarqalgan. Keyingi yillarda xorijiy firmalar tomonidan yangi turdagi burg’ulash dastgohlari yaratildi. Bular: P seriyadagi VE-55R dastgohi (Byusayrus Eri firmasi) skvajina diametri 171-311 mm, burg’ulash chuqurligi-76 m; YeSM-450 (Intersol-Rend firmasi) markali dizelь privodli gusenitsali gidravlik burg’ulash dastgohi: skvajina diametri 130-200 mm, burg’ulash chuqurligi-19,8 m. Hamdustlik mamlakatlarida burg’ulash dastgohlari ishlab chiqaridigan yagona mamlakat bu Rossiyadir. 14-MA’RUZA MAVZU: FOYDALI QAZILMA KONLARINI OCHIQ USULDA QAZIB OLISHDA PORTLATISH ISHLARI 1. 2. 3. Reja: Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga joylashtirish usullari. Burg’ilash portlatish ishlari pasportini tuzish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– ochiq kon ishlarida tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashning portlatish usuli to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Portlovchi moddalar va ular haqida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboaralar: portlatish ishlari, portlovchi moddalar, burg’ulanish, zaryadlash usullari, portlatish energiyasi, skvajina o’lchamlari, olovchi (termik) burg’ulash. Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinsini qazib olishning portlatish usuli tog’ jinsini massivdan ajratib olish va ularni belgilangan kattalikda maydalashdan iborat. Yarim qoyali tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda portlatish usuli bilan yumshatish keng qo’llaniladi. Ushbu usul karьerlarda qoyali tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashning yagona usuli hisoblanadi. Barcha karьer jihozlarining ish unumdorligi va kon ishlariga ketgan xarajatlar ma’lum darajada portlatish ishlari sifati va ularni tashkil etishga bog’liqdir. Energiyani qo‘llash usuliga qarab tog‘ jinslarini maydalash usullarining tasnifi7 Energiyani Energiyani Tasir qiluvchi kuch yoki ishlatish shakli ishlatish usuli mashina Portlovchi moddaning zaryadi, Kimyoviy Portlash portlovchi modda Suyuq kislorod, qora porox Pnevmatik Siqilgan havo yoki uglerod baloni Mexanik Kesish Buldozer Zarba Urib sindiruvchi bolg‘acha Suyuq Tuproqni qazish Konni qazish Gidromonitor Suyuqlik (tizillab otiladigan) Elektrik Elektr yoki tok Elektr mashinalari Portlatish ishlari quyidagilarni ta’minlashi zarur: keyingi ishlab chiqarish jarayonlari uchun tog’ jinslarini belgilangan darajada maydalanishini; portlatilgan foydali qazilmaning talab etilgan sifat va navlarini; minimum darajada pog’ona maydonchalari belgilari o’lchamlari va shakllaridan chekinish; berilgan pog’ona shakli va qiyalik burchaklarini, keyingi (navbatdagi) skvajinalarni burg’ulash va zaryadlash xavfsizligini; qazish va yuklash ishlari uchun qulay bo’lishi uchun belgilangan o’lcham va shakldagi portlatilgan tog’ jinsi uyumini, tog’ jinslarini joylashtirishda zarur bulgan masofa va yo’nalishlarni, asosan qazib o’tilgan maydonga joylashtirishda; atrofdagi inshootlar va karьerning oxirgi konturidagi tog’ jinsi massivini maksimal darajada saqlash xamda, ularga minimal darajada portlashning seysmik ta’sirini; 7 Howard L. Hartman, Jan M. Mutmansky. Introductory Mining Engineering, 2002, р 584 yuqori unumdorlikda qazish va yuklash ishlari uchun yetarli hajmdagi portlatilgan tog jinslarini; kon ishlarini yuqori samaradorligini, ish unumdorligini va xavfsizligini. Skvajinalarni burg’ulash – ayniqsa qoyali, parchalanishi qiyin bo’lgan tog’ jinslarida ish hajmi katta va qimmat turuvchi jarayondir. Portlovchi skvajinalarni burg’ulash samaradorligi burg’ulash tezligi bilan aniqlanadi. Burg’ulash tezligi quyidagilarga bog’liqdir: burg’ulash asbobi ta’siri ostida tog’ jinslarining buzilish kobiliyati (asosiy faktor); burg’ulash asboblarining turi va shakllari, skvajina zaboyiga ta’sir etish usuli (zarbli, aylanma, aylanma-zarbli va boshqalar); burg’ulash asbobining skvajina zaboyiga ta’sir kuchi va tezligi; skvajina diametri va bir qator hollarda uning chuqurligi; tog’ jinsi buzilishiga ta’sir etuvchi (xalaqit beruvchi) burg’ulash chiqindisini skvajina zaboyidan tozalash tezligi, doimiyligi va usuli. Yuqorida sanab o’tilgan barcha faktorlar burg’ulash dastgoxlarining texnologik parametrlarini aniqlaydi. Burgulanish – tog’ jinslarini burg’ulash asboblari bilan burg’ulashda ularning parchalanishga qarshilik darajasi. Burg’ulanish tog’ jinslarining elastik va plastik, mustahkamlik kabi mexanik xossalarni, hamda qattiqlik, yopishqoqlik va abrazivlik kabi texnologik ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. Burg’ulanishni standart sharoitlarda 1 daqiqa vaqt mobaynida burg’ulangan shpur yoki skvajina uzunligi bilan yoki aksincha, ya’ni ayni shu sharoitda 1 m shpur yoki skvajinani burg’ulash uchun ketgan vaqt bilan baholash qabul qilingan. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga joylashtirish usullari. Portlatib maydalash usuli mustahkamlik koeffitsienti 8 dan yuqori bo’lgan tog’ jinslariga ko’llaniladi. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga joylashtirishning besh xil ko’rinishdagi usullari mavjud (8.1 rasm): 14.2- rasm. Portlovchi moddalarni tog’ jinsi massiviga joylashtirish usullari Kamera zaryadlarini qo’llash usuli. Ishlab chiqarish jarayoni mexanizatsiyasi rivojlanmagan yoki kam mexanizatsiyalashgan vaqtda massivga portlovchi moddalarni tabiiy bo’shliqlarga yoriqlarga yoki maxsus o’tkazilgan yer osti kon lahimlariga, ya’ni shtolьnya va shurflarga joylashtiriladi. Zaryadlar bir-biridan ma’lum uzoqlikdagi kameralarda o’rnatiladi. Portlovchi moddalar joylashtirilgandan so’ng, laxim tog’ jinslari bilan berkitiladi. Hozirgi vaqtda Karyerlarda kamerali zaryadlash usuli transheya yoki yarim transheya hosil qilishda qo’llaniladi. (9.1 rasm b,v) Katta hajmdagi portlovchi modda zaryadlarini qo’llashda, xavfsizlikni ta’minlash uchun-eng kam qarshilikli chizma Wlns–ni, hisoblashda - zaryaddan ochiq yuzagacha bo’lgan minimal masofa olinadi. Qozon zaryadlarini qo’llash usuli. Karyerlarda burg’uquduqlarni va shpurlarni burg’ulash natijasida portlovchi moddalarni massivda bir tekisda joylashtirish imkoniyati tug’iladi. Portlovchi moddalarning energiyasi atrof tog’ jinslarini maydalashga yetmagan vaqtida qozonli zaryadlash usuli qo’llaniladi. (8.1 rasm g) Massivda burg’u quduq qazilib: uning ostki qismi kichik portlash zaryadlari yordamida yoki termik burg’ulash yordamida kengaytiriladi. Kengaytirilgan bushliqqa asosiy portlovchi modda zaryadi joylashtiriladi. Asosiy kamchiliklari: qozonni hosil qilishni boshqarish va hisoblash qiyinchiliklari, massivning tabiiy holatining buzilishi hamda yoriqlarning hosil bo’lishi, mexanizatsiyalashmagan ish hajmining oshishi. Skvajinali zaryadlash usuli. Bugungi kunda Karyerlarda turli tog’ jinslarida burg’uquduqlarni burg’ulashda turli-tuman samaradorli vositalari mavjuddir (8.2 rasm d). Bu usulning moxiyati shundan iboratki, portlovchi modda qiya yoki vertikal skvajinalarga joylashtirilib, ularning tepa qismlari tiqinlanadi. Tiqinlovchi material o’rnida qumli inert materillardan, burg’ulash qirindilaridan yoki maxsus tarkibga ega bo’lgan tiqinlovchi materiallardan foydalaniladi. Skvajinalar pog’onaning tepa qismida parallel holatda bir yoki bir necha qator etib, orasidagi masofalar hisoblab teng qilib joylashtiriladi. Skvajinalar orasidagi masofa shunday tanlanishi kerakki, har bir portlatilgan skvajina o’rtada ochiq joy qoldirmasdan bir-birining ustiga parchalangan tog’ jinslarini yopishi yoki qoplashi kerak. Gorizontal, qiya va vertikal skvajinalar mavjud. Hozirgi kunda vertikal skvajinalar keng qo’llanilmoqda. Skvajinada portlovchi modda zaryadi yaxlit va oraliq bo’shliqli holda, portlatiladigan blokda esa bir qatorli va ko’p qatorli holatda qilib joylashtiriladi. 14.3. – расм. Портловчи скважина парамертлари. а – яхлит зарядли қия скважина; б – ҳаво бўшлиғи ҳосил қилиб кўп қаторли ҳолатда жойлаштирилган вертикал скважина; 1 – ПМ заряди; 2 – забойка; 3 – ҳаво бўшлиғи. Skvajinali zaryadning ta’sir zonasi: Patron boevik (jangari patron) odatda skvajina tubida asosiy zaryad ostiga joylashtiriladi. Bu esa, o’z navbatida portlovchi modda bilan zaryad detonatsiyasining massiv parchalanishi yo’nalishiga mos kelishiga, parchalanishning sifatli kechishiga, pog’ona asosining tekis chiqishiga olib keladi. Skvajinalarni diametrlarini, qatorlar sonini, qiyalik burchagini o’zgartirish massivda tog’ jinslarining xossalariga qarab portlovchi moddalarni ancha to’g’ri joylashtirishga imkon beradi. а б в г 14.4. Rasm. Skvajinalarni pog’onalarda Рис. 3.13. Схемыjoylashish расположенияsxemalari. скважин на уступе: а однорядная; б, в a – birqatorli; b, v – kvadrat va “shaxmat”setkasi shaklida ko’p qatorli joylashishi; g – birinchi qatorda многорядное по квадратной и «шахматной» сетке; г juft с yaqinlashgan skvajinalar bilan; парносближенными скважинами в первом ряду а б SHpurli zaryadlash usuli. SHpur – bu tog’ jinsida tsilindrik shaklda o’yilgan bo’shliq в г bo’lib, uning chuqurligi 5m gacha va diametri 75 mm gacha bo’lishi mumkin. Рис. 3.13. Схемы расположения скважин на уступе: а однорядная; б, в Massivda shpurli zaryadlash usulini qo’llash portlovchi moddalarni ancha to’g’ri многорядное по квадратной и «шахматной» сетке; г natijasida с taqsimlash mumkin bo’ladi. SHpurli zaryadlash usuli asosan, qurilish materiallarini qazib olish парносближенными скважинами в первом ряду Karyerlarida, yer osti usulida qo’llaniladi va ma’lum darajada foydali qazilmalarning strukturasini o’zgartirmasdan saqlab qolish imkoniyatini beradi. Bu usulning kamchiliklari: mehnat darajasi yuqori, portlovchi modda sarfi baland. Quyma zaryadlash usuli. Qayta maydalashda va yordamchi ishlarda bu usul qo’llaniladi. Quyma zaryadlarni portlatishdan avval ularning ustki qismi loy yoki yopishqoq modda bilan berkitiladi. Berkitilgan qismining balandligi zaryad balandligidan kichik bo’lmasligi kerak. Zaryadning o’zi katta tog’ jinsi bo’lagining chuqurroq qismiga yoki ostiga qo’yiladi. (7.3 rasm a). Quyma zaryadlarni joylashtirish oddiy bo’lib tayyorlash ishlarini talab qilmaydi, lekin juda katta portovchi modda sarflashga to’g’ri keladi. Hattoki xarsang toshlarni maydalashda kichik shpurli usulga qaraganda 10 baravar ko’p portlovchi moddalar sarflanadi. 15-MA’RUZA MAVZU: QAZISH-YUKLASH ISHLARI TO’G’RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR. Reja: 1. Qazish-yuklash ishlari haqida tushuncha. 2. Zaboy turlari. 3. Zaxodka turlari.. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––kazish-yuklash ishlari to’g’risida umumiy ma’lumotga ega bo’lish. Davriy ishlovchi kon qazish mashinalari va ularning ishchi parametrlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: ekskavator, davriy va uzluksiz ishlovchi kon qazish mashinalari, qazib yuklovchi mashinalar, qazib tashuvchi mashinalar, ekskavatsiyalovchi mashinalar, zaboy turlari, zaxodkalar turlari. Qazish-yuklash ishlari haqida tushuncha. Tog’ jinsi massivini to’g’ridan to’g’ri qazib olish va transport vositalariga yuklash yoki qazib olishning o’zi, mashinaning ishchi organi yordamida tog’ jinsini bir joydan ikkinchi joyga siljitish va agdarmaga bo’shatishga – qazish-yuklash ishlari deb ataladi. Bu jarayonni mexanizatsiyalash uchun ishlatilish va texnologik sifatlari turlicha bo’lgan universal va Karyer mashinalarining turli turlaridan foydalaniladi va bu mashinalarning qaerda va qaysi sharoitlarda qo’llanilishi hududiy tabiiy sharoitga va kon texnik sharoitga qarab belgilanadi. Ekskavator deb shunday mashinaga aytiladiki, tog’ jinslarini cho’michlab, qisqa masofaga tashib va transport vositalariga yoki ag’darmaga to’kuvchi mashinadir. Ish jarayoni quyidagi 4 xil ketma-ket bajariladigan harakatlardan iborat: cho’michni to’ldirish (cho’michlash), uni to’kish joyiga surish (harakatlantirish), to’kish va bo’sh cho’michni cho’michlash joyiga qaytarib keltirish. Ekskavatorlar umumiy holda quyidagi belgilar bo’yicha turlanadi: mo’ljaliga va bajariladigan ish turiga qarab; cho’mich hajmiga qarab (bir cho’michli) yoki nazariy unumdorligiga qarab (ko’p cho’michli). Ishchi a’zosini turiga qarab ko’p cho’michli ekskavatorlar: zanjirli, sidirg’ichli-cho’michli, rotorli, frezerli-cho’michli va cho’michsiz frezerli ishchi a’zoli turlarga bo’linadi. Harakatlanish turiga qarab: bo’ylama qazuvchi ekskavatorlar, ularda harakatlanish yo’nalishi qazish yo’nalishiga to’g’ri keladi; ko’ndalang qazuvchi ekskavatorlar, ularda harakatlanish yo’nalishi yo’nalishiga perpendikulyar bo’ladi; radial qazuvchi ekskavatorlar, ularda ishchi a’zo asos bilan birgalikda mashinaning umumiy asosiga nisbatan buriladi. Ekskavatorlar pastdan kovlaydigan va yuqoridan kovlaydigan turlarga bo’linadi. Harakatlanish mexanizmlari bo’yicha relslik, gusenitsalik, relsli gusenitsalik va qadamlovchi turlarga bo’linadi. Normal iqlim sharoitiga va yukori unumdorlikka ega bo’lgan Karyerlarda ochish ishlari uchun ko’p cho’michli rotorli ekskvavatorlar va draglaynlarni qo’llab yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Vaqt qisqa bo’lganida, ya’ni qazib oluvchi mashina va uskunalar qisqa vaqt davomida ishlaganida – ochish ishlarida cho’michi hajmi katta bo’lgan sidirg’ich (skreper) lardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Karyer unumdorligi kam bo’lgan yoki mavsumiy sharoitlarda yoz paytlarida bulьdozerlardan, cho’michi sig’imi kam bo’lgan sidirg’ichlar va minorali ekskavatorlarni qo’llash mumkin. Yarim qoya va qoyali tog’ jinslarini oldindan yumshatilib qazib olishda – mexanik kurak, yuklagichlar va cho’michi hajmi katta bo’lgan draglaynlarni qo’llash mumkin. Konchilikda qo’llaniladigan barcha mashinalar ishlash printsipiga qarab: uzluksiz ishlovchi mashinalar (ko’p cho’michli rotorli va zanjirli ekskavatorlar, buroshnekli qurilmalar, uzluksiz yuklovchi mashinalar, kombaynlar); davriy ishlovchi mashinalar (bir kovshli ekskavatorlar, g’ildirakli va gusenitsali yuklagichlar, kabelli ekskavatorlar, mexanik kuraklar, bulьdozerlar va sidirg’ichlar) ga bo’linadi. Transport vositalariga nisbatan mashinalar quyidagilarga bo’linadi: Qazib-yuklovchi mashinalar. Bu mashinalar foydali qazilmani qazib oladi va qazish joyining o’zida transport vositasiga yuklaydi. Bularga misol qilib, rotorli va ko’p cho’michli ekskavatorlarni, mexanik kurak, minorali ekskavatorlar va burozaryadli kombaynlarni olish mumkin. Ekskavatsiyalovchi mashinalar. Bu mashinalar qazish joyida ishlaydi va cho’michi bilan qazilgan tog’ jinsini mashina konstruktsiyasida ko’rsatilgan masofaga va ag’darmaga yuklaydi (bo’shatadi), bularga misol qilib draglaynni olish mumkin. Qazib-tashuvchi mashinalar. Bu mashinalar qazib olingan tog’ jinsini iqtisodiy jihatdan samarali bo’lgan masofagacha tashiydi. Bunga misol qilib g’ildirakli yuklagichlarni, sidirg’ich va bulьdozerlarni keltirish mumkin. 15.1. Rasm. Qazib yuklovchi mashinalar sxemalari. a – to’g’ri kurakli; b – qaytma kurakli; v – draglayn; g – greyfer; d – zanjirli ko’p kovshli ekskavator; ye – rotorli ekskavator; j – g’ildirakli skreper; z – bulьdozer; i – shnekli burg’ulovchi mashina; Tog’ kon va transport mashinalari komplektida ekskavatsiyalovchi mashinalar texnologik oqimda asosiy o’rinni egallaydi. Bu mashinalarning unumdorligi tog’ jinslarini qazib olishga qanday tayyorlanganligiga va transport xizmatining qanday ko’rsatilishiga bog’liq buladi. Transport xizmati ko’rsatish deganda – transport kommunikatsiyalari barpo etish va transport vositalarining ritmik tarzda yetkazilib turilishi tushuniladi. Ekskavatsiyalovchi mashinalar unumdorligigiga qazish joyi parametrlari va ishlash texnologiyalari aloxida ta’sir ko’rsatadi. Zaboy turlari. Yumshoq va mustaxkam tog’ jinslari bevosita to’g’ridan to’g’ri massivdan qazib olinadi. Portlatib maydalangan tog’ jinslari esa razvaldan, ya’ni portlatilgan kon massasi uyumidan qazib olinadi. Massivdan yoki razvaldan qazib olish ob’ekti hisoblangan tog’ jinsi yuzasi zaboy deyiladi. Tog’ jinslarini qazib olishda quyidagilar zaboy hisoblanadi: Pog’onaning yon qiya tomoni (11.2. rasm a,e,j); Pog’ona maydonchasi (11.2. rasm b); Pog’onaning bo’ylama qiyaligi (11.2. rasm. v) 15.2. rasm. Zaboylar turlari. a, d, ye, j – yon qiya zaboy (tortsoviy); b – zaboy-maydoncha; v – frontal zaboy; g – kombinatsiyalashgan zaboy. Portlatilgan tog’ jinsini qazib olishda portlatilgan kon massasi uyumining yon qiya tomoni, bo’ylama qiyaligi va bazida uning yuqori yuzasi zaboy xisoblanadi. Va bevosita mos ravishda zaboylar quyidagicha nomlanadi: yon qiya (tortsoviy) zaboy; bo’ylama zaboy; zaboy maydoncha. Ko’pincha pog’onaning bo’ylama qiyaligi ish fronti bilan mos tushadi va shu sababli ham bo’ylama zaboy, frontal zaboy deb yuritiladi. Ba’zi hollarda kombinatsiyalashgan zaboy qo’llanladi. Bunda bir vaqtning o’zida pog’onaning yoki portlatilgan kon massasi uyumining 2 yuzasi qazib olinadi. Bundan tashqari zaboylari oddiy va murakkab zaboylarga bo’linadi. Oddiy zaboylarda bir xil xususiyatli va bir tarkibli foydali qazilma yoki qoplovchi tog’ jinslari joylashgan bo’ladi, bunday zaboylarda yoppasiga qazib olish amalga oshiriladi. Murakkab zaboylarda turli xususiyatli va turli tarkibli qoplovchi tog’ jinslari yoki foydali qazilmalar joylashadi. Agar zaboyda turli tarkibli va turli xususiyatli foydali qazilmalar joylashgan bo’lsa, bunday zaboylarda foydali qazilmalar ajratib qazish ishlari amalga oshiriladi. Agar murakkab zaboyda turli tarkibli va turli xususiyatli qoplovchi tog’ jinslari joylashgan bo’lsa, bunday zaboylarda yoppasiga qazib olish ishlari amalga oshiriladi. Zaboy va ekskavator joylashgan gorizontning o’zaro joylashuviga ko’ra quyidagi qazib olish usullari mavjud: yuqoridan cho’michlash, zaboy mashina joylashgan gorizontdan yuqorida joylashgan; pastdan cho’michlash, zaboy mashina joylashgan gorizontdan pastda joylashgan; aralash holda cho’michlash. Aralash holda cho’michlashda, bir vaqtning o’zida yoki navbati bilan pastdan ham yuqoridan cho’michlash amalga oshiriladi. Transport o’rtadagi gorizontda joylashgan bo’ladi.. Zaxodkalar turlari. Ekskavatorning qazib o’tish yo’lagi zaxodka deyiladi. Zaxodkaning boshi berk qismi zaboy deyiladi. Zaboyning siljib borishi natijasida zaxodkalar hosil qilinib boriladi. Pog’onadagi ish frontiga nisbatan zaxodkalar quyidagi guruxlarga bo’linadi: bo’ylama zaxodka, pog’ona ish fronti bo’ylab joylashgan (8.3. rasm); ko’ndalan zaxodka, ish frontiga ko’ndalang joylashgan (8.3. rasm); dioganal zaxodka, oraliq yo’nalishda joylashgan (8.3. rasm). Zaxodkalar kengligi bo’yicha normal Ан , tor Ау va keng Аш zaxodkalarga ajratiladi (9.3. rasm). Normal zaxodkalarda tog’ jinslarini qazib olish qazuvchi mashinaning zaxodka uzunligi bo’ylab harakatlanish o’qining doimiy turar holatida va uning ishchi parametrlaridan maksimal darajada foydalangan holda amalga oshiriladi. Tor zaxodkalar normal zaxodkalardan qazuvchi mashinaning zaxodka bo’ylab harakatlanish o’qining doimiy turar holatida mashinaning ishchi parametrlaridan to’liq foydalinmasligi bilan farqlanadi. Keng zaxodkalar barcha turdagi zaboylarda qazuvchi mashinaning zaxodka uzunligi bo’ylab harakatlanish o’qining o’zgaruvchan holatida qazib olinishi bilan xarakterlanadi. Transport vositalarining harakatlanish yo’nalishiga qarab boshi berk va ochiq (skvoznoy) zaxodkalarga bo’linadi. Boshi berk zaxodkalar (8.3. rasm, a,b) transport vositalarini faqatgina qazib o’tilgan maydon chegarasida harakatlanishi bilan xarakterlanadi. Ular transheyali va ekspluatatsion zaxodkalarga bo’linadi. Ochiq zaxodkalar (8.3. rasm, v,g) transport vositalarini zaxodkaning butun uzunligi bo’ylab harakatlanishi bilan xarakterlanadi. 15.3 rasm. Zaxodka turlari: a, b – boshi berk transheyali va ekspluatatsion bo’ylama zaxodka; v, g – skvoznoy normal va tor zaxodkalar; d – skvoznoy diagonal zaxodkalar; ye – skvoznoy ko’ndalang zaxodkalar. Joylashish sharoiti va pog’ona yoki portlatilgan kon massasi chegarasidagi tog’ jinslarining turli navligiga bog’liq holda tuzilishi bo’yicha zaxodkalar bir jinsli, har xil jinsli va murakkab jinsli zaxodkalarga ajratiladi. Har xil jinsli zaxodkalar blok uzunligi bo’ylab aloxida blokda foydali qazilma va aloxida blokda foydali qazilma joylashishi bilan xarakterlanadi. Bunda bloklar bo’ylab yoppasiga qazish ishlari amalga oshiriladi. Murakkab jinsli zaxodkalarda blok uzunligi bo’ylab foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi birgalikda joylashganligi yoki turli navli foydali qazilmalar joylashganligi bilan xarakterlanadi va bu zaxodkalarda ajratib qazib olish ishlari amalga oshiriladi. Har bir pog’ona panellar, ya’ni pog’ona fronti bo’ylab tog’ jinsi massivi yo’laklari bilan qazib olinadi. Panelning aloxida kon qazish mashinasi bilan qazib olinadigan qismiga panel bloki deyladi. 16-MA’RUZA MAAVZU: BIR KOVSHLI EKSKAVATORLAR YORDAMIDA TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISH. 1. 2. 3. 4. 5. Reja: Tog’ jinslarini draglaynlar bilan qazib olish. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar bilan qazib olish. Tog’ jinslarini skreperlar bilan qazib olish. Tog’ jinslarini bulьdozerlar bilan qazib olish. Tog’ jinslarini cho’michli yuklagichlar bilan qazib olish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––kazish-yuklash ishlari to’g’risida umumiy ma’lumotga ega bo’lish. Davriy ishlovchi kon qazish mashinalari va ularning ishchi parametrlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: drgalaynlarning asosiy texnologik parametrlari, mexanik kurak, skreper zaboyi, bulьdozerlarning ishlashi, cho’michli yuklagichlarning texnologik parametrlari. Tog’ jinslarini draglaynlar yordamida qazib olish. Draglayn davriy ishlovchi ekskavator bo’lgani uchun uning 1tn konstruktsiyasiga to’g’ri keladigan unumdorligi uzluksiz ishlovchi ekskavatorlarnikiga nisbatan kam bo’ladi. Ammo uning qo’llanish soxasi juda kengdir. Draglayn bilan yarim qoya tog’ jinslarini oldindan burg’ulab portlatib yumshatilganidan keyin qazib olish mumkin. Draglaynning ishchi organi – cho’michli kanat osilgan strela hisoblanadi. Draglaynlarning ishlash printsipi shundan iboratki, ekskavator tortuvchi kanat bilan cho’michni tortib qazish joyi yuza qatlamini kirkadi, cho’mich chuqurlashib tishlari bilan tog’ jinsiga botadi. Zich tog’ jinslarini qazib olishda cho’michning orqa qismi ko’taruvchi kanat yordamida biroz ko’tariladi va qazish joyi bilan cho’mich tishi orasidagi burchak kattalashtiriladi. Bu esa, o’z navbatida cho’michning tog’ jinsiga botishini osonlashtiradi. Ishchi tsikl – ekskavatorning burilish bilan bir vaqtda cho’michni qazish joyiga tushirishi, undan keyin cho’michni to’ldirish, qazish joyidan ko’tarish va buralish bilan birga bo’shatish joyiga bo’shatishlardan iboratdir. To’ldirilgan cho’mich gorizontal holatda tortuvchi kanat yordamida ushlab turiladi. Ish vaqtida ekskavator dumaloq – aylanuvchi platformaga tayanadi va shuning uchun xam ekskavatorning og’irligidan qat’iy nazar yerga bo’ladigan solishtirma bosim kam bo’ladi va bu ekskavatorning to’kilgan tuproq va ag’darmalar ustlarida samarali ishlash imkonini beradi. 16.1 Rasm. Draglaynning umumiy ko’rinishi. Draglaynlarning qazib olish texnologiyasi va parametrlari. Draglaynlarning asosiy texnologik parametrlari - cho’mich sig’imi, ekskavator o’lchamlari, uning massasi, yerga beruvchi solishtirma bosimi, zabt etish qiyaligidan iboratdir. Ishchi parametrlari esa qo’yidagilardan iborat: cho’michlash radiusi-Rch; cho’michlash chuqurligi-Nr; yuklash radiusi-Rr; yuklash balandligi-Nr. 16.2-rasm. Draglaynning ishchi parametrlari. Draglaynlar asosan Karyerlarda ochish ishlarini olib borish va ochish ishlaridan hosil bo’lgan tog’ jinslarini ishlangan bo’shliqlarga joylashtirishda qo’llaniladi hamda Karyerlarni qurayotganda transheyalarni qazish uchun ishlatiladi. 16.3. Rasm. Draglayn zaboylari. Pog’ona balandligi draglaynning qo’llash prizmasi chegarasidan tashqarida joylashishini hisobga olgan holda, cho’michlash chuqurligiga qarab belgilanadi (qazish joyi tekisligiga 30-60º ). Kirish kengligi V(m) – draglaynning qaytib olish burchagi (1 va 2) ni hisobga olgan holda cho’michlash radiusi bilan aniqlanadi (siljish uqiga nisbatan 45 dan yuqori emas). V = Rch ( sin1 + sin2 ). Qazish joylarini pastdan cho’michlab qazib olishda –avvalo tepadan pastga qarab gorizontal qatlamlar bilan qirqib olinadi. Draglaynning siljish qadamining kattaligiga qarab, xar qaysi qatlam cho’mich to’ladigan masofada qazib olinadi. Qazib olishning har bir bosqichi pog’ona qiyaligidan boshlanadi. Qatlamlar to’la balandlik bo’yicha qazib olinib bo’lganidan keyin, qazish joyida qolgan tog’ jinslari qiya qatlamlar bilan qazib olinadi. 16.4. Rasm. Draglaynning ishlash sxemalari. a, b, v - yon tomonlama (tortsovыy) zaboyda ishlash sxemasi; a – pog’ona yuqori qatlamida, b – pog’onaning oraliq qatlamida, v – pog’ona pastki qatlamida; g – pog’ona pastki qatlamida boshi berk (tupikli) zaboyda ishlash sxemasi. Yuqoridan cho’michlab qazib olish uchun draglayn cho’michining sig’imi 10m³ dan kam bo’lmasligi kerak. Bunda, pog’ona balandligi (h) – qazish joyida ekskavator burilganida cho’michi bilan pog’onaga tegib ketmasligi uchun h = 0,8 Hr dan katta bo’lmasligi kerak. Ekskavator cho’michi toyib (inib) ketmasligi uchun qazish joyi tekisligining qiyalik burchagi 20-25º bo’ladi. Ba’zi bir draglaynlarning ish rejimi yarim avtomatlashtirilgan. Ekskavatorni boshqarish tizimiga elektron kqrilma ulanadi va mashinist tomonidan cho’michlash amali bajarilganidan keyin operatsiyalarni boshqarish punktiga cho’michni ko’tarish, ekskavatorni bo’shatish joyiga burish, bo’shatish va burilib qazish joyiga qaytib kelish komandasini beradi va bu ishlar mashinist tomonidan nazorat qilib turiladi. Bu tizim ekskavator ishini maromlashtiradi, ekskavatsiyalash tsiklini kamaytirib, ekskavator unumdorligini oshishiga olib keladi. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar bilan qazib olish. Mexanik kurakli qazib-yuklovchi ekskavatorlar Karyerlarda keng qo’llaniladi. Ular konstruktsiyalarining tuzilishi – uzluksiz ishlovchi qazib-yuklovchi mashinalar ishlay olmagan iqlim sharoitlarida ham ishlash imkonini beradi. Karyer mexanik kuraklarining texnologik xarakteristikasi. Ochuvchi mexanik Karyer mexanik kuraklari kuraklari EK EK EK EK Ko’rsatkichlar EKGEKGEVG- EVGGGGG8I 12,5 35/65 100/70 3,2 5A 15 20A Kovsh sig’imi m³ 2,5;3 4;5; 6,3;8; 10;12,5; 15 20 35 100 ,24 6,3 10 16 CHo’michlash radiusi,m 8,8 11,2 11,9 14,8 15,6 37 Maksimal yuklash radiusi,m 12 13,6 16,3 19,9 20 21,6 62 66 Maksimal cho’michlash 13,5 15,5 18,2 22,5 22,5 24 65 70 radiusi, m Maksimal cho’michlash 9,8 11 12,5 15,6 16,4 18 40 50 balandligi, m Maksimal yuklash 6,1 7,5 9,1 10 10 11,6 45 40 balandligi, m Ko’tarilish balandligi, grad 12 12 12 12 12 12 5 5 Ekskavator massasi,t 140 Dvigatelь quvvati, kVt 250 TSikl davomiyligi 23,3 (90ºburchak ostida burilganda), sek 250 320 25 370 520 28 653 1250 32 672 1250 28 1060 1358 32 3790 5500 56 12000 11600 55 Ular asosan zich tog’ jinslarini yumshatmasdan, qoyali va yarim qoyali tog’ jinslarini oldindan yumshatib qazib olishga mo’ljallangan. CHo’mich, strela va rukoyat – mexanik kurakli ekskavatorning ishchi organi hisoblanadi. Bu ekskavatorlar bilan zich tog’ jinslarini ekskavatsiyalash jarayonida cho’michning keskir tishlari bilan tog’ jinsi qatlami qirqiladi. To’ldirilgan cho’mich bilan ekskavator bo’shatish joyiga buriladi va kovshni bo’shatib, ishchi organ yana qazish joyiga qaytadi. Portlatib yumshatilgan uyumlarni yuklashda esa, cho’mich uyumga botiriladi. 16.5- Rasm. Mexanik kurakli ekskavatorlarning parametrlari va qazib olish texnologiyasi. CHo’michlash radiusi Rch –cho’michlash jarayonida ekskavatorning aylanish o’qidan kesuvchi tishigacha bo’lgan gorizontal masofa. CHo’michlash balandligi Nch – cho’michlash jarayonidan ekskavtor turgan gorizontdan kesuvchi tishgacha bo’lgan vertikal masofa. Yuklash (razgruzka) radiusi Rr – yuklash jarayonida ekskavatorning aylanish o’qidan kovsh o’qigacha bo’lgan gorizontal maosfa. Yuklash (razgruzka) balandligi Nr – ekskavator turgan gorizontdan kovshgacha (ochiq turgan holatida) bo’lgan vertikal masofa. Rukoyatni siljitish printsipiga qarab mexanik kurakli ekskavatorlar kanatli va gidravlik siljituvchi ekskavatorlarga bo’linadi. Ishlatilish sferasiga qarab mexanik kurakli ekskavatorlar ikki turga bo’linadi: Karyerlarda ishlovchi ekskavatorlar; ochish ishlari uchun mo’ljallangan ekskavatorlar. Karyerda ishlovchi ekskavatorlar – tog’ jinslarini qazib olish va ularni transport vositalariga yuklashga mo’ljallangan. Ochish ishlariga mo’ljallangan ekskavatorlar esa, qazib olingan tog’ jinslarini ishlangan (foydali qazilma qazib olingan) bo’shliqlarga tashlab ishlaydi. Bir cho’michli mexanik kurakli ekskavatorlar asosan Rossiya, AKSH, Frantsiya, Germaniya va Yaponiya davlatlarida ishlab chiqariladi. Tog’ jinslarini skreperlar bilan qazib olish. Skreperlar (sidirg’ichlar) qazib tashuvchi mashinalar guruhiga kirib, tog’ jinsini qazib olish, ularni 0,2-6 km gacha tashish va ag’darmalarga joylashtirish amallarini birgalikda bajaradi. Bunday mashinalar yo’l qurilishi ishlarida va yarim qoyali tog’ jinsli (olidindan portlatilib yumshatilgan) Karyerlarda tog’ jinslarini qazib olish uchun ishlatiladi. Skreperlar ikki xil turda – o’zi yurar va sudraluvchi skreperlar ko’rinishida ishlab chiqariladi. Skreperlar bilan uncha katta hajmda bo’lmagan tog’ jinslarini qazib olish qulay. Skreperlar Karyerlarda rekulьtivatsiya ishlarini olib borishda ham qo’llaniladi, ya’ni, unumdor qatlamini olishda va keyinchalik, Karyerdagi qazish ishlari va ag’darmalarni tekislash tugallangangach, unumdor tuproqni qayta olib borib ag’darmalar ustiga yotqizish ishlarini bajarishda qo’llaniladi. 16.6 rasm. Skreperning umumiy ko’rinishi. Skreperning ishchi tsikli – tog’ jinsi qatlamini qirqib kovush (cho’mich) ni to’ldirish, uni tegishli masofagacha tashib borish, cho’michni bo’shatish va qazish joyiga qaytib kelishdan iborat. a b 16.7. Rasm. Qiya (a) va gorizontal (b) qatlamlar bilan qazib olishda skreper zaboyi. Skreperlar bilan qazib olish jarayonida – gorizontal yoki tekisliklarda ketma-ket yotgan qatlamlar qirqib olinadi. Gorizontal qatlamlar bilan qazib olish texnologiyasi - qalinligi katta bo’lmagan ochish ishlarida, unumdor qatlamlarni olib qo’yishda yoki unchalik chuqur bo’lmagan transheyalarni qazishda qo’llaniladi. G’ildirakli skreperlarning unumdorligi – ular cho’michining sig’imiga, tsikl davomiyligiga, tashib borish masofasi va tezligiga hamda qazib olinayotgan tog’ jinsining xususiyatlariga bog’liq. Tog’ jinslarini bulьdozerlar bilan qazib olish. Karyerlarda – kon qazish ishlarida bulьdozerlar asosan foydali qazilmalar ustini qoplab yotgan tog’ jinslarini olib tashlab, ochish ishlarini bajarishda, rekulьtivatsiya va yordamchi ishlar (qatlamni qazib olish oldidan tozalash, qazish joyini tekislash va yo’llarni to’kilgan tog’ jinslaridan va qorlardan tozalash) ni bajarishda qo’llaniladi. Ochish va qazib olish ishlari hajmi uncha katta bo’lmagan va ag’darmagacha tashish masofasi 80-100 m dan oshmagan qurilish materiallari Karyerlarida ko’pincha bulьdozerlardan foydalaniladi. Karyerlarda ochish ishlarida va ag’darmalarda ishlash uchun quvvati katta bo’lgan gusenitsali to’g’ri ag’darmali bulьdozerlar qo’llaniladi. 16.8 Rasm. Bulьdozer-yumshatgichning umumiy ko’rinishi. Tog’ jinslarini bulьdozerlar bilan qazib olish texnologiyasida – gorizontal yoki qiya (30º gacha) uchastkalarda qatlamlar ketma-ket qirqib olinadi. Bunda bulьdozer ag’darmasining to’lishini ta’minlovchi o’rtacha uzunlik 8-16 m ga teng bo’ladi. Qiya maydonlarda qazib olish ishlari bajarilganida bulьdozer og’irligining bir qismi tog’ jinslarini kesishga va siljitishga ishlatiladi. Ag’darmaning tog’ jinsiga botishi – bulьdozerning gidrosistemasi yordamida amalga oshiriladi. Ag’darma oldidagi bo’shliq tuproq bilan to’lganidan keyin – bulьdozer ag’darmasini qazish joyi satxigacha ko’taradi va to’la kovshni kerakli joygacha tashib boradi. Tashish paytida tuproq yoki tog’ jinslarining yo’qolishini kamaytirish uchun ag’darma yopgichlar bilan yopilishi ham mumkin. Zichligi katta bo’lgan jinslarda qazish ishlari olib borilganida – bulьdozerlar yumshatgichlar bilan birgalikda ishlaydi yoki bulьdozerlarning o’zlari oldindan yumshatish uchun bir nechta tishlar bilan jixozlanadi. Bu texnologiya qurilish materiallari Karyerlarida oxaktoshlarni qazib olishda qo’llaniladi. Yumshatilgan tog’ jinslari bulьdozer yordamida bunkergacha tashiladi va u bunkerdan konveyrga tushadi yoki gildirakli transport vositalariga yuklanib tashib ketiladi. Tog’ jinslarini bulьdozerlar bilan tashishda ruxsat etilgan qiyalik - 6º gacha. Tog’ jinsini tashish paytida to’kilgan tog’ jinslaridan tozalab nazorat qilish ishlari asosiy texnologik transport tezligidan kam bo’lmagan tezlikka ega bo’lgan g’ildirakli buldozerlar yordamida amalga oshiriladi va bunda asosiy texnologik transport unumdorligini kamaytirmaydi. Bulьdozerlarning ag’darmalardagi ishlari shundan iboratki - ular avtotransport bilan tashib kelingan tog’ jinslarini ag’darmalarga joylashtiradilar. Tog’ jinslarini qazib oluvchi buldozerning mehnat unumdorligi – uning quvvatiga, ag’darmasi o’lchamlariga, tashib borish masofasiga hamda qazib olinayotgan tog’ jinslarining xususiyatlariga bilan bog’liq bo’ladi. Ishchi tsikldagi amallar – yupqa qatlamni qirqib olish va uni ag’darma oldida to’plash, yukni tashib borish va bo’sh qaytish. Tog’ jinslarini cho’michli yuklagichlar bilan qazib olish. Bir cho’michli yuklagichlar asosan Karyerlarda qazib olish va yuklash, qazib-tashish hamda yordamchi transport vositasi sifatida ishlatiladi. Qazib-yuklovchi uskunalar ko’pincha avtomobilь transporti bilan ishlovchi Karyerlarda qo’llaniladi. Qazib-tashuvchi texnikalar esa, qurilish materiallari Karyerlarida qazilgan massani qazish joyidan maydalab-saralovchi fabrika bunkerigacha tashib borish uchun qo’llaniladi. 16.9. Rasm. Yuklagichning ishlash jarayoni. Xuddi shuningdek yuklovchi transport vositalari yordamchi vositalar sifatida qo’llanilib, qazish joylarini tozalashda, yo’llarni qordan tozalashda va boshqa ishlarda foydalanish mumkin. Yuklagichlarning asosiy ustunligi – ular yuritgichining avtonomligidir. SHuning uchun ham ulardan konlarni uzlashtirish paytida va uzoq muddatga mo’ljallangan Karyerlarda qo’llab yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Yuklagichlar cho’michlarining hajmi 0,5 m³ dan 20-23 m³ gacha bo’lib, gusenitsali va gildirakli ko’rinishda ishlab chiqariladi. G’ildirakli yuklagichlar – avtoyuklagichlar deb ataladi. Yumshoq va portlatilgan tog’ jinslarida yuklagichlar bilan ishlash texnologiyasi shundan iboratki, bunda yuklagichning cho’michi qazish joyining quyi qismiga kiritiladi va gidravlik sistema bilan ko’tarilib to’lg’aziladi va shu vaqtning o’zida gorizontal tekislikda buriladi. CHo’michning qazish joyiga bo’lgan bosimi yuklagichning yuritish mexanizmi hisobiga amalga oshiriladi. CHo’mich to’lgach yuklagich qazish joyidan chiqadi, cho’michni bo’shatish balandligigacha ko’taradi va tuntarib transport vositasiga yoki bunkerga bo’shatadi. 16.10. Rasm. Yuklagichning ishlash printsipi. Yuklagichlar bilan ishlaganda qazish joyining balandligi 8 m. dan 15 m. gacha bo’ladi. Qazish joyi kengligi cheklanmaydi. Yuklagichning unumdorligi – uning cho’michi hajmi, qazib olish texnologiyasi, tashib borish masofasi bilan bog’liq bo’lib, xuddi ekskavatorlardagi bog’lanishlar kabi aniqlanadi. Yuklagichlar bilan qazib olish paytida tsiklning davomiyligi (texnika fanlari doktori K.N.Trubetskiy tavsiyasiga ko’ra): CHo’mich hajmi: 2÷3 m³ bo’lganida 50-60 s; 4÷6 m³ bo’lganida 54-56 s; 7,5÷12,5 m³ bo’lganida 57-62 s; 5÷20 m³ bo’lganida 66-70 s ni tashkil etadi. Qazib-yuklash ishlari olib borilganida yuklagichning foydalanish koeffitsienti Ri = 0,8 ni tashkil etadi. 17-MA’RUZA MAVZU: KO’P KOVSHLI EKSKAVATORLAR YORDAMIDA TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISH. 1. 2. Reja: Tog’ jinslarini rotorli ekskavatorlar bilan qazib olish. Tog’ jinslarini zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––Qazish-yuklash ishlari to’g’risida umumiy ma’lumotga ega bo’lish. Uzluksiz ishlovchi kon qazish mashinalari va ularning ishchi parametrlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: ko’p cho’michli ekskavatorlar, rotorli ekskavatorlar, rotorli ekskavatorlarning asosiy parametrlari, uzluksiz ishlovchi zanjirli ekskavatorlar, zanjirli ekskavatorning asosiy parametrlari va zaboylari. Tog’ jinslarini rotorli ekskavatorlar bilan qazib olish. Rotorli ekskavatorlar o’zi yurar tinimsiz ishlaydigan mashina bo’lib, rotor g’ildiragiga o’rnatilgan cho’michlar yordamida tog’ jinslarini qazib ma’lum masofaga tashiydi va transport vositalariga yuklaydi. Ishlash printsipi - rotorli g’ildirak gorizontal va vertikal tekislikda o’zining cho’michlari bilan tog’ jinsini tirnaydi va hosil bo’lgan (ajralib chiqqan) qirindilar rotorli g’ildirak biqinida joylashgan konveyrga dumalab tushadi va undan qayta yuklash konsoliga o’tadi. Rotorli ekskavatorlar ish unumi yuqori bo’lgan mashinalar hisoblanib, ularning unumdorligi 12000 m³/s gacha yetadi. Ular yumshoq va zich tog’ jinslariga mo’ljallangan. 17.1-chizma. Rotorli ekskavatorning umumiy ko’rinishi Rotorli ekskavatorlarning parametrlari va qazib olish texnologiyasi – asosan, Karyerda kon texnik sharoitiga, kompleks tarkibidagi transport turlariga va ularning konstruktiv parametrlariga bog’liq bo’ladi. Rotorli ekskavatorlarning asosiy texnologik parametrlari: Hch - cho’michlash balandligi, Jch- cho’michlash chuqurligi, Rch-maksimal cho’michlash radiusi, Rmin - minimal cho’michlash radiusi, l- strelaning surilib chiqish uzunligi, Rp- bo’shatish (yuksizlanish) radiusi, Hp max maksimal bo’shatish balandligi, Hp min - minimal bo’shatish balandligi va d - rotor g’ildiragining diametrlaridan iboratdir. Ekskavator turgan joyga nisbatan pastda yoki tepada joylashgan pog’ona osti pog’onalarning balandligi – ekskavatorlarning konstruktiv imkoniyatlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Bu balandlik – strelaning maksimal ruxsat etilgan qiyalik burchagi bilan cheklanadi: yuqorilab cho’michlaganda 27º, quyilab (pastdan) cho’michlaganda - 18º. Yuqorilab cho’michlashning maksimal balandligi - hozirgi zamon ekskavatorlari uchun – 53,5 m gacha, pastdan cho’michlashda – 25 m ni tashkil etadi. 17.2. Rasm. Rotorli ekskavatorning ishchi parametrlari. Rotorli ekskavatorlarning unumdorligida tog’ jinsini qazib olish muhim rol o’ynaydi. Rotorli g’ildirak gorizontal tekislikda strelani siljitganida qalinligi 0,3–0,5 m va balandligi 0,4-0,7d bo’lgan tog’ jinsini qirqib oladi. frontalь yon tomonlama (tortsoviy) 17.3. Rasm. Rotorli ekskavatorning zaboylari. Tog’ jinslarini zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish. Tog’ jinslariga uzluksiz ta’sir ko’rsatib qazib oluvchi mashinalardan yana biri – bu ko’p cho’michli zanjirli ekskavatordir. Bu turdagi mashinalarda ishchi organnnig ishlash printsipi – shundan iboratki, pog’ona ustida cho’michlar haraktlanganda, har qaysi cho’mich ma’lum qalinlikda tosh bo’laklarini qirqib oladi va cho’michni to’lg’azadi. Yuqorigi baraban egilganida, cho’michdagi tog’ jinslari bunkerga bo’shaydi va yerdan vagon konveyrga kelib tushadi. 17.4 Rasm. Zanjirli ekskavatorning umumiy ko’rinishi. Ko’p cho’michli ekskavatorlar – pastdan, yuqoridan yoki pastdan va yuqoridan cho’michlovchi konstruktsiyalarda ishlab chiqariladi. Pastdan cho’michlovchi ekskavatorlar konda ochish ishlarini olib borish va foydali qazilmani qazib olishda qo’llaniladi. Yuqoridan cho’michlovchi ekskavatorlar temir yo’l transporti bilan birgalikda ochish ishlarini olib borishda qo’llaniladi. Ko’p cho’michli ekskavatorlarning asosiy parametrlari: lch - cho’michlash chuqurligi, Nch - cho’michlash balandligi va l - bo’shatish konsoli uzunligidan iboratdir. 17.5. Rasm. Zanjirli ekskavatorning tuzilish sxemasi. 1 – cho’mich; 2 – cho’mich ramasi; 3 – zanjirning o’tkazuvchi yulduzchasi; 4 – qabul qiluvchi nov; 5 – pastki rama; 6 – ag’darma konsoli; 7 – markaziy kolonna; 8 – ag’darma konsolini ushlab turuvchi strela; 9 – tog’ jinsini yig’ib oluvchi rotor g’ildiragi; 10 – cho’mich ramasini ushlab turuvchi. Ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish texnologiyasi Karyerdagi kon texnik sharoit va qo’llaniladigan transport turi bilan bog’liq. Tog’ jinslarini pog’ona qiyaligidan yoki orqa tarafdan qazib olish mumkin. Temir yo’l izda yuruvchi barcha ekskavatorlar – pog’ona qiyaligida qazib olayotganda ish fronti bo’ylab harakatlanadi va bunda ikki xil sxema qo’llanilishi mumkin: 1. Ekskavator 10-15 sm qatlamni (yumshoq tog’ jinslarida) qirqib borish bilan birga, maxsus o’rnatilgan yo’lga siljituvchi yordamida yangi joyga siljiydi va tsikl takrorlanadi. Bu sxemada – cho’mich pog’ona qiyaligini butun uzunligi bo’yicha qatlamni qirqadi va ekskavatorning yuqori unumdorligini ta’minlaydi. 2. TSikl boshida – ekskavator qazishga mo’ljallangan uchastkadan tekislovchi zveno uzunligiga teng bo’lgan masofa turadi. Front bo’ylab oldinga va orqaga harakatlanib, xar safar cho’michni qirqib olinishi kerak bo’lgan qatlam qalinligida tushiradi. Bunda pog’onaning ostki qismida uchburchak ko’rinishida qazilmay qolgan joy hosil bo’ladi va u keyinchalik tekislovchi zveno tomonidan qazib olinadi. Gusenitsali yuradigan ekskavatorlar pog’ona qiyaligida ham, orqadan kirib ham tog’ jinslarini ekskavatsiyalashi mumkin. Qazib olinadigan pog’onaning balandligi ekskavatorning konstruktsiyasi bilan aniqlanib, texnik xarakteristikasida cho’michlash chuqurligi va balandligi ko’rsatilgan bo’ladi. Xozirgi zamon ekskavatorlari uchun bu raqamlar – 12 m dan 33 m gacha yetadi. Ekskavatorlarning ishlash rejimi to’laligicha avtomatizatsiyalashtirilgan va ularning yuqori unumdorlik bilan ishlashini ta’minlaydi. Ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar cho’mich tishlarining kesish kuchi kam bo’lgani uchun, asosan yumshoq tog’ jinslarida, ko’mir, fosfatlar, boksitlarni qazib olishda qo’llaniladi. \ 18-MA’RUZA MAVZU: UZLUKSIZ ISHLOVCHI TRANSPORTLAR YORDAMIDA KARYER YUKLARINI TASHISH. 1. 2. Reja: Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. Kombinatsiyalashgan transport. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––ochiq kon ishlarida konveyer transportining kullanilishi xakida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: konveyer transporti, zaboy konveyerlari, to’plovchi konveyerlar, yuk ko’taruvchi konveyerlar, magistral konveyerlar, ag’darma konveyerlari, kombinatsiyalashgan transport, Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. Konveyer transporti transport turi sifatida allaqachonlardan beri ishlatlishiga qaramasdan Karyerlarda yosh transport turi hisoblanadi. Konveyer metall formalardan tuzilgan bo’lib, tashuvchi a’zosi sifatida rezina lenta (lentali konveyer), kurakli zanjir (kurakli konveyer), plastinkalar (plastinkali konveyer) yoki ariqcha shakldagi (vibratsiyali konveyer) a’zolari ishlatiladi. Karyerlardi yumshoq, maydalangan (bo’lak o’lchami 400 mm gacha) qattiq va yarim qoyatoshlarni tashish uchun lentali konveyerlar keng qo’llanilmoqda. Ularning ish printsipi shundan iboratki: konveyer lentasida tog’ jinslari to’ldirilib baraban yuritgich yordamida tortish bilan harakatga keltirilib tashiladi. Konveyr lentasiga nagruzkani kamaytirish uchun qo’shimcha tortish a’zolari, po’lat arqon, zanjir, telejkalar qo’llaniladi. Bunday hollarda lenta faqat kon massasini joylashtiruvchi idish vazifasini o’taydi. Karyerlardagi konveyrlar transporti joylashishi va mo’ljaliga qarab zaboydagi, to’plovchi, yuk ko’taruvchi, magistral va ag’darma turlariga bo’linadi. Zaboy konveyerlari pog’ona ishchi maydonchasiga joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan to’plovchi konveyrgacha tashishga mo’ljallangan. Karyerlarda zaboy fronti sekinasta siljib borganligi uchun zaboy konveyer sektsiyalari maxsus texnika turbodozerlar yordamida yoki gusenitsalik, qadamlovchi mexanizmlar yordamida suriladi. To’plovchi (uzatuvchi) konveyerlar Karyerning yon qismida joylashgan bo’lib, ular bir yoki bir necha zaboy konveyrlaridan yuk ko’taruvchi konveyerga tashishga mo’ljallangan. To’plovchi konveyrlar zaboy konveyrlari ortidan o’z o’qiga parallel yo’nalishda gusenitsali yoki rels yo’lli izlarda harakatlanadi. Yuk ko’taruvchi konveyerlar ishchi bo’lmagan yoki vaqtinchalik ishchi bo’lmagan Karyer qismida (transheyalarda yoki yer osti qiya lahimlarida) joylashgan bo’lib, Karyer ishchi qismidan kon massasini yuqoriga tashishga mo’ljallangan. Yuk ko’taruvchi konveyer yukni to’plovchi konveyerdan olib, oddiy konveyrlarda 18º burchak ostida va maxsus konveyerlarda 50º gacha qiyalikda Karyer borti bo’ylab yer yuzasiga ko’taradi. Yuk ko’taruvchi konveyr ancha yuqori yuritgchi va konstruktsiyaga ega bo’lib bir yerda muqim o’rnatilishga mo’ljallangan. Kon massasini qattiq jinslarda 14º burchakdan yuqori va yumshoq jinslarda 18º dan yuqori balandliklarga unumli va xavfsiz ko’tarish uchun lenta yuzasi qovurg’alarga bo’linib yasaladi yoki yuqoridan bosib turuvchi lenta yoki zanjirli to’r ishlatiladi. Ular materialni pastga surilib ketishiga yo’l qo’ymaydi. Magistral konveyrlar Karyer yuzasida joylashgan bo’lib, qoplama jinslarni ag’darmaga va foydali qazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga mo’ljallangan. Ag’darma konveyrlar ag’darmalarda joylashgan. Bajaradigan ishiga qarab ular zaboy konveyerlariga o’xshab ketadi. Ular ag’darma fronti deyiladi. Tuzilishi bo’yicha qayta yuklovchi va ag’darma hosil qiluvchilar bilan birgalikda kompleks hosil qiladi. Qayta yuklovchi uzatuvchi a’zo vazifasini o’taydi, ekskavatordan zaboy konveyerigacha yoki zaboy konveyeridan to’plovchiga bir gorizontdan ikkinchisiga, shuning uchun u o’zi yurar gusenitsali yoki qadamlovchi shakldagi yurish mexanizmiga ega bo’lib, qabul qiluvchi va konveyer so’ngida to’kuvchi qismlari bo’lib, bu qism 18º gacha har qanday qiyalikda ishlay oladi. Yassi tekislikda qabul qiluvchi moslama va to’kuvchi qismlari 60º gacha burchakka burilishi mumkin. 18.1. Rasm. Karyerda yuk ko’taruvchi konveyrni qo’llash. Konveyr texnologik parametrlariga unumdorlik, konveyer stavining uzunligi, qiyalik burchagi, yuritgich quvvati kiradi, shuningdek lenta eni va tezligi ham hisobga olinadi. Konveyerning texnik tasnifi. KLJ-800 S-160 1200 1600 2,58 1,6-3,15 Konveyer KL-500 KMMZ NKMZ Lenta eni 1000 1200 1800 Harakat tezligi, 2,26 3,6 4,35 m/s Unumdorlik, t/s 500 800 600-1950 5000 3150 Konveyer 400 800 1100 800 500 stavining uzunligi, m Yuritgich quvvati, 75 150 400-800 400 1500 kvt Ochiq kon ishlari uchun katta konveyer komplekslari GDR, CHexiya, Germaniya, AKSH va Rossiya mamlakatlarida ishlab chiqiladi. Kombinatsiyalashgan transport. Kombinatsiyalashgan transport – unda bir xil yuklarni ketm-ket ravishda turli ko’rinishdagi, o’zi uchun qulay sharoitda ishlay oladigan transportlar qo’llaniladi. 17.2 – rasm. Avtomobilь va temir yo’l transporti kombinatsiyasi keng qo’llanilmoqda. Bunda kon massasi zaboydan avtomobilь transporti yordamida qayta yuklovchi punktgacha tashilib keltiriladi, keyin esa temir yo’l transporti yordamida yer yuzasiga va ag’darmalarga chiqariladi. Ushbu kombinatsiya chuqurligi 120 - 150 metrgacha bo’lgan Karyerlarda quyi pog’onalarda qo’llaniladi. Avtomobilь va konveyer transporti kombinatsiyasi esa Karyerlarda yer sirtidan 120-150 metr pastda joylashgan eng chuqur gorizontlarda qo’llaniladi. Bunda kon massasi yuqoriga eng qisqa masofalar orqali chiqariladi. Baland tog’li hududlarda joylashgan Karyerlarda, kon massasini 200-800 metr balandlikdan tushirish qiyin va xavfli bo’lganda, shuningdek katta sarf xarajat talab etilganda, avtomobilь trasnportini ruda tushirgich yoki osma kanatli yo’llar bilan kombinatsiyalashgan holda qo’llaniladi. 18.2. rasm. Kombinatsiyalashgan transport sxemasi. a,b – avtomobilь va temir yo’l transporti; v – avtmobilь va konveyer transporti; g – avtomobilь va kanatli ko’targiш; 1 – avtos’ezdlar; 2 – qayta yuklovшi punktlar; 3 – temir yo’l s’ezdlari; 4 – drobika qurilmasi; 5 – konveyerlar; 6 – qayta yuklovшi bunker; 7 – skipli ko’tarilma. 19-MA’RUZA CHUQUR KARYERLARDA TIK QIYA KONVEYERLARNI QO’LLASH BILAN DAVRIY OQIMLI TEXNOLOGIYA. Reja: 1. Karer yuklari. 2. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. 3. KNK-270 konveyer uskunasini qo’llanilishi. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––Muruntau karьerida tik qiya konveyer transportining kullanilishi xakida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: konveyer transporti, zaboy konveyerlari, to’plovchi konveyerlar, yuk ko’taruvchi konveyerlar, magistral konveyerlar, ag’darma konveyerlari, kombinatsiyalashgan transport, КНК- 270 konveyerlari. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. Konveyer transporti transport turi sifatida allaqachonlardan beri ishlatlishiga qaramasdan karerlarda yosh transport turi hisoblanadi. Konveyer metall formalardan tuzilgan bo‘lib, tashuvchi a’zosi sifatida rezina lenta (lentali konveyer), kurakli zanjir (kurakli konveyer), plastinkalar (plastinkali konveyer) yoki ariqcha shakldagi (vibratsiyali konveyer) a’zolari ishlatiladi. Karerlardi yumshoq, maydalangan (bo‘lak o‘lchami 400 mm gacha) qattiq va yarim qoyatoshlarni tashish uchun lentali konveyerlar keng qo‘llanilmoqda. Ularning ish prinsipi shundan iboratki: konveyer lentasida tog‘ jinslari to‘ldirilib baraban yuritgich yordamida tortish bilan harakatga keltirilib tashiladi. Konveyr lentasiga nagruzkani kamaytirish uchun qo‘shimcha tortish a’zolari, po‘lat arqon, zanjir, telejkalar qo‘llaniladi. Bunday hollarda lenta faqat kon massasini joylashtiruvchi idish vazifasini o‘taydi. Karerlardagi konveyrlar transporti joylashishi va mo‘ljaliga qarab zaboydagi, to‘plovchi, yuk ko‘taruvchi, magistral va ag‘darma turlariga bo‘linadi. Zaboy konveyerlari pog‘ona ishchi maydonchasiga joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan to‘plovchi konveyrgacha tashishga mo‘ljallangan. karerlarda zaboy fronti sekin-asta siljib borganligi uchun zaboy konveyer seksiyalari maxsus texnika turbodozerlar yordamida yoki gusenitsalik, qadamlovchi mexanizmlar yordamida suriladi. To‘plovchi (uzatuvchi) konveyerlar karerning yon qismida joylashgan bo‘lib, ular bir yoki bir necha zaboy konveyrlaridan yuk ko‘taruvchi konveyerga tashishga mo‘ljallangan. To‘plovchi konveyrlar zaboy konveyrlari ortidan o‘z o‘qiga parallel yo‘nalishda gusenitsali yoki rels yo‘lli izlarda harakatlanadi. YUk ko‘taruvchi konveyerlar ishchi bo‘lmagan yoki vaqtinchalik ishchi bo‘lmagan karer qismida (transheyalarda yoki er osti qiya lahimlarida) joylashgan bo‘lib, karer ishchi qismidan kon massasini yuqoriga tashishga mo‘ljallangan. YUk ko‘taruvchi konveyer yukni to‘plovchi konveyerdan olib, oddiy konveyrlarda 18º burchak ostida va maxsus konveyerlarda 50º gacha qiyalikda karer borti bo‘ylab er yuzasiga ko‘taradi. YUk ko‘taruvchi konveyr ancha yuqori yuritgchi va konstruksiyaga ega bo‘lib bir erda muqim o‘rnatilishga mo‘ljallangan. Kon massasini qattiq jinslarda 14º burchakdan yuqori va yumshoq jinslarda 18º dan yuqori balandliklarga unumli va xavfsiz ko‘tarish uchun lenta yuzasi qovurg‘alarga bo‘linib yasaladi yoki yuqoridan bosib turuvchi lenta yoki zanjirli to‘r ishlatiladi. Ular materialni pastga surilib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Magistral konveyrlar karer yuzasida joylashgan bo‘lib, qoplama jinslarni ag‘darmaga va foydali qazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga mo‘ljallangan. Ag‘darma konveyrlar ag‘darmalarda joylashgan. Bajaradigan ishiga qarab ular zaboy konveyerlariga o‘xshab ketadi. Ular ag‘darma fronti deyiladi. Tuzilishi bo‘yicha qayta yuklovchi va ag‘darma hosil qiluvchilar bilan birgalikda kompleks hosil qiladi. Qayta yuklovchi uzatuvchi a’zo vazifasini o‘taydi, ekskavatordan zaboy konveyerigacha yoki zaboy konveyeridan to‘plovchiga bir gorizontdan ikkinchisiga, shuning uchun u o‘zi yurar gusenitsali yoki qadamlovchi shakldagi yurish mexanizmiga ega bo‘lib, qabul qiluvchi va konveyer so‘ngida to‘kuvchi qismlari bo‘lib, bu qism 18º gacha har qanday qiyalikda ishlay oladi. YAssi tekislikda qabul qiluvchi moslama va to‘kuvchi qismlari 60º gacha burchakka burilishi mumkin. 12.4. Rasm. Karerda yuk ko‘taruvchi konveyrni qo‘llash. Konveyr texnologik parametrlariga unumdorlik, konveyer stavining uzunligi, qiyalik burchagi, yuritgich quvvati kiradi, shuningdek lenta eni va tezligi ham hisobga olinadi. Konveyerning texnik tasnifi. KLJ-800 S-160 1200 1600 2,58 1,6-3,15 Konveyer KL-500 KMMZ NKMZ Lenta eni 1000 1200 1800 Harakat tezligi, 2,26 3,6 4,35 m/s Unumdorlik, t/s 500 800 600-1950 5000 3150 Konveyer 400 800 1100 800 500 stavining uzunligi, m YUritgich quvvati, 75 150 400-800 400 1500 kvt Ochiq kon ishlari uchun katta konveyer komplekslari GDR, CHexiya, Germaniya, AKSH va Rossiya mamlakatlarida ishlab chiqiladi. Nazorat savollari: 1. Konveyer va ularning turlari? 2. Zaboy konveyerlari va ularning vazifasi? 3. Kar’erda temir yullarning rivojlanish sxemasini izoxlab bering. 4. Temir yul kurilish sxemasini tushuntirib bering. Adabiyotlar ruyxati: 1. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 2. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Gornoe byuro». 1994. 3. Tomakov. P.I. Naumov. I.K. Texnologiya mexanizatsiya i organizatsiya otkrыtыx gornыx rabot. M., MGGI, 1992. 20-MA’RUZA DAVRIY TRANSPORTLARNI QO’LLASH YORDAMIDA KARYER YUKLARINI TASHISH Reja: 1. Kon massasini temir yo‘l transporti bilan tashish. 2. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––ochiq kon ishlarida temir yul transportining qo’llanilishi hakida tushunchaga ega bo’lish. Kon massasini temir yo‘l transporti yordamida tashish. Temir yo‘l transporti har qanday ob-havo sharoitida o‘zining ishonchliligi, yuqori unumdorligi va ishlatishda foydaliligi sababli karerlarda tarqalgan transport turidir. Uning asosiy ko‘rsatkichi yuk aylanmasi bo‘lib tonna yoki kub metrdagi yuk miqdorini vaqt birligi ichida tashilishiga aytiladi. Karer yuk aylanmasi keraksiz jinslarni, foydali qazilma va materiallar yuk aylanmasi yig‘indisidan iborat. 20.1. Rasm. Karerda temir yo‘l transportining ish jarayoni. Temir yo‘l tarnsporti tashish masofasi 4 km va undan yuqori, yillik yuk aylanish hajmi esa 25 mln.t va undan yuqori bo‘lgan karerlarda keng qo‘llaniladi. Temir yo‘l transportining vositasi rels yo‘llari va harakatganuvchi sostavlardan iboratdir. 20.2 – rasm. Temir yo‘l kurilishi sxemasi. 1 – er katlami, 2 – ballast, 3 – shpal, 4 – koleya eni, 5 – relss, 6 – podkladka. Temir yo‘llar ish bajarish turiga qarab vaqtinchalik va doimiy yo‘llarga bo‘linadi. Vaqtinchalik yo‘llar karer ishchi maydonchalaridagi va ag‘larmalardagi yo‘llar, doimiy yo‘llarga esa transheyadagi yo‘llar, transport bermalardagi yo‘llar va karer yuzasidagi yo‘llar kiradi. Vaqtinchalik yo‘l ish fronti surilishi bilan karerda va ag‘darmalarda vaqti–vaqti bilan surilib turadi. Temir yo‘l quyi va yuqorigi qurilmalardan iborat. Quyi qurilma – suv chiqaruvchi va sun’iy inshoatlarlardan iborat er qoplamasidan iborat. Temir yo‘lning yuqori qurilmasi – ballast, shpal va mustahkamlangan relslardan iborat. Ballast – er qoplamasiga harakatlanuvchi sostavning bosimini bir xilda taqsimlanishi uchun xizmat qiladi. Ballast uchun 20-79 mm kattalikdagi щeben qo‘llaniladi. Ayrim hollarda galka va graviy ham qo‘llaniladi. Ballast qatlami qalinligi vaqtinchalik yo‘llar uchun 15-20 sm ni, doimiy yo‘llar uchun 25-40 sm ni tashkil etadi. Ballast sarfi 600-1200 m3 dan iborat. SHpallar – ularga relslarni mustahkamlash va bosimni harakatlanuvchi sostavdan ballastga uzatish uchun xizmat qiladi. YOg‘och, temirbeton va metall shpallar qo‘llaniladi. SHpalning standart bo‘yicha o‘lchami 270 sm ni tashkil etadi. SHpallarni xizmat qilish muddatini uzaytirish maqsadida antiseptik bilan to‘yintiriladi. Relslar – harakatlanuvchi sostavning g‘ildiragini yo‘nalishi va bosimni shpalga uzatish uchun xizmat qiladi. Relsning standart bo‘yicha uzunligi 12,5-25 m bo‘ladi. Karerlarda harakatlanuvchi sostav vagon va lokomotivlardan iboratdir. Foydali qazilmalarni tashish uchun yuk ko‘tarish quvati 60-90 t bo‘lgan gandola tipidagi vagonlar va yuk ko‘tarish quvvati 60 t bo‘lgan xopper tipidagi vagonlar keng qo‘llaniladi. Qoplovchi tog‘ jinslarini tashish uchun vagon dumpkarlar qo‘laniladi. Karerlarda lokomotivlar sifatida elektrovoz, teplovoz va tortuvchi agregatlar qo‘llaniladi. Elektrovozlarning qulayliklari – foydali ish koeffitsienti yuqori (14-16%), 4% gacha bulgan ko‘tarilish balandliklarini o‘tish qobiliyatiga egalik, ishga doimiy tayyorgarlik va og‘ir iqlim sharoitlarida ham ishonchli xizmat ko‘rsatishidir. Teplovoz lokomotivlar ichki yonuv dvigateli bilan jixozlangan. Foydali ish koeffitsienti 24-26% ga teng. Teplovozlarning kamchiligi ularni remont qilishning qiyinligidir. Tortuvchi agregatlar – boshqaruvchi elektrovoz, dizelli seksiya ya’ni, avtonom ta’minlash seksiyasi va bir nechta motorli dumpkarlardan iboratdir Karerlarda temir yo‘llarning uzunligi bir necha o‘nlab kilometrgacha, ba’zan yuzlab kilometrgacha etadi.Temir yo‘l uzunligi bo‘yicha uchastkalarga bo‘linadi va peregonlarni ajratuvchi punktlar bo‘linmalar deyiladi. Ularga stansiyalar, raz’ezdlar va postlar kiradi. Stansiyalar poezdlarni joylashtirishga, sostav to‘plashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yo‘llik joylarda poezdni kutish uchun xizmat qiladi. Raz’ezdlar bir yo‘llik joylarda faqat oldindan kelayotgan poezdni kutishga xizmat qiladi (asosan yuk poezdni kutishi kerak). Stansiya va raz’ezdlar maxsus yo‘l tarmoqlariga ega bo‘lib, yuk aylanmasi va ayrim kerakli maqsadlarga mo‘ljallangan. Postlar yo‘l tarmoqlanishiga ega emas. Ular poezdni to‘xtatishga mo‘ljallangan bo‘lib, agarda keyingi peregongacha yo‘lda poezd bo‘lsa postda kutiladi. Karerdagi yo‘l tarmoqlanishi karer yo‘lini temir yo‘llar vazirligiga, ombor yo‘llariga, karer montaj maydonchasiga, harakatdagi sostavni ta’mirlash deposiga va boshqalarga ulangan bo‘ladi. 20.3. расм. Алмашувчи пунктларнинг жойлашуви: 1 – ер юзасида; 2 –съездларни горизонт билан туташган жойида; 3 – богловчи бермаларда; 4 – ишчи погоналарда. Kon massasi bo‘yicha karer unumdorligiga qarab, karerdagi doimiy temir yo‘llar bir yo‘lli yoki ikki yo‘lli bo‘lishi mumkin. Bir yo‘llik trassada yuklangan va bo‘sh poezdlar raz’ezdlarda almashinadi. Temir yo‘l transportini unumdorligini oshirish uchun peregon uzunligi kamaytiriladi, unda temir yo‘l transportini ekspluatatsiyasi qoidalariga ko‘ra faqat bir sostav bo‘lishi kerak. Ikki yo‘llik trassa yukli va yuksiz poezdlarni alohida yo‘llarda harakatini ta’minlaydi. Tezlikni oshirish uchun bunda peregonlar uzunligi oshiriladi. Zaboylardagi va ag‘darmalardagi yo‘l tarmoqlari qazuvchi yuklovchi va ag‘darma hosil qiluvchi mashinalarning minimal turib qolishlarini va temir yo‘l transportining o‘zini ham zaboyda yukli va yuksiz sostavlarini almashtirishda minimal vaqtini sarflashini ko‘zlab qurilishi kerak. Bir yo‘llida sostavlar almashishi gorizonti ishchi zonasidan tashqarida olib borilishi kerak. Ayni paytda almashish uchun yuksiz sostav yukli sostavni almashish punktida kutib turadi. Ekskavatorning kutish vaqti bunda yukli sostavni almashish punktigacha kelgan vaqti bilan yuksiz sostavni yuklash joyigacha olib borish vaqtlari yig‘indisiga teng. Kutish vaqtini kamaytirish uchun almashish yo‘lini gorizont ishchi zonasiga joylashtiriladi, bunda bu yo‘lni siljitish qiyinlashadi. Agar bir gorizontda ikki yoki undan ortiq ekskavator ishlasa ikki yo‘lli almashish joylari har bir ekskavator uchun qo‘llaniladi. Ag‘darmalardagi yo‘l tarmoqlari ag‘darma hosil qilish texnologiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Ekskavatorlik ag‘darma hosil qilishda yo‘l tarmoqlanish sxemasi zaboynikiga o‘xshash bo‘ladi. Temir yo‘l transporti tezligi karerda domiy temir yo‘llarda 35-40 km/s, zaboyda va almashinuvda 15-20 km/s. Nazorat savollari: 5. Konveyer va ularning turlari? 6. Zaboy konveyerlari va ularning vazifasi? 7. Kar’erda temir yullarning rivojlanish sxemasini izoxlab bering. 8. Temir yul kurilish sxemasini tushuntirib bering. Adabiyotlar ruyxati: 4. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 5. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Gornoe byuro». 1994. 6. Tomakov. P.I. Naumov. I.K. Texnologiya mexanizatsiya i organizatsiya otkrыtыx gornыx rabot. M., MGGI, 1992. 21-MA’RUZA MAVZU: KARYER AVTOMOBIL TRANSPORTI YORDAMIDA KON MASSASINI TASHISH. Reja: 1. Kon massasini tashishda avtomobil transportini qo‘llash. 2. Kon massasini tashishda avtotransport ishini tashkillashtirish O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––ochiq kon ishlarida avtomobilь transportining kullanilishi xakida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: uzluksi va davriy transportlar, karьerlarda avtomobilь yo’llari, vaqtinchalik yo’llar, doimiy yo’llar, yo’l qoplamasi,yo’llarning yuk zichligi, avtosamosvallar, avtomobillarni zaboyda yuklashga qo’yish sxemasi. - Karer yuklari. Karer yuklarini tashish karerlarda eng ko‘p energiya sarf bo‘ladigan jarayon hisoblanadi. Ochiq kon ishlaridagi umumiy xarajatlar ichidan transport xarajatlari 60-70% ni tashkil qiladi. Ochiq kon ishlarida kon ishlari olib borishda tog‘ jinslari, foydali qazilmalar, foydali komponentlar miqdori kam bo‘lgan foydali qazilmalar va materiallar tashilishi kerak. Tashiladigan yuk turiga va yo‘nalishiga qarab ochuvchi va foydali qazilma yuk oqimlari tarkib topadi. YUk oqimlari zaboylardan boshlanib, noruda tog‘ jinslar ag‘darmalarida yoki foydali komponentlar miqdori kam rudalar ag‘darmalarida yoki foydali qazilma zaxiralarida tugaydi. Karer yuklarini tashish chun deyarli barcha transport turlari qo‘llaniladi, ular ish prinsipiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: uzluksiz (konveyerli, truboprovodli, osma po‘lat arqon yo‘lli); siklli (temir yo‘l, avtomobil, skipli, yuk ko‘taruvchiqurilmalar, konveyer poezdlari). Uzluksiz transport turi unumlirok trnansport turi bo‘lib, kon ishlarini uzluksiz olib borilishini, boshqarishni avtomatlashtirishni va yuqori ish unumdorligini ta’minlaydi. Uning qazuvchiyuklovchi va ag‘darma hosil qiluvchi texnikalar bilan birgalikda ishi butunlay avtomatlashtirilgan yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan komplekslarni tashkil qilib, tog‘ jinslarini qazib olishga xizmat qiladi. Masalan, rotorli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar, konveyer transporti, transport-ag‘darma ko‘prigi yoki ag‘darma hosil qiluvchi komplekslari. Karerlarda tog‘ jinslarini qazib olishda uzluksiz ishlaydigan komplekslarni qo‘llaganda yuk oqimini soddalashtiradi, karerlarda uskunalarni ishlatish darajasi ortadi. Kon massasini tashishda avtomobil transportini qo‘llash. Karerlarda avtomobil transporti keng qo‘llaniladi. Bunga sabab uning avtonomligi, harakatchanligi, topogorafik, geologik va ob-havo sharoitlarida ham yuqori unumdorligi va temir yo‘l transportiga nisbatan soddaroq tuzilganidir. Avtomobil transporti tashish masofasi 4-5 km bo‘lgan va yillik yuk aylanish hajmi uncha katta bo‘lmagan, ya’ni 15-20 mln.t bo‘lgan hollarda karerda keng qo‘llaniladi. Ishlash prinsipi kon massasini zaboylardan qabul qilish punktlarigacha tashish va to‘kishdan iborat. 21.1. Rasm. Karer avtomobil transportining ish jarayoni. Karerlardagi avtomobil yo‘llaridan foydalanish sharoitlariga qarab yo‘llar kapital va vaqtinchalik yo‘llarga bo‘linadi. Kapital yo‘llar doimiy uchastkalarda, er yuzasida, transheyalarda va transport bermalarida quriladi. Kapital yo‘llar yo‘l qoplamasiga ega. Vaqtinchalik yo‘llar zaboylarda, ishchi maydonchalarda, suriluvchi tushish joylarida va ag‘darmalarda quriladi. Ular pog‘ona va ish frontining siljib borishi bilan davriy o‘zgarib turadi va yo‘l qoplamasiga ega emas. Yo‘llar yuk zichligi, bir kilometr uzunlikdagi yuk miqdori yoki harakat uzluksizligi vaqt birligi ichida bir tomonga o‘tgan mashina soni bilan xarakterlanadi. YUk ko‘tarish va harakat uzluksizligi bo‘yicha kapital yo‘llar uch kategoriyaga bo‘linadi va o‘z qoplamalari xususiyatlari ularning ko‘rsatkichlari bilan farqlanadi. Kapital avtomobil yo‘llari asosan kyuvetlar, suv uzatuvchi ariqcha, ag‘darma, yo‘l o‘tkazgich qurilma, ko‘prik, yo‘l qoplamasi o‘tkazuvchi qism va obochinalardan tuzilgan. Obochina kengligi 1-2 m ni tashkil etadi. Lahimlarda joylashgan yo‘llar trapetsiya shakldagi enliligi 0,4 m bo‘lgan yon kyuvetlar (chuqukurligi 0,8-0,9m) ga ega bo‘lishi kerak. Yo‘l parametrlari o‘tish qismining kengligi, burilish radiuslari, bo‘ylama yo‘nalishdagi qiyalik, ko‘ndalang muyulishdagi qiyalik va eng qisqa qurish masofalaridan iboratdir. 21.2. Rasm. Karerda avtomobil yo‘o‘llari. Yo‘l qoplamasi betondan, asfaltobetondan, sementbetondan va щebenlardan iborat bo‘ladi. Yo‘l qoplamasi turi yo‘ldan foydalanish muddatini, harakat intensivligini, harakatlanuvchi sostav turi va maxalliy yo‘l qurilishi materiallarini hisobga olgan holda tanlanadi. Karerlarda doimiy yo‘llarda, katta harakat intensivligida (sutkada avtosamosvallar reysi 2000-3000 bo‘lganda) sementbeton yoki asfaltobeton qoplamalari qo‘llaniladi. Kam harakat intensivligida (sutkada avtosamosvallarning reysi 1000-1500 bo‘lganda) щebenli qoplama qo‘llaniladi. Vaqtinchalik yo‘llar qoyali muxitda joylashgan bo‘lsa qoplamaga ega bo‘lmaydi, yumshoq muhitda joylashgan bo‘lsa gruntli qoplamaga ega bo‘ladi. Qor ko‘chkisi kutiladigan yo‘l qismlarida qordan to‘suvchi passiv va aktiv qurilmalar yasaladi. Qordan ximoya kiluvchi passiv vositalar qish paytida o‘rnatilib, ular shamol tomondan qorni to‘sib qo‘yadi. Qordan ximoya kiluvchi aktiv vositalar balandligi 6 m bo‘lgan tayanchlarga osilgan to‘siq devor bo‘lib, yul balandligidan 2 m balandga osiladi. Ularning ishlash prinsipi qor bo‘roni oqimi yoriq kengligigacha qisilib tezligi oshadi, natijada yo‘lni qor qoplamasdan o‘tib ketadi. Avtomobil yo‘lini asosiy ko‘rsatkichi o‘tkazish kobiliyatidir. Avtomobil yo‘lining o‘tkazish qobiliyati – ma’lum bir uchastkadan vaqt birligida o‘tishi mumkin bo‘lgan avtosamosvallar sonidir. Karer avtomobil yo‘llarining o‘tkazish qobiliyatini oshirish uchun yo‘l fonarlari bilan yoritish yoki umumkarer yoritkichlari bilan yoritish ko‘zda tutilgan. Avtosamosvallarning bir qator bo‘lib, bir yo‘nalish bo‘yicha harakatlanishida avtomobil yo‘llarining o‘tkazish qobiliyati quyidagi formula bilan aniqlanadi: N=(600·kn.d)/ta=(1000·V· kn.d)/lb; Bu erda: ta – avtosamosvallar orasidagi vaqt intervali, m V - avtosamovallarning harakat tezligi, km/s; lb - avtosamosvallar o‘rtasidagi xavfsizlik masofasi, m; kn.d=0,5÷0,8. Avtosamosvallar orasidagi xavfsizlik masofasi avtosamosval tormoz yo‘lining uzunligi va avtosamosvalning o‘zining uzunligidan kelib chiqadi va 50 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Karerdagi yo‘l harakati asosiy trassaning yuk oqimida ishchi gorizontlardan ag‘darmagacha o‘ng tomondan yurilib yo‘lni kesib o‘tmasdan xarakatning uzluksizligi ta’minlanadi. - Karer avtotransportining harakatlanuvchi sostavining konstruktiv tuzilishiga ko‘ra ikki guruxga bo‘linadi: avtosamosvallar; yarimpritseplar. Avtosamosvallar bu – ramada joylashgan kuzovdan iborat mashinadir. YArimpritseplarning avtosamosvallarga qaraganda afzalliklari – bu katta yuk ko‘tarish quvvati, yoqilg‘i va ekspluatatsion xarajatlarining kamligidir. Karer avtosamosvallarining asosiy parametrlari – yuk ko‘tarish quvvati, dvigatel quvvati, kuzov hajmi, g‘ildirak formulasi va burilishning minimal radiusidir. G‘ildirak formulasi – bu avtosamosval g‘ildiragi sonining sifrlarda ifodalanishidir. M-n: 4x2. 1 sifr – g‘ildiraklarning umumiy sonini bildiradi. 2 sifr – etaklovchi g‘ildiraklar soni. Karerlarda yuk ko‘tarish quvvati 27-75 t bulgan BelAZ tipidagi avtosamosvallar keng qo‘llaniladi. Avtosamosvallar xarakteristikasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Parametrlari Gildirak formulasi YUk ko‘tarish quvvati,t Og‘irligi (yuksiz), t Kuzov hajmi, m³ Harakatning maksimal tezligi, km/s Avtosamosval kengligi, m Avtosamosval uzunligi, m Burilishning minimal radiusi, m Dvigatel quvvati, kVt 100 km yo‘lga sarflanadigan yoqilg‘i sarfi, l Avtosamosvallar KrAZBelAZ256B 540 BelAZ548 BelAZ549 BelAZ7519 BelAZ7520 6x4 10 11,5 6 62 4x2 27 21 15,8 55 4x2 40 29 21,7 50 4x2 75 66 37,8 50 4x2 110 85 44 52 4x2 180 145 90 50 2,65 8,2 10,5 3,48 7,3 8,5 3,8 8,1 10,0 5,36 10,3 11,0 6,1 11,3 12 7,64 13,6 15 175 60 265 125 367 200 770 350 955 - 1690 - Kon massasini tashishda avtotransport ishini tashkillashtirish. Karer avtomobil transportining ishi karerdan qoplama jinslarni, foydali qazilmasi kam rudalarni ag‘darmaga, foydali qazilmalarni omborga yoki boyitish fabrikasi bunkeriga karer avtoyo‘llarida tashishga xizmat qiladi. Avtotransportni zaboyda yuklashga kuyish usullari kuyidagilardan iborat 11.3. rasm: 21.3 – rasm. Avtomobillarni zaboyga yuklashga kuyish sxemasi. a — s ishchi maydonchada sirtmoqli burilish; b — s zaxodka ichkarisida sirtmoqli burilish; v — zaxodka ichkarisida yopiq burilish; g — zaxodka ichkarisida sirtmoqli burilish va yuklashga yopiq qo‘yish; d i e — ikki mashinani birdaniga zaboyda yuklashga qo‘yish. Keng ish maydonchalarida avtosamosval ekskavator zaboyiga sirtmoq shaklda burilib yuklashga qo‘yiladi. CHegaralangan ishchi maydonchada va tor zaxodkada va yuksiz avtosamosval harakat yo‘nalishi ekskavator zaxodkasiga to‘g‘ri kelmaganda avtosamosval sirtmoqli yoki yopiq burilish yasab, agar yukli avtosamosval harakat yo‘nalishi ekskavator yo‘nalishiga to‘g‘ri kelganda yopiq burilishdan keyin avtosamosval orqaga harakatlanib yuklashga beriladi. Har qanday holatda ham avtosamosvalni yuklashga qo‘yganda ekskavator cho‘michi haydovchi kabinasi ustidan o‘tmasligi kerak. Ekskavator burilish burchagi minimal bo‘lishi kerak. Avtotransportlarni narxi yuqori bo‘lganligi uchun avtotransportni bekorga kutib qolishi xuddi ekskavatornikidek minimal bo‘lishi kerak. Ularni kamaytirish uchun karerlarda ikki turda avtotransport ishlari tashkillashtiriladi: ma’lum bir miqdordagi samosvallar smena davomida ekskavatorga biriktiriladi va biriktirilmagan mashinalarni har safar dispetcher ko‘rsatmasi bilan yuklashga qo‘yiladi. Avtotransportni ekskavatorga biriktirib ishlatish soddarok tashkillashtirish bulib yukori unumdorlikni ta’minlaydi. Agar qazib yuklovchi mashina. Ag‘darma hosil qiluvchi texnikalar buzilmasdan ishonchli ishlasa va foydali qazilma bir xil tuzilishga ega bo‘lsa bu tartib o‘zini oqlaydi. Karerlardagi avtotransport unumdorligi avtoyo‘l holatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Karer yo‘llariga xizmat qilish, ta’mirlash va yangilarini qurish uchun maxsus yo‘l xizmati bo‘ladi. Avtosamosvallarga xizmat ko‘rsatish avtoxo‘jalikning maxsus maydonchadagi inshootlarda bajariladi. Unda avtosamosval sistemalarini tekshirish va joriy ta’mirlash ko‘zda tutilgan bo‘lib, rejali va kapital ta’mir maxsus ustaxonalarda olib boriladi. Nazorat savollari: 1. Karer yuklari nimlardan iborat va ularni tashish uchun qo‘llaniladigan transport turlari to‘g‘risida tushuncha bering. 2. Karerdagi avtomobil yo‘llari foydalanish sharoiti bo‘yicha qanday turlarga bo‘linadi? 3. Avtotransportni zaboyda yuklashga qo‘yishning qanday turlari mavjud? Adabiyotlar ruyxati: 1. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 2. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Gornoe byuro». 1994. 22- MA’RUZA MAVZU: KARYERLARDA KOMBINATSIYALASHGAN TRANSPORTLAR. Reja: 1. 2. Kombinatsiyalashgan transport. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:––ochiq kon ishlarida temir yul, konveyer va avtosamosval transportlari kompleksining kullanilishi xakida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: temir yo’l trnasporti, temir yo’lning qurilish sxemasi, quyi qurilma, yuqori qurilma, ballast, shpal, relьs, harakatlanuvchi tarkib, teplovoz, elektrovoz, dumpkar, gondola, xopper, yarim vagon. Kon massasini temir yo‘l transporti yordamida tashish. Temir yo‘l transporti har qanday ob-havo sharoitida o‘zining ishonchliligi, yuqori unumdorligi va ishlatishda foydaliligi sababli karerlarda tarqalgan transport turidir. Uning asosiy ko‘rsatkichi yuk aylanmasi bo‘lib tonna yoki kub metrdagi yuk miqdorini vaqt birligi ichida tashilishiga aytiladi. Karer yuk aylanmasi keraksiz jinslarni, foydali qazilma va materiallar yuk aylanmasi yig‘indisidan iborat. 22.1. Rasm. Karerda temir yo‘l transportining ish jarayoni. Temir yo‘l tarnsporti tashish masofasi 4 km va undan yuqori, yillik yuk aylanish hajmi esa 25 mln.t va undan yuqori bo‘lgan karerlarda keng qo‘llaniladi. Temir yo‘l transportining vositasi rels yo‘llari va harakatganuvchi sostavlardan iboratdir. 22.2 – rasm. Temir yo‘l kurilishi sxemasi. 1 – er katlami, 2 – ballast, 3 – shpal, 4 – koleya eni, 5 – relss, 6 – podkladka. Temir yo‘llar ish bajarish turiga qarab vaqtinchalik va doimiy yo‘llarga bo‘linadi. Vaqtinchalik yo‘llar karer ishchi maydonchalaridagi va ag‘larmalardagi yo‘llar, doimiy yo‘llarga esa transheyadagi yo‘llar, transport bermalardagi yo‘llar va karer yuzasidagi yo‘llar kiradi. Vaqtinchalik yo‘l ish fronti surilishi bilan karerda va ag‘darmalarda vaqti–vaqti bilan surilib turadi. Temir yo‘l quyi va yuqorigi qurilmalardan iborat. Quyi qurilma – suv chiqaruvchi va sun’iy inshoatlarlardan iborat er qoplamasidan iborat. Temir yo‘lning yuqori qurilmasi – ballast, shpal va mustahkamlangan relslardan iborat. Ballast – er qoplamasiga harakatlanuvchi sostavning bosimini bir xilda taqsimlanishi uchun xizmat qiladi. Ballast uchun 20-79 mm kattalikdagi щeben qo‘llaniladi. Ayrim hollarda galka va graviy ham qo‘llaniladi. Ballast qatlami qalinligi vaqtinchalik yo‘llar uchun 15-20 sm ni, doimiy yo‘llar uchun 25-40 sm ni tashkil etadi. Ballast sarfi 600-1200 m3 dan iborat. SHpallar – ularga relslarni mustahkamlash va bosimni harakatlanuvchi sostavdan ballastga uzatish uchun xizmat qiladi. YOg‘och, temirbeton va metall shpallar qo‘llaniladi. SHpalning standart bo‘yicha o‘lchami 270 sm ni tashkil etadi. SHpallarni xizmat qilish muddatini uzaytirish maqsadida antiseptik bilan to‘yintiriladi. Relslar – harakatlanuvchi sostavning g‘ildiragini yo‘nalishi va bosimni shpalga uzatish uchun xizmat qiladi. Relsning standart bo‘yicha uzunligi 12,5-25 m bo‘ladi. Karerlarda harakatlanuvchi sostav vagon va lokomotivlardan iboratdir. Foydali qazilmalarni tashish uchun yuk ko‘tarish quvati 60-90 t bo‘lgan gandola tipidagi vagonlar va yuk ko‘tarish quvvati 60 t bo‘lgan xopper tipidagi vagonlar keng qo‘llaniladi. Qoplovchi tog‘ jinslarini tashish uchun vagon dumpkarlar qo‘laniladi. Karerlarda lokomotivlar sifatida elektrovoz, teplovoz va tortuvchi agregatlar qo‘llaniladi. Elektrovozlarning qulayliklari – foydali ish koeffitsienti yuqori (14-16%), 4% gacha bulgan ko‘tarilish balandliklarini o‘tish qobiliyatiga egalik, ishga doimiy tayyorgarlik va og‘ir iqlim sharoitlarida ham ishonchli xizmat ko‘rsatishidir. Teplovoz lokomotivlar ichki yonuv dvigateli bilan jixozlangan. Foydali ish koeffitsienti 24-26% ga teng. Teplovozlarning kamchiligi ularni remont qilishning qiyinligidir. Tortuvchi agregatlar – boshqaruvchi elektrovoz, dizelli seksiya ya’ni, avtonom ta’minlash seksiyasi va bir nechta motorli dumpkarlardan iboratdir Karerlarda temir yo‘llarning uzunligi bir necha o‘nlab kilometrgacha, ba’zan yuzlab kilometrgacha etadi.Temir yo‘l uzunligi bo‘yicha uchastkalarga bo‘linadi va peregonlarni ajratuvchi punktlar bo‘linmalar deyiladi. Ularga stansiyalar, raz’ezdlar va postlar kiradi. Stansiyalar poezdlarni joylashtirishga, sostav to‘plashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yo‘llik joylarda poezdni kutish uchun xizmat qiladi. Raz’ezdlar bir yo‘llik joylarda faqat oldindan kelayotgan poezdni kutishga xizmat qiladi (asosan yuk poezdni kutishi kerak). Stansiya va raz’ezdlar maxsus yo‘l tarmoqlariga ega bo‘lib, yuk aylanmasi va ayrim kerakli maqsadlarga mo‘ljallangan. Postlar yo‘l tarmoqlanishiga ega emas. Ular poezdni to‘xtatishga mo‘ljallangan bo‘lib, agarda keyingi peregongacha yo‘lda poezd bo‘lsa postda kutiladi. Karerdagi yo‘l tarmoqlanishi karer yo‘lini temir yo‘llar vazirligiga, ombor yo‘llariga, karer montaj maydonchasiga, harakatdagi sostavni ta’mirlash deposiga va boshqalarga ulangan bo‘ladi. 22.3. расм. Алмашувчи пунктларнинг жойлашуви: 1 – ер юзасида; 2 –съездларни горизонт билан туташган жойида; 3 – богловчи бермаларда; 4 – ишчи погоналарда. Kon massasi bo‘yicha karer unumdorligiga qarab, karerdagi doimiy temir yo‘llar bir yo‘lli yoki ikki yo‘lli bo‘lishi mumkin. Bir yo‘llik trassada yuklangan va bo‘sh poezdlar raz’ezdlarda almashinadi. Temir yo‘l transportini unumdorligini oshirish uchun peregon uzunligi kamaytiriladi, unda temir yo‘l transportini ekspluatatsiyasi qoidalariga ko‘ra faqat bir sostav bo‘lishi kerak. Ikki yo‘llik trassa yukli va yuksiz poezdlarni alohida yo‘llarda harakatini ta’minlaydi. Tezlikni oshirish uchun bunda peregonlar uzunligi oshiriladi. Zaboylardagi va ag‘darmalardagi yo‘l tarmoqlari qazuvchi yuklovchi va ag‘darma hosil qiluvchi mashinalarning minimal turib qolishlarini va temir yo‘l transportining o‘zini ham zaboyda yukli va yuksiz sostavlarini almashtirishda minimal vaqtini sarflashini ko‘zlab qurilishi kerak. Bir yo‘llida sostavlar almashishi gorizonti ishchi zonasidan tashqarida olib borilishi kerak. Ayni paytda almashish uchun yuksiz sostav yukli sostavni almashish punktida kutib turadi. Ekskavatorning kutish vaqti bunda yukli sostavni almashish punktigacha kelgan vaqti bilan yuksiz sostavni yuklash joyigacha olib borish vaqtlari yig‘indisiga teng. Kutish vaqtini kamaytirish uchun almashish yo‘lini gorizont ishchi zonasiga joylashtiriladi, bunda bu yo‘lni siljitish qiyinlashadi. Agar bir gorizontda ikki yoki undan ortiq ekskavator ishlasa ikki yo‘lli almashish joylari har bir ekskavator uchun qo‘llaniladi. Ag‘darmalardagi yo‘l tarmoqlari ag‘darma hosil qilish texnologiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Ekskavatorlik ag‘darma hosil qilishda yo‘l tarmoqlanish sxemasi zaboynikiga o‘xshash bo‘ladi. Temir yo‘l transporti tezligi karerda domiy temir yo‘llarda 35-40 km/s, zaboyda va almashinuvda 15-20 km/s. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. Konveyer transporti transport turi sifatida allaqachonlardan beri ishlatlishiga qaramasdan karerlarda yosh transport turi hisoblanadi. Konveyer metall formalardan tuzilgan bo‘lib, tashuvchi a’zosi sifatida rezina lenta (lentali konveyer), kurakli zanjir (kurakli konveyer), plastinkalar (plastinkali konveyer) yoki ariqcha shakldagi (vibratsiyali konveyer) a’zolari ishlatiladi. Karerlardi yumshoq, maydalangan (bo‘lak o‘lchami 400 mm gacha) qattiq va yarim qoyatoshlarni tashish uchun lentali konveyerlar keng qo‘llanilmoqda. Ularning ish prinsipi shundan iboratki: konveyer lentasida tog‘ jinslari to‘ldirilib baraban yuritgich yordamida tortish bilan harakatga keltirilib tashiladi. Konveyr lentasiga nagruzkani kamaytirish uchun qo‘shimcha tortish a’zolari, po‘lat arqon, zanjir, telejkalar qo‘llaniladi. Bunday hollarda lenta faqat kon massasini joylashtiruvchi idish vazifasini o‘taydi. Karerlardagi konveyrlar transporti joylashishi va mo‘ljaliga qarab zaboydagi, to‘plovchi, yuk ko‘taruvchi, magistral va ag‘darma turlariga bo‘linadi. Zaboy konveyerlari pog‘ona ishchi maydonchasiga joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan to‘plovchi konveyrgacha tashishga mo‘ljallangan. karerlarda zaboy fronti sekin-asta siljib borganligi uchun zaboy konveyer seksiyalari maxsus texnika turbodozerlar yordamida yoki gusenitsalik, qadamlovchi mexanizmlar yordamida suriladi. To‘plovchi (uzatuvchi) konveyerlar karerning yon qismida joylashgan bo‘lib, ular bir yoki bir necha zaboy konveyrlaridan yuk ko‘taruvchi konveyerga tashishga mo‘ljallangan. To‘plovchi konveyrlar zaboy konveyrlari ortidan o‘z o‘qiga parallel yo‘nalishda gusenitsali yoki rels yo‘lli izlarda harakatlanadi. Yuk ko‘taruvchi konveyerlar ishchi bo‘lmagan yoki vaqtinchalik ishchi bo‘lmagan karer qismida (transheyalarda yoki er osti qiya lahimlarida) joylashgan bo‘lib, karer ishchi qismidan kon massasini yuqoriga tashishga mo‘ljallangan. YUk ko‘taruvchi konveyer yukni to‘plovchi konveyerdan olib, oddiy konveyrlarda 18º burchak ostida va maxsus konveyerlarda 50º gacha qiyalikda karer borti bo‘ylab er yuzasiga ko‘taradi. YUk ko‘taruvchi konveyr ancha yuqori yuritgchi va konstruksiyaga ega bo‘lib bir erda muqim o‘rnatilishga mo‘ljallangan. Kon massasini qattiq jinslarda 14º burchakdan yuqori va yumshoq jinslarda 18º dan yuqori balandliklarga unumli va xavfsiz ko‘tarish uchun lenta yuzasi qovurg‘alarga bo‘linib yasaladi yoki yuqoridan bosib turuvchi lenta yoki zanjirli to‘r ishlatiladi. Ular materialni pastga surilib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Magistral konveyrlar karer yuzasida joylashgan bo‘lib, qoplama jinslarni ag‘darmaga va foydali qazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga mo‘ljallangan. Ag‘darma konveyrlar ag‘darmalarda joylashgan. Bajaradigan ishiga qarab ular zaboy konveyerlariga o‘xshab ketadi. Ular ag‘darma fronti deyiladi. Tuzilishi bo‘yicha qayta yuklovchi va ag‘darma hosil qiluvchilar bilan birgalikda kompleks hosil qiladi. Qayta yuklovchi uzatuvchi a’zo vazifasini o‘taydi, ekskavatordan zaboy konveyerigacha yoki zaboy konveyeridan to‘plovchiga bir gorizontdan ikkinchisiga, shuning uchun u o‘zi yurar gusenitsali yoki qadamlovchi shakldagi yurish mexanizmiga ega bo‘lib, qabul qiluvchi va konveyer so‘ngida to‘kuvchi qismlari bo‘lib, bu qism 18º gacha har qanday qiyalikda ishlay oladi. YAssi tekislikda qabul qiluvchi moslama va to‘kuvchi qismlari 60º gacha burchakka burilishi mumkin. 22.4. Rasm. Karerda yuk ko‘taruvchi konveyrni qo‘llash. Konveyr texnologik parametrlariga unumdorlik, konveyer stavining uzunligi, qiyalik burchagi, yuritgich quvvati kiradi, shuningdek lenta eni va tezligi ham hisobga olinadi. Konveyerning texnik tasnifi. KLJ-800 S-160 1200 1600 2,58 1,6-3,15 Konveyer KL-500 KMMZ NKMZ Lenta eni 1000 1200 1800 Harakat tezligi, 2,26 3,6 4,35 m/s Unumdorlik, t/s 500 800 600-1950 5000 3150 Konveyer 400 800 1100 800 500 stavining uzunligi, m YUritgich quvvati, 75 150 400-800 400 1500 kvt Ochiq kon ishlari uchun katta konveyer komplekslari GDR, CHexiya, Germaniya, AKSH va Rossiya mamlakatlarida ishlab chiqiladi. Kombinatsiyalashgan transport. Kombinatsiyalashgan transport – unda bir xil yuklarni ketm-ket ravishda turli ko‘rinishdagi, o‘zi uchun qulay sharoitda ishlay oladigan transportlar qo‘llaniladi. 12.5 – rasm. Avtomobil va temir yo‘l transporti kombinatsiyasi keng qo‘llanilmoqda. Bunda kon massasi zaboydan avtomobil transporti yordamida qayta yuklovchi punktgacha tashilib keltiriladi, keyin esa temir yo‘l transporti yordamida er yuzasiga va ag‘darmalarga chiqariladi. Ushbu kombinatsiya chuqurligi 120 - 150 metrgacha bo‘lgan karerlarda quyi pog‘onalarda qo‘llaniladi. 22.5. расм. Комбинациялашган транспорт схемаси. Avtomobil va konveyer kombinatsiyasi esa karerlarda er sirtidan 120-150г metr а,б – автомобиль ва темир transporti йўл транспорти; в – автмобиль ва конвейер транспорти; pastda joylashgan eng chuqur кўтаргич; gorizontlarda Bunda kon massasi eng3qisqa – автомобиль ва канатли 1 – qo‘llaniladi. автосъездлар; 2 – қайта юкловчиyuqoriga пунктлар; masofalar orqali – темир йўлchiqariladi. съездлари; 4 – дробика қурилмаси; 5 – конвейерлар; 6 – қайта юкловчи Baland tog‘li hududlarda joylashgan karerlarda, kon massasini 200-800 metr balandlikdan бункер; 7 – скипли кўтарилма. tushirish qiyin va xavfli bo‘lganda, shuningdek katta sarf xarajat talab etilganda, avtomobil trasnportini ruda tushirgich yoki osma kanatli yo‘llar bilan kombinatsiyalashgan holda qo‘llaniladi. Nazorat savollari: 9. Konveyer va ularning turlari? 10. Zaboy konveyerlari va ularning vazifasi? 11. Kar’erda temir yullarning rivojlanish sxemasini izoxlab bering. 12. Temir yul kurilish sxemasini tushuntirib bering. Adabiyotlar ruyxati: 3. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 4. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Gornoe byuro». 1994. 5. Tomakov. P.I. Naumov. I.K. Texnologiya mexanizatsiya i organizatsiya otkrыtыx gornыx rabot. M., MGGI, 1992. 23- MA’RUZA AG’DARMA HOSIL QILISH JARAYONI TO’G’RISIDA UMUMIY MA’LUMOT Reja: 1. 2. Ag’darmalarni hosil qilish to’g’risida tushuncha. Ag’darmalarni shakllantirish. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– karьerlarda ag’darma hosil qkilish jarayoni va ularning konstruktsiyalari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: qoplovchi tog’ jinsi, ag’darma, tashqi ag’darma, ichki ag’darma, doimiy ag’darma, vaqtinchalik ag’darma, ag’darmaning asosiy parametrlari, ag’darmar balandligi, ag’darma yarusi, ag’darma o’tish kengligi. Ag’darmalarni hosil qilish to’g’risida tushuncha. Agdarma xosil kilish usuli kullaniladigan transport va ishchi uskunalar turlariga bog’liqdir. Temir yo’l transportida – ekskavatorli (mexanik kurakli, abzettserli), plugli va bulьdozerli ag’darmalar, konveyer transportida esa, ag’darmaga tog’ jinslarini joylashtirishda konsolli ag’darma hosil qilgichlar qo’llaniladi. Ochiq kon ishlari natijasida qazib olingan qoplovchi jinslarni va nokonditsion hisoblangan foydali qazilma to’planadigan joyga ag’darma deyiladi. Ularni joylash bilan bog’liq bo’lgan texnologik jarayonga ag’darma hosil qilish deyiladi. Ag’darmalarning Karyer konturiga nisbatan joylashuviga qarab ular ichki va tashqi ag’darmalarga bo’linadi. Agar ag’darma Karyer konturi ichkarisida joylashgan bo’lsa ichki ag’darma, tashqarisida joylashgan bo’lsa tashqi ag’darma deyiladi. Turg’unligi bo’yicha – doimiy va vaqtinchalik ag’darmalarga bo’linadi. Ag’darma o’z konstruktsiyasiga ko’ra kon massasi uyumi hisoblanib, bir necha qatlamdan (yarusdan) iborat va planda noto’g’ri shaklga ega to’g’ri burchakka yaqin bo’ladi. 13.2 chizma. Bitta ag’darmaga alohida qilib 4 xil turdagi tog’ jinsi yoki nokonditsion foydali qazilmalar joylashtirilishi (tog’ jinslarini navlarga bo’lgan holda joylashtirish) mumkin. Qazib chiqarilgan qoplovchi jinslar qayta ishlov beruvchi va qurilish sanoatining xom ashyosi yoki nokonditsion foydali qazilma hisoblangan (nokonditsion – ma’lum vaqtda iqtisodiy samara bermaydigan, ammo texnik va texnologiyaning rivojlanishi bilan birgalikda kelgusida samarali bo’lishi mumkin bo’lgan foydali qazilma) hollarda ag’darmalar alohida (navlarga bo’lib) joylashtiriladi. Bunda har xil turdagi kon jinslari bir-biriga qo’shilib ketmasligi, bir-birini yopib qo’ymasligi zarur. Natijada ag’darma uchastkalarga bo’linadi. Har bir uchastka atrofida birinchi yarusdan to oxirgi yarusgacha bir xil turdagi tog’ jinsi joylashtiriladi. Tog’ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari va sifat ko’rsatkichlariga bog’liq bo’lmagan holda g’aramlash (skladirovanie) yalpi g’aramlash (valovыy) deb aytiladi. 23.1. Rasm. Muruntau Karyerida tashqi ag’darmaning umumiy ko’rinishi. Ag’darmaning asosiy parametrlariga: -ag’darma balandligi – No; -ag’darma yarusi balandligi – h; -ag’darma eni – Vo; -ag’darma uzunligi – Lo; -ag’darma o’tish kengligi – Ao; -ag’darma egallab turgan yer uchastkasi yuzasi - So. Ag’darma balandligi va ag’darma pog’onasi balandligi qo’yidagilarga bog’liq: -ag’darma hosil qilishni mexanizatsiyalashtirish usuliga; -g’aramlanadigan tog’ jinsi turg’unligiga va ag’darma asosiga; -ag’darma ostidagi yer relьefiga; -transport turiga. Ag’darma balandligi bo’yicha 25 yarusdan iborat bo’ladi va har bir yarus balandligi ag’darma pog’onasi balandligiga teng bo’ladi. Agar tog’ jinsi turg’unligi kam bo’lsa, ag’darma pog’onasi balandligi 810 m bo’ladi. Turg’un qattiq tog’ jinslarida ag’darma pog’onasi balandligi 3040 m bo’ladi. Bir jinsli bo’lmagan tog’ jinslari joylashtirilgan ag’darmalarda esa, yaruslar balandligi har xil bo’lishi mumkin. Masalan: quyi yarusga ag’darma va ag’darma pastki qismi (tagi) turg’unligini oshiruvchi tog’ jinslari tashlanadi. 23.2 rasm. Ag’darma konstruktsiyasi va uning asosiy parametrlari. Yuqori yarusga esa, ag’darma yuzasini rekulьtivatsiya qilish imkoniyatini yengillashtrish maqsadida unumdor tog’ jinslari joylashtiriladi. O’rta yarus va ag’darmaning plandagi markaziy qismiga zararli tog’ jinslari joylashtiriladi, ularning ostiga va atrofiga gilli jinslar joylashtiriladi. Bu tog’ jinslari zararli elementlarning yuvilib ketmasligi va atrof muhitni geoximik zararlantirmaslik uchun izolyatsiyalovchi ekran hosil qiladi. Ag’darmaning umumiy balandligi optimal bo’lishi kerak, chunki tog’ jinslarning ag’darmalarga joylashtirishga ketadigan xarajat kam bo’ladi. Ag’darma balandligi qancha katta bo’lsa, jinslarni tashish va ag’darma yuzasini rekulьtivatsiya qilishga ketadigan xarajat shuncha katta bo’ladi. Lekin ag’darma egallab turgan joy qancha kichik bo’lsa, ag’darma ostidagi yerni egallab band qilish shuncha kichik bo’ladi. Temir yo’l transporti qo’llanilganda tekis joyda ag’darmaning optimal balandligi 100-300 m ga yetadi. Tog’li joylarda esa, ag’darma balandligi 200-500 m ga yetadi. Ag’darma o’tish kengligi ag’darma hosil qilish usuli va transport turiga bog’liq bo’ladi va yo’llarni siljitish qadamiga teng bo’ladi. Yo’llarni siljitish qadami – ag’darma uskunalari parametrlari bilan aniqlanadi va temir yo’l transporti qo’llanilganda: plugli ag’darmalarda 1,5-3 m, ekskavatorli agdarmalarda: mexanik kurak bilan 21-34 m, draglaynlar bilan 120 m gacha, bulьdozerli ag’darmalarda 50-60 m dan 110-120 m gacha, avtomobilь transportida: bulьdozerli ag’darmalarda 35-50 m, draglaynlar qo’llanganda 200 m gacha bo’ladi. Ag’darmali o’tish hajmi yoki ag’darmali tupikning qabul qilish qobiliyati, bu – yo’lni bir marotaba siljitish evaziga ag’darmaga joylashtirish mumkin bo’lgan kon jinsi miqdoridir. Ag’darmali tupikning qabul qilish qobiliyati (m3/m): V = hyaAo/kp, bu yerda: hya – ag’darma yarusi balandligi, m; Ao – yo’llarni siljitish qadami, m; kp – tog’ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti. Qabul qilish qobiliyati 1 m ag’darmali tupikda quyidagicha bo’ladi: plugli ag’darmalarda – 30-60 m3; mexanik kurakli ekskavatorli ag’darmalarda – 500-1200 m3; draglayn bilan – 10-12 ming m3 gacha. Ag’darmalarni joylashtirish uchun ajratilgan joy quyidagi talablarga javob berishi kerak: tog’ jinslarini tashish oralig’i kichik bo’lishi uchun, Karyerga yaqin masofada bo’lishi kerak; doimiy ag’darmalar egallab turgan maydon rudasiz va ko’mirsiz bo’lishi kerak. Tashqi ag’darmalar juda katta yer maydonini egallaydi. Katta Karyerlarda bu maydon 2-3 ming gektargacha yetadi. Agar bu maydonlar qishloq va o’rmon xo’jaligi uchun yaroqli bo’lsa, u holda bo’sh tog’ jinslarini ag’darmalarga joylashtirish kon korxonasiga katta zarar keltiradi. SHuning uchun xam ag’darmalar uchun yaroqsiz maydonlar tanlanishi kerak. Ag’darmalarni shakllantirish. Ag’darmalarni shakllantirish undan foydalanishning butun davrida amalga oshiriladi va u planda ajratilgan chegaraga (chegaraviy konturga), balandligi esa, loyixa nuqtasiga yetganda tugatiladi. Ag’darmani shakllantirish jarayoni birinchi yarusning ilk sochilmasini hosil qilish bilan boshlanadi. Temir yo’l va konveyer transportida uzunligi 0,5-2 km bo’lgan ilk to’kilma tor va cho’zilgan shaklga ega bo’lib, shuning xisobiga ish fronti uzunligini ta’minlaydi, hamda transport va ag’darma uskunalaridan samarali foydalanish uchun yetarli hisoblanadi. Avtomobilь transportida ilk to’kilma oval shakliga ega bo’lib, avtosamosval erkin manyovr qilish uchun ajratiladigan maydoncha o’lchamlari bilan chegaralanadi (taxminan 100x200 m). Ag’darmalarga keltiriladigan jinslarni joylashtirish joyi va vaqti ya’ni ag’darmani shakllantirish tartibi turli xil bo’lishi mumkin. Yaruslarni navbatma-navbat to’ldirish mumkin: oldin bittasi chegaraviy konturgacha, so’ng ikkinchisi va shu tartibda. Bu jarayonda jinslarning birinchi guruxi kam balandlikka ega bo’lgan va shu bilan birga transportlar xarajatlari bir muncha kam bo’lgan bo’shatish joyiga tashiladi. Bunda ag’darma katta yer maydonlarini tez egallaydi va konchilik korxonasi tomonidan bu yerlardan foydalangani uchun to’lanadigan xarajatlar oshadi. Boshqa variant, mumkin bo’lgan maksimal tezlik bilan ag’darmani balandda (yuqorida) rivojlantirish. Bunda yerga tulanadigan xarajat kiskaradi, ammo transport xarajatlari ortadi. Birmuncha qulay variant maydon va balandlik bo’yicha bir vaqtda rivojlantiriluvchi oraliq variant hisoblanadi. Ag’darmali tupiklar soni transport kommunikatsiyasini qabul qilish qobiliyati va ag’darma o’lchamlari bilan chegaralanadi va ag’darma ish unumdorligini aniqlaydi. Ag’darma ish unumdorligi – bu, vaqt birligi ichida ag’darma tomonidan qabul qilinayotgan jinslar miqdori: P0 = NQ bu yerda: Q – temir yo’l sostavining yoki avtosamosvalning o’rtacha sig’imi; N – bir smenada ag’darmaga bo’shatiladigan (jinslarni keltiruvchi) transport vositalarining soni. Smenada tupikka bo’shatiladigan sostavlar soni: Т N= ki.r, t p to bu yerda: Т - smena vaqti; ki.r- tupikda sostav qabul qilishda smena ishchi vaqtidan foydalanish koeffitsienti (plugli ag’darmalar uchun: ki.r=0,70,8, ekskavatorli ag’darmalar uchun ki.r=0,850,9); t p =4020 min – bir sostavni bo’shatishga ketgan vaqt; t o - sostavlarni almashish vaqti. Bir ag’darmali tupikning xaqiqiy ish unumdorligi: pluglida 1,5-2 ming m3/sutka; ekskavatorlida (mexanik kovush yoki draglaynda) ekskavatorning modelidan kelib chiqib 4 dan 8 ming m3/sutka ni tashkil etadi. 24- MA’RUZA YUMSHOQ TOG’ JINSLARIDA AG’DARMA HOSIL QILISH ISHLARI Reja: 1. 2. 3. 4. Ag‘darmalarni hosil qilish to‘g‘risida tushuncha. Ag‘darmalarni shakllantirish. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– karyerlarda qoplovchi tog jinslardan ag’darma hosil qilish jarayoni va ularning konstruktsiyalari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: ag’darma hosil qilish usullari, buldozer yordamida ag’darma hosil qilish, ag’darma to’kish fronti, ekskavator yordamida ag’darma hosil qilish, plug yordamida ag’darma hosil qilish. Ag‘darmalarni hosil qilish to‘g‘risida tushuncha. Agdarma hosil qilish usuli kullaniladigan transport va ishchi uskunalar turlariga bog‘liqdir. Temir yo‘l transportida – ekskavatorli (mexanik kurakli, abzetserli), plugli va buldozerli ag‘darmalar, konveyer transportida esa, ag‘darmaga tog‘ jinslarini joylashtirishda konsolli ag‘darma hosil qilgichlar qo‘llaniladi. Ochiq kon ishlari natijasida qazib olingan qoplovchi jinslarni va nokonditsion hisoblangan foydali qazilma to‘planadigan joyga ag‘darma deyiladi. Ularni joylash bilan bog‘liq bo‘lgan texnologik jarayonga ag‘darma hosil qilish deyiladi. Ag‘darmalarning karer konturiga nisbatan joylashuviga qarab ular ichki va tashqi ag‘darmalarga bo‘linadi. Agar ag‘darma karer konturi ichkarisida joylashgan bo‘lsa ichki ag‘darma, tashqarisida joylashgan bo‘lsa tashqi ag‘darma deyiladi. Turg‘unligi bo‘yicha – doimiy va vaqtinchalik ag‘darmalarga bo‘linadi. Ag‘darma o‘z konstruksiyasiga ko‘ra kon massasi uyumi hisoblanib, bir necha qatlamdan (yarusdan) iborat va planda noto‘g‘ri shaklga ega to‘g‘ri burchakka yaqin bo‘ladi. 13.2 chizma. Bitta ag‘darmaga alohida qilib 4 xil turdagi tog‘ jinsi yoki nokonditsion foydali qazilmalar joylashtirilishi (tog‘ jinslarini navlarga bo‘lgan holda joylashtirish) mumkin. Qazib chiqarilgan qoplovchi jinslar qayta ishlov beruvchi va qurilish sanoatining xom ashyosi yoki nokonditsion foydali qazilma hisoblangan (nokonditsion – ma’lum vaqtda iqtisodiy samara bermaydigan, ammo texnik va texnologiyaning rivojlanishi bilan birgalikda kelgusida samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan foydali qazilma) hollarda ag‘darmalar alohida (navlarga bo‘lib) joylashtiriladi. Bunda har xil turdagi kon jinslari bir-biriga qo‘shilib ketmasligi, bir-birini yopib qo‘ymasligi zarur. Natijada ag‘darma uchastkalarga bo‘linadi. Har bir uchastka atrofida birinchi yarusdan to oxirgi yarusgacha bir xil turdagi tog‘ jinsi joylashtiriladi. Tog‘ jinslarining fizikamexanik xususiyatlari va sifat ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘lmagan holda g‘aramlash (skladirovanie) yalpi g‘aramlash (valovыy) deb aytiladi. 24.1. Rasm. Muruntau karerida tashqi ag‘darmaning umumiy ko‘rinishi. Ag‘darmaning asosiy parametrlariga: -ag‘darma balandligi – No; -ag‘darma yarusi balandligi – h; -ag‘darma eni – Vo; -ag‘darma uzunligi – Lo; -ag‘darma o‘tish kengligi – Ao; -ag‘darma egallab turgan er uchastkasi yuzasi - So. Ag‘darma balandligi va ag‘darma pog‘onasi balandligi qo‘yidagilarga bog‘liq: -ag‘darma hosil qilishni mexanizatsiyalashtirish usuliga; -g‘aramlanadigan tog‘ jinsi turg‘unligiga va ag‘darma asosiga; -ag‘darma ostidagi er relefiga; -transport turiga. Ag‘darma balandligi bo‘yicha 25 yarusdan iborat bo‘ladi va har bir yarus balandligi ag‘darma pog‘onasi balandligiga teng bo‘ladi. Agar tog‘ jinsi turg‘unligi kam bo‘lsa, ag‘darma pog‘onasi balandligi 810 m bo‘ladi. Turg‘un qattiq tog‘ jinslarida ag‘darma pog‘onasi balandligi 3040 m bo‘ladi. Bir jinsli bo‘lmagan tog‘ jinslari joylashtirilgan ag‘darmalarda esa, yaruslar balandligi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan: quyi yarusga ag‘darma va ag‘darma pastki qismi (tagi) turg‘unligini oshiruvchi tog‘ jinslari tashlanadi. 24.2 rasm. Ag‘darma konstruksiyasi va uning asosiy parametrlari. YUqori yarusga esa, ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilish imkoniyatini engillashtrish maqsadida unumdor tog‘ jinslari joylashtiriladi. O‘rta yarus va ag‘darmaning plandagi markaziy qismiga zararli tog‘ jinslari joylashtiriladi, ularning ostiga va atrofiga gilli jinslar joylashtiriladi. Bu tog‘ jinslari zararli elementlarning yuvilib ketmasligi va atrof muhitni geoximik zararlantirmaslik uchun izolyasiyalovchi ekran hosil qiladi. Ag‘darmaning umumiy balandligi optimal bo‘lishi kerak, chunki tog‘ jinslarning ag‘darmalarga joylashtirishga ketadigan xarajat kam bo‘ladi. Ag‘darma balandligi qancha katta bo‘lsa, jinslarni tashish va ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilishga ketadigan xarajat shuncha katta bo‘ladi. Lekin ag‘darma egallab turgan joy qancha kichik bo‘lsa, ag‘darma ostidagi erni egallab band qilish shuncha kichik bo‘ladi. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda tekis joyda ag‘darmaning optimal balandligi 100-300 m ga etadi. Tog‘li joylarda esa, ag‘darma balandligi 200-500 m ga etadi. Ag‘darma o‘tish kengligi ag‘darma hosil qilish usuli va transport turiga bog‘liq bo‘ladi va yo‘llarni siljitish qadamiga teng bo‘ladi. Yo‘llarni siljitish qadami – ag‘darma uskunalari parametrlari bilan aniqlanadi va temir yo‘l transporti qo‘llanilganda: plugli ag‘darmalarda 1,5-3 m, ekskavatorli agdarmalarda: mexanik kurak bilan 21-34 m, draglaynlar bilan 120 m gacha, buldozerli ag‘darmalarda 50-60 m dan 110-120 m gacha, avtomobil transportida: buldozerli ag‘darmalarda 3550 m, draglaynlar qo‘llanganda 200 m gacha bo‘ladi. Ag‘darmali o‘tish hajmi yoki ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati, bu – yo‘lni bir marotaba siljitish evaziga ag‘darmaga joylashtirish mumkin bo‘lgan kon jinsi miqdoridir. Ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati (m3/m): V = hyaAo/kp, bu erda: hya – ag‘darma yarusi balandligi, m; Ao – yo‘llarni siljitish qadami, m; kp – tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti. Qabul qilish qobiliyati 1 m ag‘darmali tupikda quyidagicha bo‘ladi: plugli ag‘darmalarda – 30-60 m3; mexanik kurakli ekskavatorli ag‘darmalarda – 500-1200 m3; draglayn bilan – 10-12 ming m3 gacha. Ag‘darmalarni joylashtirish uchun ajratilgan joy quyidagi talablarga javob berishi kerak: tog‘ jinslarini tashish oralig‘i kichik bo‘lishi uchun, karerga yaqin masofada bo‘lishi kerak; doimiy ag‘darmalar egallab turgan maydon rudasiz va ko‘mirsiz bo‘lishi kerak. Tashqi ag‘darmalar juda katta er maydonini egallaydi. Katta karerlarda bu maydon 2-3 ming gektargacha etadi. Agar bu maydonlar qishloq va o‘rmon xo‘jaligi uchun yaroqli bo‘lsa, u holda bo‘sh tog‘ jinslarini ag‘darmalarga joylashtirish kon korxonasiga katta zarar keltiradi. SHuning uchun xam ag‘darmalar uchun yaroqsiz maydonlar tanlanishi kerak. Ag‘darmalarni shakllantirish. Ag‘darmalarni shakllantirish undan foydalanishning butun davrida amalga oshiriladi va u planda ajratilgan chegaraga (chegaraviy konturga), balandligi esa, loyixa nuqtasiga etganda tugatiladi. Ag‘darmani shakllantirish jarayoni birinchi yarusning ilk sochilmasini hosil qilish bilan boshlanadi. Temir yo‘l va konveyer transportida uzunligi 0,5-2 km bo‘lgan ilk to‘kilma tor va cho‘zilgan shaklga ega bo‘lib, shuning xisobiga ish fronti uzunligini ta’minlaydi, hamda transport va ag‘darma uskunalaridan samarali foydalanish uchun etarli hisoblanadi. Avtomobil transportida ilk to‘kilma oval shakliga ega bo‘lib, avtosamosval erkin manyovr qilish uchun ajratiladigan maydoncha o‘lchamlari bilan chegaralanadi (taxminan 100x200 m). Ag‘darmalarga keltiriladigan jinslarni joylashtirish joyi va vaqti ya’ni ag‘darmani shakllantirish tartibi turli xil bo‘lishi mumkin. YAruslarni navbatma-navbat to‘ldirish mumkin: oldin bittasi chegaraviy konturgacha, so‘ng ikkinchisi va shu tartibda. Bu jarayonda jinslarning birinchi guruxi kam balandlikka ega bo‘lgan va shu bilan birga transportlar xarajatlari bir muncha kam bo‘lgan bo‘shatish joyiga tashiladi. Bunda ag‘darma katta er maydonlarini tez egallaydi va konchilik korxonasi tomonidan bu erlardan foydalangani uchun to‘lanadigan xarajatlar oshadi. Boshqa variant, mumkin bo‘lgan maksimal tezlik bilan ag‘darmani balandda (yuqorida) rivojlantirish. Bunda erga tulanadigan xarajat kiskaradi, ammo transport xarajatlari ortadi. Birmuncha qulay variant maydon va balandlik bo‘yicha bir vaqtda rivojlantiriluvchi oraliq variant hisoblanadi. Ag‘darmali tupiklar soni transport kommunikatsiyasini qabul qilish qobiliyati va ag‘darma o‘lchamlari bilan chegaralanadi va ag‘darma ish unumdorligini aniqlaydi. Ag‘darma ish unumdorligi – bu, vaqt birligi ichida ag‘darma tomonidan qabul qilinayotgan jinslar miqdori: P0 = NQ bu erda: Q – temir yo‘l sostavining yoki avtosamosvalning o‘rtacha sig‘imi; N – bir smenada ag‘darmaga bo‘shatiladigan (jinslarni keltiruvchi) transport vositalarining soni. Smenada tupikka bo‘shatiladigan sostavlar soni: N= Т ki.r, t p to bu erda: Т - smena vaqti; ki.r- tupikda sostav qabul qilishda smena ishchi vaqtidan foydalanish koeffitsienti (plugli ag‘darmalar uchun: ki.r=0,70,8, ekskavatorli ag‘darmalar uchun ki.r=0,850,9); t p =4020 min – bir sostavni bo‘shatishga ketgan vaqt; t o - sostavlarni almashish vaqti. Bir ag‘darmali tupikning xaqiqiy ish unumdorligi: pluglida 1,5-2 ming m3/sutka; ekskavatorlida (mexanik kovush yoki draglaynda) ekskavatorning modelidan kelib chiqib 4 dan 8 ming m3/sutka ni tashkil etadi. Avtomobil transporti qo‘llanganda ag‘darma hosil qilish. Hozirgi kunda avtomobil transporti qo‘llanganda ag‘darma hosil qilishda buldozerlar qo‘llaniladi. Avtosamosvallar vaqtinchalik yo‘lda qaytib oladi va orqaga harakat qilib to‘kish joyiga keladi. YUk ko‘tarish quvvati nisbatan katta bo‘lmagan avtosamosvallarni bo‘shatish ag‘darmaning yuqori brovkasidan 1-2,5 m masofada amalga oshiriladi. Bunda to‘kiladigan jinslar bir qismi bevosita ag‘darma qiyaligi ostiga yumalab tushadi. Mashinalarni bo‘shatish va ag‘darma brovkasini rejalashtirish odatda turli uchastkalarda amalga oshiriladi. Bu esa mashina ishida katta qulaylikni yaratadi va mehnat xavfsizligini oshiradi. Ag‘darma uchastkasi ish frontining umumiy uzunligi 100 m dan 500 m gacha o‘zgarib turadi va bir vaqtning o‘zida ishlayotgan avtosamosvallar soniga bog‘liq bo‘ladi. Kechki ish vaqtida ag‘darma maydonchasi projektor va lampalar yordamida yoritiladi. Tog‘ jinslari avtomobil transporti bilan tashilganda ag‘darma ishini harakterlovchi asosiy parametrlari quyidagilardan iborat: butun ag‘darma va agdarma uchastkasi frontining uzunligi, uchastkalar soni, ag‘darma balandligi, ag‘darma avtomobil yo‘lini siljitish qadami, yuklash davomiyligi va ag‘darma uchastkasini tayyorlash, buldozer ishining hajmi va berilgan ish hajmi uchun kerakli buldozerlar soni. Ag‘darma to‘kish fronti bo‘yicha 3 ta uchastkadan iborat. Bitta uchastkada to‘kish (bo‘shatish) olib boriladi, boshqasi – rezervdagi, uchinchisida esa, rejalashtirilish ishlari olib boriladi. Ag‘darma uchastkasi fronti uzunligi berilgan mashinalar sonini bir vaqtning o‘zida bo‘shatishga quyish lozim. Agar ishda N avtosamosvallar bo‘lsa, bunda bir vaqtning o‘zida bo‘shatiladigan avtosamosvallar soni: t p, м No tp bu erda: t p. м - ag‘darmada avtosamosvallarning manyovr qilish va to‘kish (bo‘shatish) davomiyligi, sekund ( t p. м =60100 sekund); t p - reysning texnik davomiyligi, sekund. Bo‘shatiladigan maydon fronti uzunligi (m): l p No b bu erda: b - manyovr qilishda va bo‘shatishda avtosamosval tomonidan egallanadigan yo‘lak kengligi, m ( b = 1520m). Ag‘darma fronti uzunligi, m: L 3lp Buldozer ishi hajmi, m3: QB П в k з bu erda: П в -ag‘darma qabul qiladigan jinslar miqdori, k з - ag‘darma yuzasida qolgan jinslar hajmini xarakterlovchi «to‘kilish» koeffitsienti. ( k з =0,40,7). Avtomobil yo‘lini siljitish qadami odatda 30-50 m ni tashkil etadi. Buldozerli ag‘darmalar quyidagi qulayliklarga ega: ag‘darmada ishning oddiyligi; ularning qurilishini tezligi; ag‘darma hosil qilishga va jihozlarga ketadigan harajatning kamligi. Buldozer faqatgina ag‘darma mashinasi bo‘libgina qolmay, ag‘darma va karer yo‘llarini remont qilish uchun kullaniladigan asosiy mashina bulib xisoblanadi.Quvvati 70 kVt va 180 kVt bulgan buldozerlarning o‘rtacha ish unumdorligi ag‘darmalarda qoyali tog‘ jinslarida 1500 m3/smena atrofida bo‘ladi. Avtomobilli ag‘darmalarda draglayn zaboyi parametrlari va konstruksiyasi hamda draglayn ishi texnologik sxemalari 12.3 rasmda keltirilgan. 24.1 – расм. Автомобил транспорти қўлланилганда драглайн ёрдамида ағдарма ҳосил қилиш конструкцияси. Rp – бушатиш радиуси; Rч – чумичлаш радиуси; Но - ағдарма поғонасининг умумий баландлиги; lб - қабул қилувчи бункер узунлиги; Р – рельс йўли узунлиги бўйича тоғ жинсини бўшатиш узунлиги.; Aо – ағдармани ўтиш кенглиги Birinchi bosqichda 2 ta pog‘onachadan iborat bo‘lgan quyi yarusni to‘ldirish amalga oshiriladi. Draglayn transport gorizontidan bir necha metr pastda quyi pog‘onacha ustida joylashadi va qabul qiluvchi bukerdan jinsni cho‘michlab quyi pog‘onachani to‘ldiradi. YUqori pog‘onacha ham shu tariqa ekskavator yordamida to‘ldirilishi mumkin yoki buldozerli ag‘darma hosil qilish uchun rezervdagi sig‘im sifatida qo‘llanilishi mumkin. Quyi yarusni to‘ldirishda ekskavator transport gorizontidan yukori satxda tog‘ jinsini cho‘michdan bo‘shatib ikkinchi yarusni to‘ldiradi. Jinslarni etkazib berish avtomobil yo‘lida amalga oshiriladi. Ag‘darmaning qabul qilish qobiliyati va zaboy parametrlari draglaynning chiziqli parametrlariga, jinsning turg‘unligiga va ag‘darma asosi relefiga bog‘liq bo‘ladi. ESH-10/70, ESH13/50 draglaynlarida va BelAZ-548 avtosamosvallarida o‘tishning maksimal kengligi 200-280 m ni, quyi yarus maydoni 20-40 ming. m2, yuqori yarus maydoni 15-20 ming. m2. O‘tishning kengligi tufayli ag‘darma avtomobil yo‘llari kapital avtomobil yo‘llariga yaqin holda qurilishi, qabul qiluvchi yamalar esa katta kuvvatli (yuk kutarish kuvvati 75 t va undan yukori) avtosamosvallar qo‘llanilganda yarimstatsionar bo‘lishi mumkin. YArimsatatsionar maydonlar gildirak radiusidan kam bo‘lmagan balandlikdagi himoyalovchi tayanchga ega bo‘lishi kerak. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish. Ekskavatorli ag‘darma hosil qilishda jinslar sostavdan bo‘shatilgandan so‘ng ag‘darmaga joylashtirish mexanizmlari sifatida mexanik kovushlar, draglaynlar va ko‘p cho‘michli ag‘darma ekskavator-abzetserlardan foydalaniladi. Mexanik kovshlarni ko‘llash bilan ag‘darma hosil qilish texnologiyasi quyidagi xususiyatlarga ega. Balandligi 10-15 m dan 20-40 m gacha bo‘lgan ag‘darma pog‘onasi 2 ta kichik pog‘onachalarga bo‘lingan. 10.3 chizma. Ekskavator temir yo‘l joylashgan yuqori pog‘onacha ustidan 4-7 m pastda quyi pog‘onacha ustida joylashtiriladi. Jinslar dumpkarlardan uzunligi 20-25 m, chuqurligi ekskavator joylashgan gorizontdan 0,8-1 m past va sig‘imi 200-300 m3 bo‘lgan yamaga bo‘shatiladi. Ekskavator bu jinslarni 3 yo‘nalish bo‘yicha to‘kadi: ekskavator yo‘nalishi bo‘yicha oldinga, ag‘darma qiyaligi ostiga va temir yo‘ldan 0,5-1 m balandlikda bo‘lgan ag‘darmali o‘tish hosil qilib orqaga. 24.1 Rasm. Mexanik kurak yordamida ag‘darma hosil qilish. Rch va Rr - ekskavatorning cho‘michlash va yuklash radiuslari Ag‘darmalarda EKG-4 ekskavatori qo‘llanilganda ekskavator o‘tish kengligi yoki yo‘lni siljitish qadami amalda 24-25 m gacha, yuqori pog‘onacha balandligi esa, 6 m ga teng. EKG-8 ekskavatorini qo‘llaganda esa, yo‘lni siljitish qadami 30 m ga teng, yuqori pog‘onacha balandligi esa 7 m ga etadi. Temir yo‘llarni siljitish qadami ag‘darma balandligi va tupik uzunligiga bog‘liq bo‘lib, ular odatda 1 yilda 3-4 marotaba bo‘ladi. Jinslarni ekskavator bilan joylashtirishda birdaniga yuqori va quyi pog‘onachalar to‘kilmasi bilan amalga oshiriladi. Turg‘un bo‘lmagan ag‘darmalarda birinchi navbatda 100 m va undan yuqori bo‘lgan uzunlikda quyi pog‘onacha to‘kilmasini hosil qilish bilan amalga oshiriladi va jarayon shu tariqa amalga oshiriladi. Ag‘darmada bir kovshli ekskavator ishlaganda qabul qiluvchi yama borti qiyaligining turg‘unligini nazorat qilib borish muhim hisoblanadi. Qabul qiluvchi yamaning uzunligi 1-2 dumpkar uzunligiga teng bo‘lishi kerak. Ag‘darmada mexanik kovshlarni qo‘llashning yutuqlari: odatda zvenolarga bo‘lib kranlar yordamida jinslar bushatiladigan yo‘llarni siljitishning kam mehnat talab etishi; ag‘darmali tupikning ish unumdorligining yuqoriligi; ag‘darmalarni turli sharoitlarda, shu jumladan botqoqliklarda joylashtirish. Asosiy kamchiligi - qimmat turuvchi ekskavatorlar bilan ekskavatsiyalanganda qarzning oshishi. Draglaynlar yordamida ag‘darma hosil qilish mexanik kurak bilan ag‘darma hosil qilish jarayoniga o‘xshaydi. Dumpkarlar sostavi navbati bilan (2-3 vagondan) qabul qiluvchi bunkerga bo‘shatiladi. YAmaning chuqurligi 4-8 m, uzunligi esa 3-4 dumpkarlar uzunligiga teng. Ag‘darma hosil qilish quyidagicha farqlanadi: bir ekskavatorga xizmat ko‘rsatuvchi temir yo‘l tupiklari soni; draglaynning joylashish joyi; bir-biriga va ag‘darma asosi maydoniga nisbatan yo‘llar. ag‘darma yaruslarini to‘kish usullari (quyi, yuqori va kombinatsiyalashgan) va ularni to‘ldirish navbati. Amalda kon ishlarida bir tupikli pastdan va kombinatsiyalashgan to‘kish sxemasi keng qo‘llanadi. Jins qabul qiluvchi bunkerdan draglayn yordamida ekskavator yo‘nalishi bo‘yicha oldinga, yonga ag‘darma qiyaligi ostiga to‘kiladi. Ag‘darmali o‘tishning maksimal kengligi (m): А0 R p Rч2 lб2 / 2 bu erda: R p , Rч - draglaynning cho‘michlash va to‘kish radiuslari, m; lб - qabul qiluvchi bunkerning uzunligi, m. O‘tish kengligi qancha katta bo‘lsa, yo‘lni yotqizish qadami va draglayn bilan burilish burchagi shuncha katta bo‘ladi va texnik ish unumdorligi kichik bo‘ladi. Ikkinchi sxemada kombinatsiyalashgan holda to‘kishda draglayn ag‘darma oldida joylashadi. Karerlarda ko‘p kovshli ekskavatorlarni temir yo‘l transporti bilan qo‘llaganda ish jarayonida ag‘darmalarda abzetserli ag‘darma hosil qilish qo‘llaniladi. Hozirgi zamon abzetserlari ko‘p kovshli ekskavatorlardan farq qilgan holda maxsus konstruksiyaga ega bo‘lgan qisqa kovshli rama bilan jihozlangan. Ushbu kovsh jinsni eni 1,5-2,5 m bo‘lgan transheyadan cho‘michlash qobiliyatiga ega. Abzetserning bo‘shatish, to‘kish mexanizmi lentali konveyerdan iborat konsolli fermaga ega. Temir yo‘llarni siljitishdan oldin ag‘darma yuzasini tenglashtirish (vыravnivaniya) uchun abzetserlar maxsus uzunligi 10-15 m bo‘lgan kovshli rama bilan jihozlanadi. Jinslarni joylashtirish bo‘yicha ko‘p kovshli ekskavatorlar ishini tashkil etish va texnologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Ekskavator ish fronti bo‘ylab harakatlanib, qabul qiluvchi transheyaga dumpkarlardan bo‘shatilgan jinslarni kovshi yordamida cho‘michlaydi va uni ag‘darma lentali konveyeriga to‘kadi. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish. Plugli ag‘darmalarda karerlardan dumpkarlarda keltirilgan jinslar bevosita ag‘darma pog‘onasining qiyaligiga bo‘shatiladi, bunda jinslarning bir qismi (portlatilgan tog‘ jinslarida 40% ga yaqin, yumshoq tog‘ jinslarida 70% gacha) qiyalikda sochilma tarzida qoladi, qolgani esa pastga yumalab tushadi. Jinslarni ag‘darma ostiga tushirib yuborish uchun ag‘darma pluglari qo‘llaniladi. Bo‘shatish bir vaqtning o‘zida sostavning 2-3 dumpkarida amalga oshiriladi. Qoyali tog‘ jinslarni sostavdan bo‘shatish vaqti yozda 5-7 min, qishda 15-20 min, yumshoq nam jinslarda 1,5-2 baravar ortiq. Vagonlar bo‘shatilganidan so‘ng ag‘darma tupikining uzunligi bo‘yicha ag‘darma plugi yordamida tekislanadi. Bunda jinslarning bir qismi ag‘darma ostiga yumalab tushadi, ag‘darma brovkasida esa maydon hosil qilinadi va bu maydonga yana jinslar to‘kiladi. Plugli ag‘darmaning asosiy yutug‘i nisbatan kam kapital xarajatga egaligi. Bitta ag‘darma plugi va bitta yo‘l siljituvchi bir necha ag‘darma to‘piklariga xizmat qilishi mumkin. Ushbu usulning yana bir katta yutug‘i ishlashning kam energiya talabligi, ya’ni jinslarning ko‘pchilik qismi ag‘darmaga o‘zining og‘irlik kuchi ta’sirida joylashadi. Ag‘darma tupikining qabul qilish imkoniyati 300-400 ming m3/yil, ag‘darma ishchisining mehnat unumdorligi esa 80-270 m3/smena. Plugli ag‘darma hosil qilishning kamchiliklari: ag‘darma pog‘onasi balandligining kamligi (yumshoq tog‘ jinslarida 10-15 m, qoyali tog‘ jinslarida esa 15-20 m) temir yo‘llarni harakatlantirish va ularni xavfsiz masofada ushlash uchun samarali mexanizatsiyaning yo‘qligi. Buldozerli ag‘darma hosil qilishda jinslarni ag‘darmaga joylashtirish quvvati katta buldozerlar yordamida amalga oshiriladi. Boshlang‘ich to‘kilma hosil qilingandan keyin temir yo‘llar ag‘darma brovkasidan 4-5 m masofada yotqiziladi. Yo‘l satxidan 1,5-2 m pastda ishchi maydon yaratiladi. Bu maydonda jinslar dumpkarlardan to‘kiladi keyinchalik esa, buldozerlar yordamida ag‘darma qiyaligiga joylashtiriladi. Bu maydonning minimal kengligi buldozerning qaytib olishi uchun etarli bo‘lishi kerak. U buldozer ishi sxemasiga bog‘liq bo‘lib 7-8 m ni tashkil etadi. Qabul qiluvchi maydonning uzunligi taxminan ikkita sostav uzunligiga teng bo‘lishi kerak. Maydon ag‘darma qiyaligi tomonida uncha katta bo‘lmagan qiyalikda joylashtiriladi. Sostav bir joyda turgan holda yoki distansion boshqarish orqali 3-4 km/soat tezlikda harakatlanayotgan paytida bo‘shatiladi. 1 m frontga 4-4,5 m3 jins to‘kiladi. Lokomotivosostavni bo‘shatish uchun 300400 m maydon etarli bo‘ladi. Bo‘shatilgandan so‘ng buldozer jinsni ag‘darmaga joylashtiradi. Maydonda jinslarni g‘aramlash bir yoki ikkita buldozerlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Quvvati 240-360 kVt bo‘lgan buldozerlardan foydalanilganda ag‘darmaning ratsional o‘lchamlari: kirish kengligi 50-60 m, to‘pik uzunligi 1000-1400 m, ag‘darma yarusining balandligi 30-40 m. Buldozerning ratsional yillik ish hajmi 10 mln. m3 ni tashkil etadi. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda ag‘darmalar hosil qilishda buldozerlardan foydalanishning asosiy yutug‘i: mexanik kovushlarga nisbatan kam kapital xarajat talab qilishi va temir yo‘l siljitish qadamining 2-3 marta oshishi va shu bilan birga karerdagi kon ishlari mexnat sarfini sezilarli darajada kamayishi. Asosiy kamchiligi: dumpkarlarni yopishgan va muzlagan jinslardan tozalashning qiyinligi, dizel yoqilg‘isiga ketadigan xarajatlarning ko‘pligi. Nazorat savollari: 1. Avtomobil transporti qo‘llanilganda buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish jaranini tushuntirib bering. 2. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish jarayoni qanday amalga oshiriladi? 3. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish jarayonini izohlab bering. Adabiyotlar ro‘yxati: 1. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 2. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. 25- MA’RUZA MUSTAHKAM TOG’ JINSLARIDA AG’DARMA HOSIL QILISH ISHLARI VA FOYDALI QAZILMALARNI AG’DARMALARDA G’ARAMLASH Reja: 1 2 3 4 Ag‘darmalarni hosil qilish to‘g‘risida tushuncha. Ag‘darmalarni shakllantirish. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– karьerlarda mustahkam tog jinslardan ag’darma hosil qkilish jarayoni va ularning konstruktsiyalari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: ag’darma hosil qilish usullari, bulьdozer yordamida ag’darma hosil qilish, ag’darma to’kish fronti, ekskavator yordamida ag’darma hosil qilish,plug yordamida ag’darma hosil qilish. Ag‘darmalarni hosil qilish to‘g‘risida tushuncha. Agdarma xosil kilish usuli kullaniladigan transport va ishchi uskunalar turlariga bog‘liqdir. Temir yo‘l transportida – ekskavatorli (mexanik kurakli, abzetserli), plugli va buldozerli ag‘darmalar, konveyer transportida esa, ag‘darmaga tog‘ jinslarini joylashtirishda konsolli ag‘darma hosil qilgichlar qo‘llaniladi. Ochiq kon ishlari natijasida qazib olingan qoplovchi jinslarni va nokonditsion hisoblangan foydali qazilma to‘planadigan joyga ag‘darma deyiladi. Ularni joylash bilan bog‘liq bo‘lgan texnologik jarayonga ag‘darma hosil qilish deyiladi. Ag‘darmalarning karer konturiga nisbatan joylashuviga qarab ular ichki va tashqi ag‘darmalarga bo‘linadi. Agar ag‘darma karer konturi ichkarisida joylashgan bo‘lsa ichki ag‘darma, tashqarisida joylashgan bo‘lsa tashqi ag‘darma deyiladi. Turg‘unligi bo‘yicha – doimiy va vaqtinchalik ag‘darmalarga bo‘linadi. Ag‘darma o‘z konstruksiyasiga ko‘ra kon massasi uyumi hisoblanib, bir necha qatlamdan (yarusdan) iborat va planda noto‘g‘ri shaklga ega to‘g‘ri burchakka yaqin bo‘ladi. 13.2 chizma. Bitta ag‘darmaga alohida qilib 4 xil turdagi tog‘ jinsi yoki nokonditsion foydali qazilmalar joylashtirilishi (tog‘ jinslarini navlarga bo‘lgan holda joylashtirish) mumkin. Qazib chiqarilgan qoplovchi jinslar qayta ishlov beruvchi va qurilish sanoatining xom ashyosi yoki nokonditsion foydali qazilma hisoblangan (nokonditsion – ma’lum vaqtda iqtisodiy samara bermaydigan, ammo texnik va texnologiyaning rivojlanishi bilan birgalikda kelgusida samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan foydali qazilma) hollarda ag‘darmalar alohida (navlarga bo‘lib) joylashtiriladi. Bunda har xil turdagi kon jinslari bir-biriga qo‘shilib ketmasligi, bir-birini yopib qo‘ymasligi zarur. Natijada ag‘darma uchastkalarga bo‘linadi. Har bir uchastka atrofida birinchi yarusdan to oxirgi yarusgacha bir xil turdagi tog‘ jinsi joylashtiriladi. Tog‘ jinslarining fizikamexanik xususiyatlari va sifat ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘lmagan holda g‘aramlash (skladirovanie) yalpi g‘aramlash (valovыy) deb aytiladi. 25.1. Rasm. Muruntau karerida tashqi ag‘darmaning umumiy ko‘rinishi. Ag‘darmaning asosiy parametrlariga: -ag‘darma balandligi – No; -ag‘darma yarusi balandligi – h; -ag‘darma eni – Vo; -ag‘darma uzunligi – Lo; -ag‘darma o‘tish kengligi – Ao; -ag‘darma egallab turgan er uchastkasi yuzasi - So. Ag‘darma balandligi va ag‘darma pog‘onasi balandligi qo‘yidagilarga bog‘liq: -ag‘darma hosil qilishni mexanizatsiyalashtirish usuliga; -g‘aramlanadigan tog‘ jinsi turg‘unligiga va ag‘darma asosiga; -ag‘darma ostidagi er relefiga; -transport turiga. Ag‘darma balandligi bo‘yicha 25 yarusdan iborat bo‘ladi va har bir yarus balandligi ag‘darma pog‘onasi balandligiga teng bo‘ladi. Agar tog‘ jinsi turg‘unligi kam bo‘lsa, ag‘darma pog‘onasi balandligi 810 m bo‘ladi. Turg‘un qattiq tog‘ jinslarida ag‘darma pog‘onasi balandligi 3040 m bo‘ladi. Bir jinsli bo‘lmagan tog‘ jinslari joylashtirilgan ag‘darmalarda esa, yaruslar balandligi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan: quyi yarusga ag‘darma va ag‘darma pastki qismi (tagi) turg‘unligini oshiruvchi tog‘ jinslari tashlanadi. 25.2 rasm. Ag‘darma konstruksiyasi va uning asosiy parametrlari. YUqori yarusga esa, ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilish imkoniyatini engillashtrish maqsadida unumdor tog‘ jinslari joylashtiriladi. O‘rta yarus va ag‘darmaning plandagi markaziy qismiga zararli tog‘ jinslari joylashtiriladi, ularning ostiga va atrofiga gilli jinslar joylashtiriladi. Bu tog‘ jinslari zararli elementlarning yuvilib ketmasligi va atrof muhitni geoximik zararlantirmaslik uchun izolyasiyalovchi ekran hosil qiladi. Ag‘darmaning umumiy balandligi optimal bo‘lishi kerak, chunki tog‘ jinslarning ag‘darmalarga joylashtirishga ketadigan xarajat kam bo‘ladi. Ag‘darma balandligi qancha katta bo‘lsa, jinslarni tashish va ag‘darma yuzasini rekultivatsiya qilishga ketadigan xarajat shuncha katta bo‘ladi. Lekin ag‘darma egallab turgan joy qancha kichik bo‘lsa, ag‘darma ostidagi erni egallab band qilish shuncha kichik bo‘ladi. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda tekis joyda ag‘darmaning optimal balandligi 100-300 m ga etadi. Tog‘li joylarda esa, ag‘darma balandligi 200-500 m ga etadi. Ag‘darma o‘tish kengligi ag‘darma hosil qilish usuli va transport turiga bog‘liq bo‘ladi va yo‘llarni siljitish qadamiga teng bo‘ladi. Yo‘llarni siljitish qadami – ag‘darma uskunalari parametrlari bilan aniqlanadi va temir yo‘l transporti qo‘llanilganda: plugli ag‘darmalarda 1,5-3 m, ekskavatorli agdarmalarda: mexanik kurak bilan 21-34 m, draglaynlar bilan 120 m gacha, buldozerli ag‘darmalarda 50-60 m dan 110-120 m gacha, avtomobil transportida: buldozerli ag‘darmalarda 3550 m, draglaynlar qo‘llanganda 200 m gacha bo‘ladi. Ag‘darmali o‘tish hajmi yoki ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati, bu – yo‘lni bir marotaba siljitish evaziga ag‘darmaga joylashtirish mumkin bo‘lgan kon jinsi miqdoridir. Ag‘darmali tupikning qabul qilish qobiliyati (m3/m): V = hyaAo/kp, bu erda: hya – ag‘darma yarusi balandligi, m; Ao – yo‘llarni siljitish qadami, m; kp – tog‘ jinslarining maydalanganlik koeffitsienti. Qabul qilish qobiliyati 1 m ag‘darmali tupikda quyidagicha bo‘ladi: plugli ag‘darmalarda – 30-60 m3; mexanik kurakli ekskavatorli ag‘darmalarda – 500-1200 m3; draglayn bilan – 10-12 ming m3 gacha. Ag‘darmalarni joylashtirish uchun ajratilgan joy quyidagi talablarga javob berishi kerak: tog‘ jinslarini tashish oralig‘i kichik bo‘lishi uchun, karerga yaqin masofada bo‘lishi kerak; doimiy ag‘darmalar egallab turgan maydon rudasiz va ko‘mirsiz bo‘lishi kerak. Tashqi ag‘darmalar juda katta er maydonini egallaydi. Katta karerlarda bu maydon 2-3 ming gektargacha etadi. Agar bu maydonlar qishloq va o‘rmon xo‘jaligi uchun yaroqli bo‘lsa, u holda bo‘sh tog‘ jinslarini ag‘darmalarga joylashtirish kon korxonasiga katta zarar keltiradi. SHuning uchun xam ag‘darmalar uchun yaroqsiz maydonlar tanlanishi kerak. Ag‘darmalarni shakllantirish. Ag‘darmalarni shakllantirish undan foydalanishning butun davrida amalga oshiriladi va u planda ajratilgan chegaraga (chegaraviy konturga), balandligi esa, loyixa nuqtasiga etganda tugatiladi. Ag‘darmani shakllantirish jarayoni birinchi yarusning ilk sochilmasini hosil qilish bilan boshlanadi. Temir yo‘l va konveyer transportida uzunligi 0,5-2 km bo‘lgan ilk to‘kilma tor va cho‘zilgan shaklga ega bo‘lib, shuning xisobiga ish fronti uzunligini ta’minlaydi, hamda transport va ag‘darma uskunalaridan samarali foydalanish uchun etarli hisoblanadi. Avtomobil transportida ilk to‘kilma oval shakliga ega bo‘lib, avtosamosval erkin manyovr qilish uchun ajratiladigan maydoncha o‘lchamlari bilan chegaralanadi (taxminan 100x200 m). Ag‘darmalarga keltiriladigan jinslarni joylashtirish joyi va vaqti ya’ni ag‘darmani shakllantirish tartibi turli xil bo‘lishi mumkin. YAruslarni navbatma-navbat to‘ldirish mumkin: oldin bittasi chegaraviy konturgacha, so‘ng ikkinchisi va shu tartibda. Bu jarayonda jinslarning birinchi guruxi kam balandlikka ega bo‘lgan va shu bilan birga transportlar xarajatlari bir muncha kam bo‘lgan bo‘shatish joyiga tashiladi. Bunda ag‘darma katta er maydonlarini tez egallaydi va konchilik korxonasi tomonidan bu erlardan foydalangani uchun to‘lanadigan xarajatlar oshadi. Boshqa variant, mumkin bo‘lgan maksimal tezlik bilan ag‘darmani balandda (yuqorida) rivojlantirish. Bunda erga tulanadigan xarajat kiskaradi, ammo transport xarajatlari ortadi. Birmuncha qulay variant maydon va balandlik bo‘yicha bir vaqtda rivojlantiriluvchi oraliq variant hisoblanadi. Ag‘darmali tupiklar soni transport kommunikatsiyasini qabul qilish qobiliyati va ag‘darma o‘lchamlari bilan chegaralanadi va ag‘darma ish unumdorligini aniqlaydi. Ag‘darma ish unumdorligi – bu, vaqt birligi ichida ag‘darma tomonidan qabul qilinayotgan jinslar miqdori: P0 = NQ bu erda: Q – temir yo‘l sostavining yoki avtosamosvalning o‘rtacha sig‘imi; N – bir smenada ag‘darmaga bo‘shatiladigan (jinslarni keltiruvchi) transport vositalarining soni. Smenada tupikka bo‘shatiladigan sostavlar soni: Т N= ki.r, t p to bu erda: Т - smena vaqti; ki.r- tupikda sostav qabul qilishda smena ishchi vaqtidan foydalanish koeffitsienti (plugli ag‘darmalar uchun: ki.r=0,70,8, ekskavatorli ag‘darmalar uchun ki.r=0,850,9); t p =4020 min – bir sostavni bo‘shatishga ketgan vaqt; t o - sostavlarni almashish vaqti. Bir ag‘darmali tupikning xaqiqiy ish unumdorligi: pluglida 1,5-2 ming m3/sutka; ekskavatorlida (mexanik kovush yoki draglaynda) ekskavatorning modelidan kelib chiqib 4 dan 8 ming m3/sutka ni tashkil etadi. Avtomobil transporti qo‘llanganda ag‘darma hosil qilish. Hozirgi kunda avtomobil transporti qo‘llanganda ag‘darma hosil qilishda buldozerlar qo‘llaniladi. Avtosamosvallar vaqtinchalik yo‘lda qaytib oladi va orqaga harakat qilib to‘kish joyiga keladi. YUk ko‘tarish quvvati nisbatan katta bo‘lmagan avtosamosvallarni bo‘shatish ag‘darmaning yuqori brovkasidan 1-2,5 m masofada amalga oshiriladi. Bunda to‘kiladigan jinslar bir qismi bevosita ag‘darma qiyaligi ostiga yumalab tushadi. Mashinalarni bo‘shatish va ag‘darma brovkasini rejalashtirish odatda turli uchastkalarda amalga oshiriladi. Bu esa mashina ishida katta qulaylikni yaratadi va mehnat xavfsizligini oshiradi. Ag‘darma uchastkasi ish frontining umumiy uzunligi 100 m dan 500 m gacha o‘zgarib turadi va bir vaqtning o‘zida ishlayotgan avtosamosvallar soniga bog‘liq bo‘ladi. Kechki ish vaqtida ag‘darma maydonchasi projektor va lampalar yordamida yoritiladi. Tog‘ jinslari avtomobil transporti bilan tashilganda ag‘darma ishini harakterlovchi asosiy parametrlari quyidagilardan iborat: butun ag‘darma va agdarma uchastkasi frontining uzunligi, uchastkalar soni, ag‘darma balandligi, ag‘darma avtomobil yo‘lini siljitish qadami, yuklash davomiyligi va ag‘darma uchastkasini tayyorlash, buldozer ishining hajmi va berilgan ish hajmi uchun kerakli buldozerlar soni. Ag‘darma to‘kish fronti bo‘yicha 3 ta uchastkadan iborat. Bitta uchastkada to‘kish (bo‘shatish) olib boriladi, boshqasi – rezervdagi, uchinchisida esa, rejalashtirilish ishlari olib boriladi. Ag‘darma uchastkasi fronti uzunligi berilgan mashinalar sonini bir vaqtning o‘zida bo‘shatishga quyish lozim. Agar ishda N avtosamosvallar bo‘lsa, bunda bir vaqtning o‘zida bo‘shatiladigan avtosamosvallar soni: t p, м No tp bu erda: t p. м - ag‘darmada avtosamosvallarning manyovr qilish va to‘kish (bo‘shatish) davomiyligi, sekund ( t p. м =60100 sekund); t p - reysning texnik davomiyligi, sekund. Bo‘shatiladigan maydon fronti uzunligi (m): l p No b bu erda: b - manyovr qilishda va bo‘shatishda avtosamosval tomonidan egallanadigan yo‘lak kengligi, m ( b = 1520m). Ag‘darma fronti uzunligi, m: L 3lp Buldozer ishi hajmi, m3: QB П в k з bu erda: П в -ag‘darma qabul qiladigan jinslar miqdori, k з - ag‘darma yuzasida qolgan jinslar hajmini xarakterlovchi «to‘kilish» koeffitsienti. ( k з =0,40,7). Avtomobil yo‘lini siljitish qadami odatda 30-50 m ni tashkil etadi. Buldozerli ag‘darmalar quyidagi qulayliklarga ega: ag‘darmada ishning oddiyligi; ularning qurilishini tezligi; ag‘darma hosil qilishga va jihozlarga ketadigan harajatning kamligi. Buldozer faqatgina ag‘darma mashinasi bo‘libgina qolmay, ag‘darma va karer yo‘llarini remont qilish uchun kullaniladigan asosiy mashina bulib xisoblanadi.Quvvati 70 kVt va 180 kVt bulgan buldozerlarning o‘rtacha ish unumdorligi ag‘darmalarda qoyali tog‘ jinslarida 1500 m3/smena atrofida bo‘ladi. Avtomobilli ag‘darmalarda draglayn zaboyi parametrlari va konstruksiyasi hamda draglayn ishi texnologik sxemalari 12.3 rasmda keltirilgan. 25.3 – расм. Автомобил транспорти қўлланилганда драглайн ёрдамида ағдарма ҳосил қилиш конструкцияси. Rp – бушатиш радиуси; Rч – чумичлаш радиуси; Но - ағдарма поғонасининг умумий баландлиги; lб - қабул қилувчи бункер узунлиги; Р – рельс йўли узунлиги бўйича тоғ жинсини бўшатиш узунлиги.; Aо – ағдармани ўтиш кенглиги Birinchi bosqichda 2 ta pog‘onachadan iborat bo‘lgan quyi yarusni to‘ldirish amalga oshiriladi. Draglayn transport gorizontidan bir necha metr pastda quyi pog‘onacha ustida joylashadi va qabul qiluvchi bukerdan jinsni cho‘michlab quyi pog‘onachani to‘ldiradi. YUqori pog‘onacha ham shu tariqa ekskavator yordamida to‘ldirilishi mumkin yoki buldozerli ag‘darma hosil qilish uchun rezervdagi sig‘im sifatida qo‘llanilishi mumkin. Quyi yarusni to‘ldirishda ekskavator transport gorizontidan yukori satxda tog‘ jinsini cho‘michdan bo‘shatib ikkinchi yarusni to‘ldiradi. Jinslarni etkazib berish avtomobil yo‘lida amalga oshiriladi. Ag‘darmaning qabul qilish qobiliyati va zaboy parametrlari draglaynning chiziqli parametrlariga, jinsning turg‘unligiga va ag‘darma asosi relefiga bog‘liq bo‘ladi. ESH-10/70, ESH13/50 draglaynlarida va BelAZ-548 avtosamosvallarida o‘tishning maksimal kengligi 200-280 m ni, quyi yarus maydoni 20-40 ming. m2, yuqori yarus maydoni 15-20 ming. m2. O‘tishning kengligi tufayli ag‘darma avtomobil yo‘llari kapital avtomobil yo‘llariga yaqin holda qurilishi, qabul qiluvchi yamalar esa katta kuvvatli (yuk kutarish kuvvati 75 t va undan yukori) avtosamosvallar qo‘llanilganda yarimstatsionar bo‘lishi mumkin. YArimsatatsionar maydonlar gildirak radiusidan kam bo‘lmagan balandlikdagi himoyalovchi tayanchga ega bo‘lishi kerak. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish. Ekskavatorli ag‘darma hosil qilishda jinslar sostavdan bo‘shatilgandan so‘ng ag‘darmaga joylashtirish mexanizmlari sifatida mexanik kovushlar, draglaynlar va ko‘p cho‘michli ag‘darma ekskavator-abzetserlardan foydalaniladi. Mexanik kovshlarni ko‘llash bilan ag‘darma hosil qilish texnologiyasi quyidagi xususiyatlarga ega. Balandligi 10-15 m dan 20-40 m gacha bo‘lgan ag‘darma pog‘onasi 2 ta kichik pog‘onachalarga bo‘lingan. 10.3 chizma. Ekskavator temir yo‘l joylashgan yuqori pog‘onacha ustidan 4-7 m pastda quyi pog‘onacha ustida joylashtiriladi. Jinslar dumpkarlardan uzunligi 20-25 m, chuqurligi ekskavator joylashgan gorizontdan 0,8-1 m past va sig‘imi 200-300 m3 bo‘lgan yamaga bo‘shatiladi. Ekskavator bu jinslarni 3 yo‘nalish bo‘yicha to‘kadi: ekskavator yo‘nalishi bo‘yicha oldinga, ag‘darma qiyaligi ostiga va temir yo‘ldan 0,5-1 m balandlikda bo‘lgan ag‘darmali o‘tish hosil qilib orqaga. 25.4 Rasm. Mexanik kurak yordamida ag‘darma hosil qilish. Rch va Rr - ekskavatorning cho‘michlash va yuklash radiuslari Ag‘darmalarda EKG-4 ekskavatori qo‘llanilganda ekskavator o‘tish kengligi yoki yo‘lni siljitish qadami amalda 24-25 m gacha, yuqori pog‘onacha balandligi esa, 6 m ga teng. EKG-8 ekskavatorini qo‘llaganda esa, yo‘lni siljitish qadami 30 m ga teng, yuqori pog‘onacha balandligi esa 7 m ga etadi. Temir yo‘llarni siljitish qadami ag‘darma balandligi va tupik uzunligiga bog‘liq bo‘lib, ular odatda 1 yilda 3-4 marotaba bo‘ladi. Jinslarni ekskavator bilan joylashtirishda birdaniga yuqori va quyi pog‘onachalar to‘kilmasi bilan amalga oshiriladi. Turg‘un bo‘lmagan ag‘darmalarda birinchi navbatda 100 m va undan yuqori bo‘lgan uzunlikda quyi pog‘onacha to‘kilmasini hosil qilish bilan amalga oshiriladi va jarayon shu tariqa amalga oshiriladi. Ag‘darmada bir kovshli ekskavator ishlaganda qabul qiluvchi yama borti qiyaligining turg‘unligini nazorat qilib borish muhim hisoblanadi. Qabul qiluvchi yamaning uzunligi 1-2 dumpkar uzunligiga teng bo‘lishi kerak. Ag‘darmada mexanik kovshlarni qo‘llashning yutuqlari: odatda zvenolarga bo‘lib kranlar yordamida jinslar bushatiladigan yo‘llarni siljitishning kam mehnat talab etishi; ag‘darmali tupikning ish unumdorligining yuqoriligi; ag‘darmalarni turli sharoitlarda, shu jumladan botqoqliklarda joylashtirish. Asosiy kamchiligi - qimmat turuvchi ekskavatorlar bilan ekskavatsiyalanganda qarzning oshishi. Draglaynlar yordamida ag‘darma hosil qilish mexanik kurak bilan ag‘darma hosil qilish jarayoniga o‘xshaydi. Dumpkarlar sostavi navbati bilan (2-3 vagondan) qabul qiluvchi bunkerga bo‘shatiladi. YAmaning chuqurligi 4-8 m, uzunligi esa 3-4 dumpkarlar uzunligiga teng. Ag‘darma hosil qilish quyidagicha farqlanadi: bir ekskavatorga xizmat ko‘rsatuvchi temir yo‘l tupiklari soni; draglaynning joylashish joyi; bir-biriga va ag‘darma asosi maydoniga nisbatan yo‘llar. ag‘darma yaruslarini to‘kish usullari (quyi, yuqori va kombinatsiyalashgan) va ularni to‘ldirish navbati. Amalda kon ishlarida bir tupikli pastdan va kombinatsiyalashgan to‘kish sxemasi keng qo‘llanadi. Jins qabul qiluvchi bunkerdan draglayn yordamida ekskavator yo‘nalishi bo‘yicha oldinga, yonga ag‘darma qiyaligi ostiga to‘kiladi. Ag‘darmali o‘tishning maksimal kengligi (m): А0 R p Rч2 lб2 / 2 bu erda: R p , Rч - draglaynning cho‘michlash va to‘kish radiuslari, m; lб - qabul qiluvchi bunkerning uzunligi, m. O‘tish kengligi qancha katta bo‘lsa, yo‘lni yotqizish qadami va draglayn bilan burilish burchagi shuncha katta bo‘ladi va texnik ish unumdorligi kichik bo‘ladi. Ikkinchi sxemada kombinatsiyalashgan holda to‘kishda draglayn ag‘darma oldida joylashadi. Karerlarda ko‘p kovshli ekskavatorlarni temir yo‘l transporti bilan qo‘llaganda ish jarayonida ag‘darmalarda abzetserli ag‘darma hosil qilish qo‘llaniladi. Hozirgi zamon abzetserlari ko‘p kovshli ekskavatorlardan farq qilgan holda maxsus konstruksiyaga ega bo‘lgan qisqa kovshli rama bilan jihozlangan. Ushbu kovsh jinsni eni 1,5-2,5 m bo‘lgan transheyadan cho‘michlash qobiliyatiga ega. Abzetserning bo‘shatish, to‘kish mexanizmi lentali konveyerdan iborat konsolli fermaga ega. Temir yo‘llarni siljitishdan oldin ag‘darma yuzasini tenglashtirish (vыravnivaniya) uchun abzetserlar maxsus uzunligi 10-15 m bo‘lgan kovshli rama bilan jihozlanadi. Jinslarni joylashtirish bo‘yicha ko‘p kovshli ekskavatorlar ishini tashkil etish va texnologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Ekskavator ish fronti bo‘ylab harakatlanib, qabul qiluvchi transheyaga dumpkarlardan bo‘shatilgan jinslarni kovshi yordamida cho‘michlaydi va uni ag‘darma lentali konveyeriga to‘kadi. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish. Plugli ag‘darmalarda karerlardan dumpkarlarda keltirilgan jinslar bevosita ag‘darma pog‘onasining qiyaligiga bo‘shatiladi, bunda jinslarning bir qismi (portlatilgan tog‘ jinslarida 40% ga yaqin, yumshoq tog‘ jinslarida 70% gacha) qiyalikda sochilma tarzida qoladi, qolgani esa pastga yumalab tushadi. Jinslarni ag‘darma ostiga tushirib yuborish uchun ag‘darma pluglari qo‘llaniladi. Bo‘shatish bir vaqtning o‘zida sostavning 2-3 dumpkarida amalga oshiriladi. Qoyali tog‘ jinslarni sostavdan bo‘shatish vaqti yozda 5-7 min, qishda 15-20 min, yumshoq nam jinslarda 1,5-2 baravar ortiq. Vagonlar bo‘shatilganidan so‘ng ag‘darma tupikining uzunligi bo‘yicha ag‘darma plugi yordamida tekislanadi. Bunda jinslarning bir qismi ag‘darma ostiga yumalab tushadi, ag‘darma brovkasida esa maydon hosil qilinadi va bu maydonga yana jinslar to‘kiladi. Plugli ag‘darmaning asosiy yutug‘i nisbatan kam kapital xarajatga egaligi. Bitta ag‘darma plugi va bitta yo‘l siljituvchi bir necha ag‘darma to‘piklariga xizmat qilishi mumkin. Ushbu usulning yana bir katta yutug‘i ishlashning kam energiya talabligi, ya’ni jinslarning ko‘pchilik qismi ag‘darmaga o‘zining og‘irlik kuchi ta’sirida joylashadi. Ag‘darma tupikining qabul qilish imkoniyati 300-400 ming m3/yil, ag‘darma ishchisining mehnat unumdorligi esa 80-270 m3/smena. Plugli ag‘darma hosil qilishning kamchiliklari: ag‘darma pog‘onasi balandligining kamligi (yumshoq tog‘ jinslarida 10-15 m, qoyali tog‘ jinslarida esa 15-20 m) temir yo‘llarni harakatlantirish va ularni xavfsiz masofada ushlash uchun samarali mexanizatsiyaning yo‘qligi. Buldozerli ag‘darma hosil qilishda jinslarni ag‘darmaga joylashtirish quvvati katta buldozerlar yordamida amalga oshiriladi. Boshlang‘ich to‘kilma hosil qilingandan keyin temir yo‘llar ag‘darma brovkasidan 4-5 m masofada yotqiziladi. Yo‘l satxidan 1,5-2 m pastda ishchi maydon yaratiladi. Bu maydonda jinslar dumpkarlardan to‘kiladi keyinchalik esa, buldozerlar yordamida ag‘darma qiyaligiga joylashtiriladi. Bu maydonning minimal kengligi buldozerning qaytib olishi uchun etarli bo‘lishi kerak. U buldozer ishi sxemasiga bog‘liq bo‘lib 7-8 m ni tashkil etadi. Qabul qiluvchi maydonning uzunligi taxminan ikkita sostav uzunligiga teng bo‘lishi kerak. Maydon ag‘darma qiyaligi tomonida uncha katta bo‘lmagan qiyalikda joylashtiriladi. Sostav bir joyda turgan holda yoki distansion boshqarish orqali 3-4 km/soat tezlikda harakatlanayotgan paytida bo‘shatiladi. 1 m frontga 4-4,5 m3 jins to‘kiladi. Lokomotivosostavni bo‘shatish uchun 300400 m maydon etarli bo‘ladi. Bo‘shatilgandan so‘ng buldozer jinsni ag‘darmaga joylashtiradi. Maydonda jinslarni g‘aramlash bir yoki ikkita buldozerlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Quvvati 240-360 kVt bo‘lgan buldozerlardan foydalanilganda ag‘darmaning ratsional o‘lchamlari: kirish kengligi 50-60 m, to‘pik uzunligi 1000-1400 m, ag‘darma yarusining balandligi 30-40 m. Buldozerning ratsional yillik ish hajmi 10 mln. m3 ni tashkil etadi. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda ag‘darmalar hosil qilishda buldozerlardan foydalanishning asosiy yutug‘i: mexanik kovushlarga nisbatan kam kapital xarajat talab qilishi va temir yo‘l siljitish qadamining 2-3 marta oshishi va shu bilan birga karerdagi kon ishlari mexnat sarfini sezilarli darajada kamayishi. Asosiy kamchiligi: dumpkarlarni yopishgan va muzlagan jinslardan tozalashning qiyinligi, dizel yoqilg‘isiga ketadigan xarajatlarning ko‘pligi. Nazorat savollari: 4. Avtomobil transporti qo‘llanilganda buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish jaranini tushuntirib bering. 5. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda ekskavator yordamida ag‘darma hosil qilish jarayoni qanday amalga oshiriladi? 6. Temir yo‘l transporti qo‘llanganda plug va buldozer yordamida ag‘darma hosil qilish jarayonini izohlab bering. Adabiyotlar ro‘yxati: 3. V.S. Xoxryakov. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Nedra». 1991 g. 4. Spravochnik. Otkrыtaya razrabotka mestorojdeniy poleznыx iskopaemыx. M. «Gornoe byuro». 1994. 26- MA’RUZA OCHIQ USULDA QAZIB OLISH TIZIMLARI VA ULARNING SINFLANISHI Reja: 1. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish tizimlari. 2. Qazib olish tizimi tasniflari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– karьerlarda qazish tizimlarini tanlash va ularning sinflanishi to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: qazib olish tizimi, transportli qazib olish tizimi, transportsiz qazish tizimi, kombinatsiyalashgan qazish tizimi, chuqurlashuvchi qazish tizimi, yoppasiga qazish tizimi, qazish tizimi elementlari. Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish tizimlari. Konlarni qazib olish tizimlari ochish tizimlari bilan bir qatorda ham yer osti usulida, ham ochiq usulda qazib olish texnologiyalarining muhim tashkil etuvchi qismi hisoblanadi. Mavjud kon geologik va tashkiliy iqtisodiy sharoit uchun ratsional va to’g’ri tanlangan qazish tizimi ko’p jixatdan kon ishalrining iqtisodi va xavfsizligini, shuningdek atrof muhitga bo’lgan ta’sirini aniqlaydi. Ochiq usulda qazib olish tizimi bu, Karyer maydoni yoki uning chegarasida bajariladigan ochiq kon ishlarining tartibi va ketma ketligidir. Qazib olish tizimi korxonaning ishlab chiqarish unumdorligiga mos ravishda barcha foydali fazilmalarni xavfsiz, rejali va iqtisodiy jixatdan samarali tarzda kompleks qazib olishni ta’minlashi lozim. Qazib olish tizimi Karyerda qo’llaniladigan uskunalar kompleksi bilan bog’liq. Agar qazib olish tizimi kon ishlarini olib borishning tartibi va ketma ketligini aniqlab bersa, uskunalar kompleksi esa o’rnatilgan xajm va tartibda kon ishlarini ishlab chiqarilishini ta’minlovchi uskunalarning turi, quvvati va joylashtirilishini aniqlab beradi. Ochiq kon texnologiyasida mavjud qazish tizimlari soni yer osti texnologiyasi tizimlari bilan taqqoslanganda ko’p emas. Biroq, har doim ham u yoki bu Karyerda qo’llanilayotgan qazish tizimini nomini ifodalash oson emas, chunki ayni bir qazish turli klassifikatsiyalarda turlicha nomlanishi mumkin. Masalan, prof. Ye.F.SHeshko klassifikatsiyasidagi transportsiz qazish tizimi akad. V.V.Rjevskiy klassifikatsiyasida qazib olishning yoppa uzunasiga bir bortli tizimi deb ataladi. Bunday holat turli klassifikatsiyalarda ayni bir qazish tizimining turli belgilari xarakterlanishi bilan tushuntiriladi. SHuning bilan bir qatorda, qazish tizimining nomlanishi o’quv jarayonida turli fanlarni o’rganishda, kon sanoati amaliyotida, energiya, mehnat va materiallar sarf xarajatlarini me’yorlashda, loyixalashda – samarali texnik yechimlarni tanlash va taqqoslash va shunga o’xshash ko’p soxalarda juda muhim amaliy ma’no kasb etadi. Qazib olish tizimining nomi ma’lum kongeologik sharoitlarda kon ishlari texnologiyasining shunday jihatlarini o’zida namoyon etishi kerakki, mavjud texnologik kompleksni boshqalaridan sezilarli darajada farqlasin. Bunday jihatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: birinchidan, bu kon jinslarini qazib olish va yetkazib berish jarayonlarining mexanizatsiyalash usullari, ikkinchidan bu, ish zonasining Karyer muhitiga nisbatan va vaqt bo’yicha shakllanishi, ya’ni, uning konstruktsiyasi va dinamikasi (o’zgarishi, rivojlanishi). Yuqorida keltirilgan belgilarga mos ravishda ochiq usulda qazib olish texnologiyasi nazariyasida bir necha klassifikatsiyalar tavsiya etilgan bo’lib, ularni ikki guruhga bo’lish mumking. Birinchi guruhga prof. Ye.F.SHeshko, akad. N.V.Melьnikov va boshqalarning klassifikatsiyalarini keltirish mumkin. Bu klassifikatsiyalarda ochiq usulda qazish tizimlari jinslarning ag’darmalarga haraktlanish usullaridan kelib chiqib, transportsiz, transportli va kombinatsiyalashgan holda bo’lishi mumkin. Ikkinchi guruh akad. V.V.Rjevskiy va A.I.Arsentьevlarning klassifikatsiyalarida qazish tizimlari ish zonasi shakllanishining tartibidan kelib chiqqan holda bo’lingan. Birinchi guruh Planda qazib Bir bort-li olish yo’nalishi Ikki bort-li Bir bort-li Ikki bort-li Markaziy/ tarqoq Markaziy/ perefiriyli Doiraviy Veersimon Ko’ndalang Bo’ylama Tizim sinfi indeksi klassifikatsiyalarining asosiy kamchiligi shundaki, ular tik qiya va qiya joylashgan foydali qazilma konlarini qazib olishning o’ziga xos jihatlarini hisobga olmaydi, vaxolanki bunday hollarda ish zonasining asosiy konstruktsiyasi va uning dinamikasi (vaqt bo’yicha shakllanishi) asosiy farqlovchi belgi hisoblanadi. Ikkinchi guruh klassifikatsiyalarining kamchiligi shundaki, ular jinslarni ag’darmalarga tashish usulini xarakterlamaydi, vaxolanki aynan shu jarayonni amalga oshirish kon tsiklining barcha xarajatlarining 60-70% ini talab qiladi. Yuqorida keltirilgan guruh klassifikatsiyalaridan o’rin olgan bir tomonlama va shuning natijasida qazish tizimini to’laqonli bo’lmagan xarakteristikasidan qochish uchun, uning nomlanishida ikkala muhim belgi o’z ifodasini topmog’i lozim, ya’ni kon ishlab chiqarishning asosiy texnologik jarayoni bo’lgan qoplovchi tog’ jinslarining tashish usuli, shuningdek ish zonasi konstruktsiyasi va unda ochiq kon ishlari rivojlanish tartibi. Bunday yondashuv ochiq usulda qazib olish tizimlari texnologik klassifikatsiyasini tavsiya etish imkonini berdi. Unda (16 jadval): a) ikkala guruh klassifikatsiyalarining asosiy jihatlari birlashtirildi; b) ochiq kon ishlari texnologiyasining ikki muhim xarakterli o’ziga xosliklari hisobga olindi; v) loyixalash va rejalash amaliyotida qo’llaniladigan qazish tizimini tashkil etuvchi elementlarining an’anaviy nomlanishi saqlab qolindi. Tizimlar sinfi indeksi. 26 - jadval. Ag’darmani joylashish joyi Ichki Tashqi Muhimligi jihatidan kamayib boruvchi tartibda joylashtirilgan klassifikatsion belgilar quyidagilar hisoblanadi: qoplovchi jinslarni tashish usuli; ish zonasining rivojlanish shakli; ish frontining planda joylashishi; bortlar soni yoki ish frontining siljishi yo’nalishi. Qoplovchi jinslarni tashish usuliga ko’ra ochiq usulda qazish tizimlari uch sinfga bo’linadi: transportsiz; transportli; kombinatsiyalashgan ko’rinishi. Qazib olish tizimi tasniflari. Transportsiz qazish tizimi. Prof. Ye.F.SHeshko o’zining qazib olish tizimi klassifikatsiyasiga qoplovchi tog’ jinslarini zaboydan ag’darmaga tashish, joylashtirish yo’nalishini asos qilib olgan. (tabl. 1). Yuqoridagi belgilari bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi: (rasm. 22.1): A. Qoplovchi tog’ jinslarini transport vositalarini qo’llamagan holda ag’darmaga ko’ndalangiga joylashtirish tizimi; bu tizim transportsiz qazish tizimi deb nomlanadi. Transportsiz qazish tizimlari shunisi bilan xarakterliki, ularda qoplovchi jinslar ekskavatorlar yoki ag’darma hosil qilgichlar yordamida ichki ag’darmalarga yotqiziladi yoki uyuladi. Qoplovchi jinslarni bevosita ekskavatorli uyush qazish tizimida jinslarni zaboydan ag’darmagacha siljitish birgalikda ishlovchi ochuvchi va ag’darma hosil qiluvchi ekskavatorlar yordamida amalga oshiriladi. Biroq ular faqat foydali qazilmalar nishab yotgan va qatlamlar qalinligi uncha katta bo’lmagan hollardagina qo’llanilishi mumkin. Bundan tashqari, bu tizimlarda ochish va qazish ishlari orasida qattiq bog’liqlik mavjud bo’ladi, chunki ochilishi kerak bo’lgan zaxiralar miqdori, ochuvchi va ag’darma hosil qiluvchi mashinalarning ishchi parametrlari va quvvati bilan chegaralanadi. Transportli qazish tizimi. Transportli qazish tizimlari qoplovchi jinslarni transport vositalari yordamida tashish bilan xarakterlanadi. B. Qoplovchi tog’ jinslarini transport vositalari yordamida ag’darmaga bo’ylamasiga (frontal ravishda) joylashtirish tizimi; bu tizimlar transportli qazish tizimi deb nomlanadi. Qoplovchi jinslarni ichki ag’darmalarga tashish qazish tizimlarida jinslar nisbatan qisqa masofalarga qulay profilga ega yo’llar orqali tashiladi va odatda ko’tarilish yukli yo’nalishda bo’lmaydi (16.3 a - rasm). Qoplovchi jinslarni tashqi ag’darmlarga tashilishi bilan xarakterlanuvchi tizimlarida jinslar uzoq masofalarga tashilishi bilan xarakterlanadi va odatda ko’tarilish yukli yo’nalishda bo’ladi (16.3., b rasm). Qoplovchi jinslarni qisman ichki va qisman tashqi ag’darmalarga tashish bilan xarakterlanuvchi tizimlar shu guruhning yuqoridagi ikki tizimining belgilarini o’zida mujassamlashtirilgan (16.3, v rasm). 26.1 расм. Транспортли қазиш тизими. Transportli qazish tizimlari transportsiz qazish tizimlaridan murakkabroq va ko’p sarf xarajat talab etadi. Lekin ular foydali qazilma konlarini har qanday yotish sharoitlarida qo’llanilishi mumkin, shuning uchun ular nisbatan keng tarqalgan. Bu tizimlarda ochuvchi va qazuvchi ish frontlari siljishi orasida nisbatan kam bog’liqlik mavjud, shuning natijasida talabdan kelib chiqqan holda kerakli miqdordagi zaxirani ochish mumkin. Kombinatsiyalashgan qazish tizimi. Bulardan tashqari kombinatsiyalashgan tizimlar ham qo’llaniladi, ular o’zida transportli va transportsiz tizimlar belgilarini mujassam etadi. Ichki uyumlash yoki tashqi tashish belgilarini inobatga olib unisi yoki bunisini qo’llash ulushi ustunligiga qarab qazish tizimini qoplovchi jinslarni qisman ichki va tashqi ag’darmalarga tashish tizimlariga (21.4, b-rasm) va qoplovchi jinslarni qisman ichki ag’darmalarga tashish tizimlariga (21.4, a- rasm) bo’linadi 26.2. Расм. Комбинациялашган қазиш тизми. Birinchi holatda jinslarni transport vositalari yordamida tashish natijasida, odatda yuqorigi pog’onalardan quyi pog’onalardagi transportsiz qazish tizimlarining texnik-iqtisodiy ustunliklaridan foydalanish imkoniyatlari kengayadi. Ikkinchi holatda esa, qoplovchi jinslarni ichki ag’darmalarga uyushni qisman qo’llash, odatda Karyerning quyi pog’onalarida transportli qazish tizimlarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash imkonini beradi. CHunki Karyerning quyi gorizontlariga transport vositalarini olib kirish nisbatan qiyin hisoblanadi. Kombinatsiyalashgan qazish tizimlarining o’zaro bir-biriga nisbatan murakkabligi yoki tejamkorliligi ma’lum tizimida tashishning tashqi tashish yoki ichki uyush usullari qatnashish usuliga bog’liq bo’ladi. Qanchalik ko’p hajmdagi jinslar transportsiz qazish tizimlari bilan qazib olinsa, kombinatsiyalashgan qazish tizimi shunchalik tejamli hisoblanadi. Ish zonasining rivojlanish shakliga kura, ikki sinfga bulinadi: yoppa, ish zonasi uzgarmas balandlikka ega tizimlar va chuqurlashuvchi, ish zonasi uzgaruvchan balandlikka ega qazish tizimlari. Ish frontining planda joylashishi va uning siljishi yo’nalishiga qarab sinf va sinfchalar mos ravishda guruhlarga (uzunasiga, ko’ndalangiga, veersimon va doiraviy) va guruhchalarga (bir bortli, ikki bortli, markaziy, tarqoq holda) bo’linadi Bulardan tashqari, qazish tizimlari quyidagilardan kelib chiqib ham xarakterlanadi: ag’darmalarni joylashgan o’rniga qarab (ichki va tashqi), qazish yo’nalishinig profiliga qarab (gorizontal, qiya yoki tik qiya qatlamchalar bilan) va boshqa qushimcha belgilariga qarab. Qazish tizimlarining klassifikatsion belgilari ularning nomlanishida o’z ifodasini topadi. Ma’lum kon-geologik sharoitlardan kelib chiqib u yoki bu belgining muximlik darajasi o’zgarishi mumkin, bu albatta ayni kon uchun qabul qilingan qazish tizimi nomida o’z ifodasini topmog’i kerak. 27- MA’RUZA OCHISH USULLARI VA ULARNING SINFLANISHI Reja: 1. Ochish usullari to’g’risida tushuncha. 2. Ochish usullari klassifikatsiyasi. 3. Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari to’g’risidagi asosiy tushunchalar. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– konlarni ochish usullari va ularning sinflanishi to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: ishchi gorizontlarni ochish, kapital va yarim transheyalar, aloxida transheyalar, guruxlashgan transheya, umumiy transheyalar, tashqi transheyalar, juftlashgan transheyalar, ochish ishlari tasniflari, ochish sxemasi. Ochish usullari to’g’risida tushuncha. Ishchi gorizontlarni ochish maxsus kon lahimlarini o’tish yordamida amalga oshiriladi. Ularni ochishdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad, bu – pog’onalarda yo’lga qo’yilgan yuk oqimlarini transport kommunikatsiyalari bilan ta’minlash va buning natijasida kon massasini ishchi gorizontlardan yer yuzasiga yoki o’rta gorizontlarga tashish imkoniyatini yuzaga keltirishdir. Ochuvchi kon lahimlari yer yuzasidan boshlanib yoki avval ochilgan ish gorizontidan boshlanib, ochilishi nazarda tutilayotgan gorizont ish maydoni belgisida tugaydi. Qazish usullari qator belgilariga qarab aniqlanadi. Bunday belgilardan eng asosiysi bu – ochuvchi lahimlar turidir. Alohida hollarda butun foydali qazilma konini qazish ishlari va Karyer yuklarini tashish ishlari ochuvchi lahimlarni o’tmasdan turib ham olib boriladi. Bu quyidagi hollarda kuzatiladi: bashennыy kran – kran va shunga o’xshashlarni qo’llagan hollarda. Ko’p hollarda Karyerning alohida ishchi gorizontlariga transport vositalarining yetib borish imkoniyati ochish laximlarisiz ham mavjud bo’ladi. Bu quyidagi hollarda kuzatiladi: tog’li va tog’li-chuqurlik sharoitida joylashgan konlarda qoplovchi jinslarni gorizont yon bag’ridagi ag’darmalarga tashishda, kichik qiyalikka ega bo’lgan joy relьefida ishchi gorizontga yer yuzasidan bevosita yetib borish imkoniyati bo’lganda va shunga o’xshash hollarda. Ochishning bunday usuli transheyasiz ochish usuli deb ataladi. Ko’pgina hollarda Karyerning ishchi gorizontlarini kapital transheyalar yoki yarim transheyalar yordamida ochishadi. Kapital transheya - ishchi gorizontni ochish uchun xizmat qiluvchi ochiq qiya kon lahimi bo’lib, transport vositasini yer yuzasidan kongacha yetib borishini ta’minlaydi. Yer osti laximlari (qiya va vertikalь stvollar, shtolьnyalar, tonellar bilan birgalikda) yordamida ochish kamdan kam hollarda amalga oshiriladi. Bulardan tashqari yuqorida keltirilgan ikki turdagi kon lahimlarining (er osti va yer usti) kombinatsiyasidan foydalanib ham konlarni ochishadi. Bunday usul kombinatsiyalashgan usul deb aytiladi. Kapital va yarim transheyalar quyidagicha farqlanadi: Karyerni tugal chizig’iga nisbatan joylashishiga qarab; ochuvchi kon laximlari qiyaliklari kattaliklariga qarab; umumiy yo’lga (trassaga) ega bo’lgan transheyalar xizmat ko’rsatadigan pog’onalar soni bilan; transheyaning asosiy vazifasiga ko’ra; ochuvchi kon lahimlarining xizmat qilish muddati bilan (statsionar va yarimstatsionar va boshqalar). G’ildirakli transport vositalari (temir yo’l va avtomobilь transporti) harakati uchun mo’ljallangan transheyalar qiya transheyalar deb, ko’targichlar bilan jihozlangani esa tik-qiya deb yuritiladi. Umumiy yo’lga (trassaga) ega bo’lgan transheyalar xizmat ko’rsatayotgan pog’onalar soniga qarab, alohida (bitta pog’ona), guruh (bir necha pog’onaga) va umumiy (Karyerning oxirgi chuqurligigacha bo’lgan barcha pog’onalar) transheyalarga bo’linishi mumkin. Tashqi transheyalar statsionar yoki yarim statsionar holatida bo’ladi. Ichki transheyalar statsionar (Karyerning ish olib borilmayotgan bortida joylashgan), yarim statsionar va vaqtincha bo’lishi mumkin. Karyerning ishchi bortlarida vaqtincha va yarimstatsionar holatida joylashtirishga, kon kapital ishlari hajmini kamaytirish maqsadida va ochish ishlari hajmini vaqt bo’yicha qayta taqsimlash uchun harakat qilinadi. Bir (yagona) kapital transheya bilan ochilgan ishchi gorizontda ko’p hollarda transport vositalarining mayatniksimon (qaytma) harakati yo’lga qo’yiladi. Agar ishchi gorizont ikkita transheya (yukli va yuksiz) bilan ochilgan bo’lsa, bunday holda transport vositalarining ikki yoqlama harakati ta’minlanadi va ko’p hollarda kon texnikasidan foydalanish darajasi oshadi, bu esa o’z navbatida ochuvchi laximlarni o’tishda sarflangan xarajatlarni oshishini qisman qoplaydi. Bunday transheyalar juft transheyalar atalib, tashqi yoki ichki qo’yilishga ega bo’lishi va ular alohida, guruh yoki umumiy transheyalar juftligidan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Trassalar ham o’z navbatida mos ravishda yagona (birlamchi) va juft trassalarga bo’linadi. Juft transheya va trassalar (yo’l) asosan chuqur bo’lmagan, yuk aylanmasi sur’ati yuqori Karyerlarda qo’llaniladi. Yuqorida keltirilgan kapital transheyalarni bir-biridan farqlash belgilaridan kelib chiqqan holda asosiy ochish usullari klassifikatsiyasi №1 jadvalda keltirilgan. Jadval professor Ye.F. SHeshko klassifikatsiyasi asosida tuzilgan. Ochish usullari klassifikatsiyasi. 17- jadval. Ochish usuli Ochish usuli Ochiq kon lahimlari Er osti laximlari Er osti va yer usti belgisi. yordamida. yordamida. laximlari qo’shilmasi yordamida. Ochuvchi kon Tashqi, ichki yoki Tashqi, ichki yoki Tashqi, ichki yoki laximlarining ikkalasi qo’shil-masidan ikkalasi kombi- ikkalasi kombina-tsiyasi. Karyerning tugal hosil bo’lgan natsiyasi. chizig’iga nisbatan transheyalar va yarimholatiga ko’ra. transheyalar yordamida. Lahimning Turg’un, yarimturg’un Turg’un bo’lgan Turg’un yoki turg’un va turg’unligi va vaqtincha lahimlar. yarim turg’un (vaqtincha) transheyalar yoki lahimlarning kombiyarimtransheyalar natsiyasi. yordamida. Lahimlarning Tik, qiya yoki yarim Vertikalь, tik qiya, Vertikalь, tik qiya, qiya qiyaligi. qiya transheyalar va qiya yoki gorizontal. yoki gorizontalning yarim-transheyalar kombinatsiyasi. yordamida. Xizmat Alohida, guruh yoki Alohida, guruh yoki Alohida, guruh yoki ko’rsatilayotgan umumiy transheyalar va umumiy. umumiy. gorizontlar soni. yarimtransheyalar. Transport vosi- Birlamchi yoki juft Birlamchi yoki juft Birlamchi yoki juft talarining pog’o- transheyalar va transheyalar. transheyalar. nadagi harakati yarimtransheyalar. xarakteriga ko’ra (oqimsimon yoki mayatniksimon). Ma’lum qaralayotgan joyning umumiy tekisligi (shunday tekislik haqida gap ketayaptiki, ma’lum qaralayotgan joyning eng ko’p nuqtasi shu tekislikda yotgan bo’lishi shart) belgisidan pastda joylashgan ishchi gorizontlarni ochishda kapital transheyaning bo’ylama profili transport vositalarini harakat yo’nalishi yukli holatda ko’tarilishi bilan xarakterlanadi, qaralayotgan gorizontlarni ochishda esa, harakat yo’nalishi yuksiz transport idishlarini ko’tarilishi bilan xarakterlidir. Ochuvchi kon lahimlarining Karyer maydoni va foydali qazilma uyumiga nisbatan joylashishiga ko’ra ochishni yon qanotli va markaziy transheyalar yordamida (yoki yer osti kon laximlari yordamida); foydali qazilma uyumi yotib turgan tomonlaridan ochish, shuningdek Karyerni ko’ndalang aylanmasidan ochish kabi turlarga ajratish mumkin. a b 18.1. Rasm. Guruxlashgan tashqi (a) va ichki (b) transheyalar bilan ochish sxemasi. Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari to’g’risidagi asosiy tushunchalar. Ochish sxemasi – bu ma’lum qaralayotgan davrda Karyerning ishchi gorizontlarini va kon massasini Karyer ichida yoki yer yuzida mos ravishda qayta yuklash va qabul qilish punktlarini (joylarini) o’zaro bog’liqligini yuktransport harakatini ta’minlovchi barcha ochuvchi kon lahimlari majmuidir. Ochish sxemasi, ochuvchi kon lahimlarining ma’lum holatida yoki boshqacha aytganda Karyer qurilish va ekspluatatsiyasi rivojlaninshining har qanday kalendar davrida o’zining turi, soni va ayni muhitdagi holatiga ko’ra xarakterlanadi. Umumiy holda, bir ochish sxemasi Karyer ishlash muddatining ma’lum davrida (ochish vaqtida) amal qiladi va ayni davrda ma’lum kon-geologik va kon-texnik sharoitlarda Karyer ishchi gorizontlarini ochishning aniq bir usulini yoki usullar kombinatsiyasini amalga oshiradi. Gorizontal holda joylashgan konlarda yalpi qazish sistemalarida (tizimlarida) ochish sxemalarini yaratish (qurish) Karyerni ekspluatatsiyasi boshlanishi bilan yoki ko’p hollarda Karyerning foydali qazilma bo’yicha to’liq ishlab chiqarish quvvatiga erishishi bilan tugaydi. SHundan so’ng bu ochish sxemasi barqaror yuk oqimlarida Karyer maydonida qazuv ishlari tugagunicha yoki Karyerni rekonstruktsiya qilish davrigacha faoliyat ko’rsatadi. Tobora chuqurlashib boruvchi qazish tizimlaridan foydalanib qazib olinadigan nishab, qiya va tik qiya foydali qazilma konlarida nisbatan qisqa muddatda, bir necha yil yoki xatto oylar bilan o’rganadigan muddatda Karyer ish zonasining plandagi va balandlik bo’yicha o’lchamlari o’zgaradi. Bu ish jarayoniga yangi qazish qatlamlarini kiritish asosiy qazuvchi-yuklovchi mexanizmlarni joylashgan o’rinlarini o’zgarishi ta’siri bilan bog’liq bo’lib, keyingisi o’z navbatida yangi yoki mavjud elementar va pog’ona yuk oqimlarini yangilarini shakllantirishni texnik jixatdan shart ekanligini yoki maqsadga muvofiq ekanligini taqozo etadi. O’z navbatida bularning barchasi ochish sxemalarining o’zgarishi va shakllanishiga olib keladi. Ochish sxemasini o’zgarishi yangi qiya transheyani pastgi gorizontga o’tishda, gorizontlarda ochuvchi lahimlarni soni oshganda yoki kamayganda, eski transheyalar (s’ezdlar) o’rniga yangilarini qurganda, bir transport turining boshqasi bilan almashtirganda boshqa turdagi ochuvchi kon lahimi o’tilganda va h.k. Karyer faoliyatining butun davrida uning chegaraviy chuqurligidagi ish gorizontlarini ochishni ta’minlovchi, ochish sxemasini yaratilishini va o’zgarishini (rivojlanishini) tartibi va ketma-ketligi ochish tizimi deb ataladi. Ochish tizimi, ma’lum konni butun qazib olinishi davrida Karyer maydoni muhitida ishchi gorizontlarni ochishda qo’llanilgan aniq ochish usullari yoki usullar kombinatsiyalari majmuini yoki yig’indisini xarakterlaydi. Ochish usullari, sxemalari va tizimlari variantlari umumiy holda ochuvchi lahimlar hajmi va turi, ularni o’tish va jihozlashga ketgan sarf-xarajatlar, Karyerni qurish va alohida gorizontni tayyorlash davomiyligi, tashish masofasi, transport bilan bog’lik sarf xarajatlar, lahimlardan suv qochirish, quritish va Karyerni shamollatish maqsadlarida foydalanish, ba’zi hollarda esa, konni o’rganish yoki Karyerni yer osti qazuv ishlariga tayyorlash kabi omillar bilan baholanadi. Ochish usuli, sxemasi va tizimini tanlashda quyidagilar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi: yer yuzi relьefi, Karyerning plandagi va chuqurlik bo’yicha o’lchamlari, qazish tizimi va uning ko’rsatkichlari, Karyer yuk aylanmasi va uning yuk oqimlariga bo’linishi, ruda tanasi va qatlamlarning yotish elementlari, foydali qazilma turli navlarini Karyer maydonidagi holati va h.k. Kon kapital ishlarining hajmi, Karyer faoliyati davrida kon-tayyorlov ishlarining hajmi turli gorizontlarda uyumni qazib olish va qazib olishga tayyorlash ishlari kalendar rejasi, Karyer faoliyati davrida kon texnikasi va transportdan foydalanish ko’rsatgichlari ko’p jihatdan tanlangan ochish tizimiga bog’liqdir. Ochish usuli va tizimi qazish tizimi bilan uzviy bog’liqlikka ega. Boshqacha aytganda aniq bir qazish tizimini qo’llash, odatda chegaralangan miqdordagi yoki hatto birgina ochish usulidan foydalanish mumkinligini va chegaralangan miqdordagi texnik jihatdan mumkin bo’lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lgan ochish tizimi variantlaridan foydalanish muiknligini taqozo etadi. Ma’lum bir ochish usuli, sxemasi va tizimini tanlash imkoniyatiga nafaqat qazish tizimi, balki uning parametrlari bo’lgan: ishchi pog’onalar balandligi va soni, pog’onalar ish frontining uzunligi, Karyer ish zonasining holati, alohida kon ishlarining talab qilingan surati va hokazolar ta’sir qiladi. Va teskarisi, aniq bir ochish usullari, sxemasi va tizimini qo’llash umumiy holda qazish tizimini va uning parmetrlarini tanlashga ma’lum talablar qo’yadi. Qazish ishlari olib borish juda qiyin sharoitlarda, xususan ko’p sonli gorizontlarda, uyumlarning murakkab shakli va qiyin konturlarida, foydasiz jinslarning bir gorizontni o’zida aralash tarzda yotgan hollarda, tog’ jinslarini bir Karyer maydoni muhitida turli fizika texnik xususiyatlarga ega bo’lishi, qisman turli transport turlaridan foydalanishga asoslangan murakkab ochish usullari kombinatsiyasidan foydalanishni taqozo etadi. Yana bir bor shuni ta’kidlab o’tish joizki, qazish usuli, sxemasi va tizimini tanlashda va Karyer kommunikatsiyalarini umumiy foydalanishdagi (xalq yo’llari) yo’llar bilan bog’lovchi temir yo’l va avtomobilь yo’llarini yotqizishda Karyerning butun faoliyati davomida Karyer konturining ehtimolli yoki talab qilingan siljish yo’nalishini albatta inobatga olish kerak. 28- MA’RUZA QURILISH MATERIALLI TOG’ JINSLARI KONLARINI QAZIB OLISHDA KON ISHLARI MEXANIZATSIYASI VA TEXNOLOGIYASINI AHAMIYATI Режа: 1.Qurilishda ishlatiladigan tog’ jinslarining tarkibiy xossalari. 2. Shag’al karyerlarida tog’ jinslarini qazib olish texnologiyasi va mexanizatsiyalash. 3.Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari to’g’risidagi asosiy tushunchalar. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– qurilish materialli tog’ jinslarini qazib olinadigan karьerlarda kon ishlari mexanizatsiyasi va texnologiyasi to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: qurilish materiallari, qayta ishlash, Mrz15, shag’al, tabiiy yuzalovchi tosh, gilsimon va qumli zarrachalarning tarkibi, changsimon va gilsimon qismlar, boyitish, D-652 AS yumshatgichlari. Qurilish tog’ jinslariga ularni qayta ishlash yo’li bilan, tozalash yoki ishlov berish bilan quyidagi qurilish materiallari olish mumkin bo’lgan tog’ jinslari kiradi: shag’al, maydalangan tosh, qum, devor toshi, tabiiy yuzalovchi tosh. Bu qurilish materiallari GOST talablariga javob berishi kerak, bu esa asosan qurilish materiallarini qazib olish va mexanizatsiyalashga qo’yiladigan talablardir. Shag’al, maydalangan tosh va qum uchun GOST bo’yicha frakstiya o’lchamlari, gilsimon va qumli zarrachalarning tarkibi, sovuqqa turg’un bo’lish, nimjon aralashmalarning mavjudligi va shag’al va maydalangan tosh uchun urug’lar formalari talablari qo’yilgan. Maydalangan tosh nimjon tog’ jinslari ajratmalari mavjud (qisilishga bo’lgan qattiqlik chegarasi сж 20МПа ) bo’lishi 10% dan ko’p bo’lmagan, changsimon va gilsimon qismlarning 3% dan ko’p bo’lmaganligi, plastinkali (leshadli) va ignasimon o’lchamlari 15% dan oshmagan (massas bo’yicha) 5-10, 10-20, 20-40 va 40-70mm li frakstiyalar bilan chiqariladi. Qattaqligi bo’yicha maydalangan tosh ettita turga bo’linadi: 1200, 100, 800, 600, 400, 300, 200. Turlari uning qisilishga bo’lgan qattiqlik chegarasiga mos keladi. Sovuqlikka bardosh berishi bo’yicha maydalangan toshlar shuningdek etti turga bo’linadi: Mrz15, Mrz25, Mrz40, Mrz100, Mrz 150, Mrz200, Mrz300 (sonlar almashinuv bo’yicha muzlash va erish tsikli sonlarini bildiradi). Qum-shag’al aralashmasi ajratilishi bilan olinadigan shag’al maydalangan tosh kabi xaraktlerlanadi. Shu o’rinda gilsimon va qumsimon birliklar 1% dan oshmasligi kerak (massa bo’yicha). Qum tabiiy va maydalangan bo’ladi. Tabiiy qumda boyitishdan keyin 5% dan oshmagan diametri 5-10mm bo’lgan urug’lar bo’lishi va 0.5% dan oshmagan 10mm dan kattaroq urug’lar bo’lishi mumkin (massa bo’yicha). Qumsimon, gilsimon va ilmison qumdagi bo’laklar 3% dan oshmasligi kerak (shuningdek gilsimon 0.5% dan oshmagan). Turli tog’ jinslari va frakstiyalardan maydalangan tosh ikkita frakstiyada chiqariladi (1.25dan kichik va 0.63mm dan kichik) va qattiqligi bo’yicha ikki turda bo’lishi mumkin (800 va 400). Undagi qumsimon va gilsimon bo’laklarning bo’lishi 5% dan oshmasligi kerak (shuningdek gilsimon 0.5% dan ko’p bo’lmagan). Devor toshini (arralangan) ohaktosh, tufa, opok va boshqa tog’ jinslaridan zichligi 2100 кг / м3 dan kam bo’lmaganda arralash yo’li bilan olinadi. Quyidagi devor toshlari ishlab chiqariladi: 4, 7, 10, 15, 25, 35, 50, 75, 100, 125, 130, 200, 300 va 400. Markalar zichlikka qarshiligiga mos keladi. Devor toshi uzunligi 390 va 490, kengligi 190 va 240, balandligi 188 va 288 mm ko’rinishida arralanadi. Mumkin bo’lgan xatoliklar ±8mm. Devor bloklari tabiiy toshdan uzunligi 500-3020, kengligi 820-1000, balandligi 300, 400, 500mm bo’lgan holda arralanadi. Mumkin bo’lgan hatoliklar ±10 mm. Yuza toshi chiroyli ranga, kerakli qattiqlikka, tabiatga turg’un va monolitligi kabi xususiyatlarga ega bo’lishi kerak. Yuqorida ko’rsatilgan qurilish materiallariga bo’lgan qurilish tog’ jinslaridan talablarni qazib olinadigan tog’ jinslarining tabiiy xususiyatlaridan qattiqlik, dekorativlik, monolitlikni maksimal saqlab qolishga qazilmalarning texnologiyasi va mexanizatsiyalari javob beradi. Shu sababli qurilish tog’ jinslarini qazib olish boshqa tog’ jinslarini qazib olishdan farq qiladi. SHAG’AL KARYERLARIDA TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISH TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYALASH Shag’alning katta qismi cho’kma karbonat tog’ jinslaridan olinadi, ularning konlari asosan evropa rayonlarining Markaziy joylarida va Povoljeda joylashgan. Karbonat tog’ jinslarining konlari murakkab struktura bilan, yotishning turli holatlari bilan va uning tarkibi bilan, turli qattiqlikdiga va qalinlikdgi tog’ jinslarining almashinuvi bilan haratkerlanadi. Shu o’rinda foydali qazilmada tarkibi 25-30% ni tashkil qiluvchi eng qattiqlari qalinligi 0.5-2.5m holda yotadi, bu esa ularning qazib olinishini va qattiq holda chiqadigan maydalangan toshni olishni qiyinlashtiradi. Maydalangan toshni shuningdek magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan ham olishadi, ular bir turlilik, katta qattiqlik, yuqori sovuqqa chidamlilik, uncha katta bo’lmagan suv qabul qilish qobiliyati va kam porlilik bilan xarakterlanadi. Bunaqa tog’ jinslarining konlari Kol yarim orolida, Kareliyada, Leningrad tumanida, Ukrainada, Kavkazortida, Uralda va Uzoq sharqda joylashgan. Bunaqa konlarni valli usul bilan burg’ulash, ekskavator va avtosamosval ishlaridan foydalangan holda qazib olinadi. Magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan qazib olinadigan tog’ jinslarining nisbatan kamligi ularni iste’molchiga bo’lgan tashish masofasining kattaligi bilan asoslanadi. O’rtacha turdagi maydalangan toshlarni 300-400 km, yuqori sifatlilarni esa – 600-800km ga tashish ma’qul. Shu sababli evropa qismlardagi Markaziy rayonlarda maydalangan toshning katta qismi karbonatli tog’ jinslaridan qazib olinadi. Maydalangan toshni ishlab chiqarish uchunshuningdek maydalanadigan tog’ jinslari - valunlar ham qo’llaniladi. Karbonatsimon tog’ jinslari qazib olinadigan konlardangi qoplovchi tog’ jinsi qalinligi 2-15m oralig’ida bo’ladi. Qoplovchi tog’ jinslari asosan gilsimon va qum gilsimon ko’rinishda bo’ladi. Ochish ishlari boshqa konlardagi ochish ishlariga hos bo’ladi va quyidagi mobil uskunalardan foydalaniladi: buldozer, skreper, kichik va o’rta modelli ekskavatorlar (cho’mich hajmi 2-5 m3) va avtosamosvallar bilan majmualar. Ochilgan maydonlarga qoplovchi tog’ jinsini tashlash bilan qo’llash imkoniyati bo’lganda cho’mich hajmi 6-15 m3 bo’lgan draglaynlardan foydalaniladi. Maydalangan toshni qazib olish uchun mexanizatsiyalash va qazib olish texnologiya asoslari quyidagicha bo’ladi. Maydalangan toshni qazib olish jarayoni foydali qazilmani zaboyda qazib olish jarayoniga kirganligi sababli, uni maydalash, ajratish, boyitish, omborxonaga cho’zish va tayyor mahsulotni iste’molchiga etqazib berish jarayoni sababli, tashkilot quyidagi asosiy stexlardan tashkil topadi: kon (karyer), maydalash-ajratish va omborxonalash. Qazib olish va qayta ishlash texnologiyasi umumiy holda maydalangan toshni butun va yo’qotishlarsiz chiqishini ta’minlashi kerak. Shu sababli bunday tashkilotning tuzilmasi kompleks mexaniyazastiyalash bo’yicha barcha texnologik oqimning uskunalariga ega bo’lishi kerak (zaboydan tayyor mahsulot omborlarigacha). Uncha katta bo’lmagan tashkilotlarda (yillik unumdorlik 200-400 ming.m3 maydalangan tosh) konchilik stexida mobil bo’lgan dizelli uskunalar va maydalan ajratish tsexida harakatlanadigan maydalagichlardan foydalaniladi. Nisbatan katta tashkilotlarda konchilik stexida unumdorligi mos keluvchi katta uskunalar va maydalash ajratish stexida foydali qazilmani qayta ishlash uchun turg’un maydalash-ajratish uskunalari qo’llaniladi (tashkilotning yillik maydalangan tosh ishlab chiqarishi 400-1000 ming.m3). Karbonatli tog’ jinslarini qazib oladigan konlardagi asosiy texnolgik jarayonlardan biri bu ularni qazib olishga tayyorlashdir. Murakkab karbonat tuzilishiga ega qatlamlar shunday portlatilishi kerakki, bunda nisbatan yumshoq tog’ jinslari yaxshi maydalanishi va qattiqlari esa nisbatan kamroq maydalanishi kerak. Alohida qazib olish uchun qatlamlarning minimal harakatlanishi bilan portlatish amaliyoti qo’llanilmoqda. Lekin shu o’rinda ham karbonat qatlamlaridagi qattiq qatlamlar maydalanib ketishi va ularning boshqa tog’ jinslari bilan aralashuvi amalga oshadi. Shu sababli karbonat qatlamlarini osma traktorlar bilan qatlam bilan yumshatishni qo’llash ma’qul (rasm. 9.1). D-652 AS yumshatgichlari DET-250M traktor bazasidagi yoriqli tog’ jinslari qisilishga bo’lgan qarshiligi 60-80MPa bo’lgan tog’ jinslarini yumshatishda qo’llaniladi. Nisbatan qattiq tog’ jinslari (120 MPa gacha) kombinatsiyalashgan usul bilan yumshatiladi (mexanik yumshatishga massivni siltashga qaratilgan portlatish yordam beradi). Mexanik yumshatishda tog’ jinsini yuklash uchun ekskavatorlardan foydalanish ma’qul va ularni tashishga avtosamosvallardan foydalaniladi. Stexda maydalangan tosh maydalanadi va elakdan o’tkaziladi va stexdan omborlarga boradi va ombordan iste’molchilarga etkazib beriladi. Maydalangan tosh karyerlaridan olinadigan maydalangan tosh qoyasimon qoplovchi tog’ jinslari va foydali qazilmalarning boyitish chiqindilaridan olinadigan maydalangan toshdan ko’ra 1.5-2 marta qimmat. 1-rasm. Osma yumshatgichlardan foydalangan holda pog’onani qazib olish texnologik sxemasi: 1-buldozer-yumshatgich; 2-ekskavator; 3-avtosamosval 29- MA’RUZA KARYERLAR AEROLOGIYASI Reja: 1. Yer osti qazilma boyliklarini o`zlashtirish va tabiatga ta’sir. 2. Qazilma boyliklardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash muammolari. 3. Tabiiy komplekslarni muhofaza qilish va buzilgan yerlarni tiklash muammolari. 4. O`zbekistonning mineral xom-ashyo boyliklaridan foydalanishning ekologik muammolari. O’quv mashg’ulotinig maqsadi:–– qazilma boyliklardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash muammolari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish. Tayanch iboralar: Yer qobig`i, mineral resurslar, qazilma boylik, yonuvchi foydali qazilma, metall foydali qazilma, tog` jinsi, mineral xomashyo, energetik xomashyo, rekultivatsiya. Yer osti qazilmalarini muhofaza qilish deganda insonning kuchli ta’siri ostida bo`lgan yer qatlamini muhofaza qilish, o`zgartirish va foydali qazilmalardan oqilona foydalanish masalalari tushuniladi. Insoniyat xo`jalik faoliyati natijasida yerning ustki qatlamiga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Yer po`sti ustki qatlamida joylashgan mineral resurslar insoniyat hayotida juda muhim rol o`ynaydi. Mineral resurslar deganda xalq xo`jaligida keng ishlatiladigan turli qazilma boyliklar tushuniladi. Qazilma boyliklar xalq xo`jaligidad ishlatilishiga qarab yonuvchi foydali qazilmalarko`mir, neft, gaz; metall foydali qazilmalar- turli rudalar; Metallar (yun. Metalleuo-qaziyman, yerdan qazib olaman)- oddiy sharoitda yuqori elektr o`tkazuvchanligi, issiq o`tkazuvchanligi, elektr o`tkazuvchanligi, elektr magnit to`lqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan oddiy moddalar. Metall bo`lmagan foydali qazilmalar tog` kimyo xomashyolari, olovga chidamli materiallari va boshqalarga bo`linadi. Insonlar qadimdan yer ostidan kerakli foydali qazilmalarni olib ishlatib kelgan. Jamiyat tarixi asosiy ishlatilgan qazilmalar nomiga mos ravishda “tosh davri”, “bronza davri”, “temir davri”- deb nomlangan. Vaqt o`tishi bilan foydali qazilmalarni qidirib topish va ishlaatish suratlari ham oshib bordi. Hozirgi kunda insoniyat ehtiyojlari uchun yiliga 120mlrd. Tonnadan ortiq foydali qazilmalar, turli jismlar ishga solinmoqda. Foydali qazilmalar xalq xo`jaligining turli tarmoqlari uchun xomashyo bo`lib xizmat qiladi. Fan va texnikaning rivojlanishi, insoniyat ehtiyojlarining o`sishi natijasida foydali qazilmalarni qidirish, ishlatish hajmi ortib bormoqda. Hozirgi davrda insoniyat foydalanadigan minerallar va tog` jinslarining soni 3500dan ortiqdir. Ulardan 250 turi mineral xomashyolar: yoqilg`I va energetik xomashyo, neft, gaz, ko`mir, uran va boshqalar; qora va rangli metallar; kimyoviy xomashyolar, qurilish materiallari va hokazolardir. Qazilma boyliklar tugaydigan va qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarga kiradi. Qazib olish jarayonida texnologiyaning talabga to`la javob bermasligi natijasida ko`mirning 45 %, neftning 60 % gacha, metallning 25 %gacha qolib ketadi. Metall rudalari boyitilganda metallning bir qismi va rudamas minerallar tashlab yuboriladi. Bundoy nobudgarchiliklar konlarning tezda yaroqsiz ahvolga kelishiga sabab bo`ladi. Mineral xomashyolarni ochiq va yopiq usullarida qazib chiqarish mumkin. Ochiq usulida olinganda qazilmadan ancha to`liq foydalanish mimkin, lekin atrof muhitga salbiy ta’sir juda oshib ketadi. Yer osti qazilmalaridan isrofgarchilik bilan foydalanish mineral resurslat tanqisligiga saba bo`ladi. Insoniyat mineral xomashyolar qidirib yer ostiga tobora chuqur kirib bormoqda. 30- MA’RUZA KON ISHLARI FRONTINI SILJISHDAGI YO’NALISHI. KON ISHLARI FRONTINI SILJISH TEZLIGI VA KENGAYISHI Reja: 1. Ishlar frontining ko’chish yo’nalishi 2. Ish frontining uzunligi va siljish tezligi Mashg’ulot maqsadi: bilan tanishish. panellar va panellar bloke, shuningdek siljish davomiyligi va tezligi Tayanch iboralar: ochish sxemasi, ochi sxemasining faoliyat kursatish davri, yalpi kazish sistemalarida ochish sxemalari, ochish sxemasining uzgarishi, ochish tizimi, ochish usuli sxemasi va tizimini tanlash, usullar kombinatsiyasi, ochish tizimi variantlari. Ishlar frontining ko’chish yo’nalishi Kamar, qoidaga ko’ra, ish frontlari bo’ylab panellarga bo’linadi (7.1 rasm). Panellar bir vaqtning o’zida kirish joyi bo’la oladi. Kamarda bir vaqtda bir yoki bir nechta panellar qayta ishlanishi mumkin. Panellarni qayta ishlanishi bo’yicha kamarning ishchi fronti ko’chadi. Panelni qayta ishlagandan so’ng ish fronti bo’ylab joylashgan transport kommunikatsiyalarini qayta montajlash kerak. 30.1 rasm. Panellar va panellar blokining sxemalari: a va b — mos ravishda bo’ylama blok va kirish joylarida; v va g - mos ravishda ko’ndalang blok va kirish joylarida (keng panellar). Panel kamar balandligi Nu, uzunligi Lp va kengligi SHp bilan xarakterlanadi; kamarda bir panel bo’lganida uning uzunligi kamar ish frontlari uzunligiga Lf.u teng. Bir olish mashinasi bilan ishlab chiqish uchun ajratiladigan panel qismi panel bloki deb ataladi (masalan, ekskavator bloki); panel ichida uzunligi Lb.p bo’lgan shunga o’xshash bir yoki bir nechtasi bir vaqtda harakat qilishi mumkin (7.1 rasm). Panellar bloki, o’z navbatida, ishchi bloklarga bo’linishi mumkin; har birining ichida qandaydir bir ish jarayoni bajariladi, masalan, burg’ilash, portlatish, olish (7.2 rasm). Har bir blokda jinslarning olinishi olish kirishlari deb ataladigan ingichka chiziqlar bilan amalga oshiriladi. Qator holatlarda kirish joylari panellar bloki hisoblanadi (7.1 rasm). Panel bloklari va olish kirishlari ularning kamar frontiga nisbatan joylashuviga qarab bo’ylama (kamar fronti bo’ylab, = 0°, 7.3, a, g, j va k rasm), ko’ndalang (kamar frontini kesuvchi, = 90°, 7.3, b, d, z va l rasm) va diagonal (0°<<90°, 14.3, v, e, i va m rasm) bo’lishi mumkin. Panelning bo’ylama bloki va olish kirishlari transportning barcha turlari qo’llanilganda ishlatiladi, ko’ndalanglari – odatda avtomobilli va konveyerlarda. 30.2 rasm. Panellar blokini ischi bloklarga bo’lish sxemalari: Lv (Le), Lb i Lp.b — portlatilgan (ekskavirlanayotgan), burg’ilash va burg’ilashga tayyorlangan bloklar uzunligi; 1 — zaboy yo’li. 30.3 rasm. Panel bloklari va kirishlar sxemasi: I, II, III — panellar; 1, 2, 3 — panellar bloki va kirishlar. Torsli zaboy va zaboy-maydonchada A kirish kengligi bu zaboylar kengligiga mos keladi. Normal, tor va keng kirishlarni farqlashadi (7.3 rasm). Normal kirishlarda jinsning olinishi mashinalarning chiziqli parametrlaridan maksimal foydalanish sharoitlarida kirishning butun uzunligi ichida to’g’ri chiziqli o’q bo’ylab mashinalarning harakatlanishida amalga oshiriladi. Tor kirishlar normallaridan olish mashinalari ishchi parametrlaridan to’liq foydalanilmaganligi bilan farq qiladi. Keng kirishlar planda mashinalarning o’zgaruvchan yo’nalishli harakati bilan xarakterlanadi (zigzagsimon o’q). Qatlam chegaralarida ishlar fronti ko’chishi mumkin: 1. Karyer maydonining parallel ravishda uzun yoki qisqa o’qida uning bir chegarasidan boshqasiga (qaram-qarshisiga) (7.4 a rasm). Bu holatda kamar bir ishchi qiyalikka ega (bir bortli olish), kamarning ikkinchi borti esa ishsiz hisoblanadi. Bu variant karyer maydoni sezilarli darajada cho’zilganida gorizontal va qiya yotiqliklarni ishlab chiqish uchun qo’llaniladi. U qoplaydigan jinslarning hatto kichik quvvatlarida ham kontayyorgarlik ishlarining katta hajmlari bilan xarakterlanadi. 151 30.4 rasm. Kon ishlari frontining ko’chish sxemalari. 2. Maydonning o’qlaridan biriga parallel ravishda olish qatlamining chegaralari orasidagi oraliq holatdan uning konturlariga (ikki bortli olish) (7.4 b rasm). Bu holatda kamarning qarama-qarshi qiyaliklari (yoki perimetr bo’yicha barchasi) doimiy yoki davriy mavjud (ishli) hisoblanadi, kamarning ishlar fronti alohida qismlarining siljish tezligi kamayadi. Bunday variant uzunligi bo’yicha tortilgan qiya va katta tushadigan yotiqliklarni ishlab chiqish uchun, ayniqsa karyerning yakuniy chuqurligi katta bo’lganida va qoplaydigan jinslarning quvvatli qalinligida qo’llaniladi. 3. Karyer maydoni chegarasida yoki uning yonida joylashgan qaytish punktining yarim doirasi bo’yicha (7.4 v rasm). Bu holatda kamar, qoidaga ko’ra, bir ishchi qiyalikka ega. Gorizontal konlarni ishlab chiqishda karyerning barcha qiyaliklari uchun bir burilish punkti o’rnatishadi; katta yotiqliklarni ishlab chiqishda har bir kamar uchun alohida qaytish punktlari yaratishadi (7.4 g rasm). Kamarda ishlar fronti turli nuqtalarining yarim doira bo’ylab rivojlanishda siljish tezligi o’zgaruvchan (7.1 b va v rasmlar). Kamar ish fronti ko’chishining bunday varianti gorizontal plast va ochish jinslari uzluksiz harakat qurilmalari qo’llanilib ishlab chiqilganida (ko’pincha transport-ag’dargich ko’priklari), shuningdek 152 ochadigan trassaning spiral shakli bilan katta shtoksimon ruda yotiqliklarini ishlab chiqish holatlarida yumshoq qoplaydigan jinslarning kichik quvvati va dumaloq shakldagi karyer maydonlarini ishlab chiqilishida imkonli. Radial ravishda olish qatlami markazidan uning konturlariga (ishlar fronti konsentrik yoki o’roqsimon joylashtirilgan). Bu variant yotiqlikning maxsus sharoitlarida gorizontlarni keng kirishlar bilan qayta ishlanishida qo’llanilishi mumkin (7.2 v va 7.1 z rasm). Karyer maydonining periferik qismlaridan boshlab, markazda yakunlagan holda spiral bo’yicha, bu gorizontal va chuqur yotmagan plastlar ishlab chiqilishida o’ringa ega bo’lishi mumkin (14.4 d rasm). Ish frontining uzunligi va siljish tezligi Alohida kamarlar frontlarining uzunligidan hosil bo’ladigan karyer kon ishlari frontining uzunligi karyerning foydali qazilma va kon massasi bo’yicha o’rnatilgan ishlab chiqarish quvvatini ta’minlash, shuningdek yangi gorizontlarni tayyorlash uchun yetarlicha bo’lishi kerak. Kamarning dastlabki fronti Lk uzunlikka yoki karyer maydoni kengligiga Vk teng bo’lishi yoki ko’pincha Lk dan kichik bo’lishi mumkin (Bk). bu front kon ishlari rivojlanishi bo’yicha o’sadi, shuning uchun uning uzunligi Lf.u doimiy emas – u ushbu gorizontni ishlab chiqish davri boshi va oxirida kichik. Kesik transheyani karyer maydoni markazida va uning ikki tomonlama ishlab chiqilishida bir kamar ish frontining uzunligi 2Lf.u ga yetishi mumkin. Kamarda quvvatli olish-yuklash qurilmasini qo’llaganda ushbu gorizontda ishlab chiqarishi ishlarning rejali hajmiga mos keladigan bir ekskavatordan foydalangan holda ishlarning yakka tupikli yoki to’g’ri frontiga ega bo’lish maqsadga muvofiq. Bu ishlarni tashkil qilinishi va qurilmalardan foydalanishni yaxshilaydi. Ishlab chiqishning kichik intensivligida ekskavatorlar soni ishchi kamarlar sonidan kam bo’lishi mumkin. Bu holatda kamarlarda yoki kamarlar guruhidagi ishlar bir ekskavator bilan amalga oshiriladi. Quvvatli ekskavatorlardan foydalanilganda (massasi 500 – 600 t va undan ko’p) ularning kamardan kamarga tez-tez ko’chishi texnik sharoitlarga ko’ra yaxshi emas. Ekskavatorning yillik ekspluatatsion ishlab chiqarishi (m3/yil) kamardagi ishlarning rejali hajmiga teng bo’lishi kerak Qe.g=NuLf.uvf, Bu yerda Lf.u va vf — umumiylashtirilgan mos ravishda kamar fronti uzunligi (m) va uning siljish tezligi, m/yil. Shunday qilib, kamar frontining ma’lum uzunligi va uning siljish tezligi uchun ishlab chiqishning eng yaxshi texniko-iqtisodiy natijalarini ta’minlovchi ekskavatorning faqat bir modelini tanlash mumkin. Ishlar frontining faqat katta uzunligida (2 – 3 km va unda ko’p) kamarda bir necha ekskavatorlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunga zaruriyat kon ishlarining katta intensivligi, kamarning katta balandligida va ancha quvvatli ekskavatorlar yo’qligida (yoki transport shartlariga qo’llash imkoni bo’lmasa) tug’iladi. Bunday holatlarda kamar bir panelli ishlar frontini bloklarga bo’lishadi. Panel bloklar uzunligini yonma-yon bloklar zaboylarida ishlarning o’zaro mustaqilligini va uzluksizligini ta’minlash uchun o’rnatishadi. Agar kon massasi turli jinsli bo’lsa, bloklarni mos ravishda jisnlar va foydali qazilmalarni sort va turlari bo’yicha bloklarga ajratish lozim. Bunday holatlarda panel alohida bloklarining uzunligi turlicha bo’lishi mumkin. Yonma-yon bloklarning kichik uzunligida ularni bir ekskavator bilan ketma-ket ishlab chiqishadi. Qoya jinslari bilan namoyon qilingan panel bloklarini ishlab chiqish mustaqilligiga yetarli hajmlarda erishiladi, mos ravishda, ishchi bloklar – portlatilgan, portlatishga tayyorlangan (burg’ilangan) va burg’ilanayotgan. Panel yonma-yon bloklarning zaboylari siljishning bir xil yo’nalishiga ega bo’lishi va bir-biridan yetarlicha uzoqda bo’lishi kerak. 153 Ishlab chiqishlar intensivligi ekskavator zaboylari siljish tezligi bilan xarakterlanadi. Kirishning A (m) kengligi va ekskavatorning sutkasiga Qe.s. (m3/sut) ishlab chiqarishida torsli zaboylarning siljish tezligi (m/sut) quyidagini tashkil etadi vz=Qe.s/(ANu). Lb (m) uzunlikdagi panel blokini qayta ishlash vaqti (sut) tb=Lb/vz. Kamarda bir necha panel bloklari bo’lganida ularni qayta ishlash vaqtini teng sharoitlarda bir xil deb qabul qilish mumkin. Zaboylarning siljishi odatda sutkasiga bir necha metrdan bir necha o’n metrni tashkil etadi. Vaqt birligi ichida (odatda yil) ishlar frontining siljish tezligi karyer quvvati va qator boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Zamonaviy karyerlarda u 30 dan 250 m/yilgacha o’zgaradi, alohida holatlarda 400 – 600 m/yilga yetadi; uning oddiy kattaligi 80 – 120 m/yil. Kon ishlari frontini siljitishning katta tezligiga foydali qazilmani avtomobil yoki konveyer transporti bilan ko’chirgan holda kichik quvvatli gorizontal plastlarni ishlab chiqishda, yuza jinslarni esa – yuza ekskavatorlari yoki transport-ag’dargich agregatlari bilan ishlangan sohada erishiladi. Temir yo’l transportida transport-almashish operatsiyalari qiyinlashmasligi uchun ishlarning yakka fronti chegarasida uchtadan ortiq bo’lmagan ekskavator bloklariga yo’l qo’yiladi, avtotransport bo’lganda esa – olti blokkacha. Konveyer transportida bloklar soni qoidaga ko’ra qo’llaniladigan ekskavator va konveyerlar quvvati bilan chekalanadi. Uzun karyerlarda yuqori gorizontlarni temir yo’l transporti bilan kompleksda ishlaydigan nisbatan kichik quvvatli ekskavatorlar bilan intensifikatsiya zaruriyat bo’lganida ishlarning ikkilangan frontini qo’llashadi, bu kamarda to’rt-besh ekskavator o’rnatish imkonini beradi. Avtotransportdan foydalanilganda bunday sharoitlarda kamarda bir necha transport chiqishlarini o’rnatish karyer, shuningdek sirt bo’yicha tashishlar masofasini qisqartirish imkonini beradi. Panel blokining minimal uzunligi odatda transport va burg’i portlatish sharoitlaridan o’rnatiladi. Xuddi shunday, temir yo’l bilan tashishlarda blok uzunligi va tutash zaboylar orasidagi masofa har bir zaboyda poezdlarni berish va yuklash mustaqilligini ta’minlash uchun tarkib uzunligining 2,5 – 3 dan kam bo’lmasligi kerak. Hozirgi vaqtda portlaydigan blok hajmi odatda yuza jinslarni ishlab chiqishda ekskavatorning ikki haftali ishlab chiqishini tashkil etadi (ko’pincha bir oyli). Odatda temir yo’l transportida bloklarning minimal uzunligi qoya jinslarni ishlab chiqishda 300 – 500 m ni va yumshoq jinslarni olishda 200 – 400 m ni tashkil etadi. Avtomobil transportidan foydalanilganida panel blokining minimal uzunligi burg’i portlatish ishlari va harakat xavfsizligi shartlari bo’yicha 80 – 150 m gacha qisqaradi. Panel blokining eng kam uzunligi shunday qilib, ma’lum transport turi uchun deyarli doimiy kattalik hisoblanadi. Har bir ekskavator ishlarning rejali yillik hajmini bajarishi kerak Qe.g. siljishning berilgan tezligi vf va kamar balandligida Hu buning uchun ma’lum ishlar fronti zarur. 154 31- MA’RUZA KARYERNI ISHCHI ZONASI. QAZIB OLISHGA TAYYORLANGAN, OCHILGAN VA TAYYOR ZAXIRALAR. Reja: 1. 2. 3. 4. Karyerning ischu zonasi. Tayyorlangan zahiralar. Ochilgan zahiralar. Olishga tayyor zahiralar. Mashg’ulot maqsadi: Ochiq kon ishlarining asosiy texnologik jarayonlari bajariladigan hudud, shuningdek zahiralar turi bilan tanishish. Karyerni qurish va undan foydalanish davrida bir vaqtning o’zida bir necha kamarlar ishlab chiqiladi. Ularning har biri ishchi va ishsiz frontga ega, ya’ni kamarning uzoq vaqt davomida (bir yildan erta emas) jinslarning ilinishi amalga oshirilmaydigan qismi. Har bir pastda joylashgan kamar yuqoridagisidan himoyalash va transport bermalari bilan ajratiladi. Bunday bermalar kamar frontining ham ishchi, ham ishsiz qismida majburiy. Kamarlarning ishchi frontlari orasida kengligi va uzunligi loyiha bilan aniqlanadigan ishchi maydonchalar albatta qoldiriladi. Ochiq kon ishlarining asosiy texnologik jarayonlari bajariladigan hudud karyerning ish hududi deb ataladi. Ish hududlarga misollar 8.1 rasmda ko’rsatilgan. Ish hududi karyerning bir, ikki yoki barcha bortlarini egallashi mumkin. U turli sohali konfiguratsiyaga va karyer maydoni sohasida vaqt bo’yicha turli holatiga ega bo’lgan, o’lchami va shakli bo’yicha ko’chadigan va o’zgaradigan sirtni o’zida namoyon etadi. Qurilish davrida karyerning ish hududi faqatgina yuza kamarlarni o’z ichiga oladi, konkapital ishlarining oxirida esa – olish kamarlarini ham. Karyerning ish hududidan foydalanilganda ochish, olish va kon-tayyorgarlik (kesish) ish hududlari ajraladi (8.1 rasm). Ochish, olish va kon-tayyorgarlik panel va zaboylarning bloklari soni ixtiyoriy o’rnatilmaydi, chunki ishlarning alohida ko’rinishlari bo’yicha rejalarning bajarilishi va loyiha va kon ishlari rejim grafigi bo’yicha konni ishlab chiqish rejaliligi shunga bog’liq. 155 31.1 rasm. Karyer ishchi hududlarining sxemalari: a va b — gorizontal yotiqliklarni ishlab chiqishda; v va g — katta yotiqliklarni ishlab chiqishda; 1 — ochiladigan ish hududi; 2 — olinadigan ish hududi; 3 — kon-tayyorgarlik ishlarining hududi; 4 — ish frontining siljish yo’nalishi. Karyerning ish hududi chegarasida har bir ishlaydigan ekskavatorga ekskavatorga ishlar fronti bo’yicha beriladigan ishchi maydon o’rta kengligi SHr.p. va panel bloki uzunligi Lb bilan xarakterlanadigan ma’lum gorizontal maydon Sb to’g’ri keladi. Odatda Sb maydon temir yo’l transportini qo’llaganda 15 dan 40 ming m2 gacha va transportning boshqa turlarida 3 dan 15 ming m2 gacha tebranadi. Ishlarning ma’lum texnologiyasida har bir alohida holatda Sb ning minimal kattaligi ancha aniq hisoblanishi mumkin. Berilgan o’lchamli ish hududida joylashtiriladigan panellar blokining soni Nb=Sr.zkofki/Sb, 156 Bu yerda Sr.z. — ishchi hududning gorizontal proeksiyasi maydoni, m2; ko — Sr.z. maydonda kamarlar qiyaligini hisobga oluvchi koeffitsiyent (oddiy sharoitlarda ko = 0,85 0,93); f — zahira (ishsiz) bloklar mavjudligini hisobga oluvchi koeffitsiyent (f = 0,75 0,8); ki —kamarning ishchi frontining blok uzunligiga Lb mosligini aniqlovchi ishchi hudud maydonidan foydalanish koeffitsiyenti (ki=0,7 0,9). Kon ishlari rivojlanishi bo’yicha ochiladigan jinslar va foydali qazilma bo’yicha ishchi hududning gorizontal va vertikal proeksiyalari maydonining o’zgarishlari kon ishlari rejimi grafigida tasvirlanishi mumkin. Ishchi hududning har bir kamarida quyidagilarni farqlashadi: Kamarda har bir olish mashinasi ishlarning nisbatan qisqa frontiga ega va frontning yillik siljishi mashina ishlash fronti uzunligiga taxminan teng yoki katta bo’lganida intensive kon ishlari; Yillik siljish olish mashinasi ishlari fronti uzunligidan ancha kichik bo’lganida nointensiv kon ishlari. Har bir kamarni ishlab chiqishning turli davrlarida kon ishlari intensivligining darajasi tubdan o’zgaradi. U gorizontni ochish va zahira transheyalarini o’tkazishda eng katta bo’ladi, keyin esa ish fronti uzunligi oshganligi uchun pasayadi. Ishlarning so’nishida mavjud zaboylar soni va ish frontining uzunligi tobora qisqaradi. Kamarda zarur bo’lganidan ko’proq zaboylar sonining mavjudligi karyer ishchi hududining noratsional katta o’lchami, transport va energetic kommunikatsiyalar va harajatlarning oshishi bilan bog’liq. Ish hududining o’lchamlari qancha kichik bo’lsa, kon ishlari shuncha markazlashgan va intensiv olib boriladi, ishlab chiqish shuncha tejamli bo’ladi. Biroq bu o’lchamlarda kon ishlari rejaliligi va ishlab chiqish tizimining qayta yaratilishi buzilmasligi kerak. Ish hududining o’lchamlari ishlab chiqish davri, ishlab chiqilayotgan kon tipi, burchaklar chuqurligi bilan o’zgaradigan ishchi bortlar qiyaligi, ochiq ishlar so’nish davrida bort qiyaliklari burchagi, karyer maydonining o’lchamlari va kon ishlari rivojlanishining qabul qilingan yo’nalishiga bog’liq (8.2 rasm). Umumiy holatda karyer ish hududining balandligi ishlab chiqiladigan kamarlar balandligi yig’indisiga teng. Karyerni qurish va loyihali quvvatini egallash davrida ish hududi har qanday tipdagi konlarni ishlab chiqishda plani va balandligi bo’yicha uzluksiz oshadi. Keyinchalik, karyerning loyihali quvvatiga erishilgan davrda ish hududining o’lchamlari o’zlarining maksimal qiymatlariga erishadi, agar kon ishlari intensivligi pasaymasa. Gorizontal va qiya yotiqliklarni ishlab chiqiladigan navbatdagi davrlarda ish hududi balandligi va planda to’liq rivojlanishga ega bo’lgan holda, berilgan yo’nalishda siljiydi, uning o’lchamlari karyer maydonining konfiguratsiyasi o’zgarishi va sirt relyefi ko’tariladigan qismlarda qo’shimcha old kamarlar yaratish natijasida faqat qisman o’zgaradi. Bunda kon-tayyorgarlik ishlarini o’tkazish shart emas. Gorizontal va qiya yotiqliklarni ishlab chiqishda ish hududlari odatda ham ochish, ham olish ishlari bo’yicha uzluksiz va o’lchamlari bo’yicha nisbatan mustahkam; shuning uchun ular Yoppasiga hududlar deb ataladi. 157 31.2 rasm. Karyer ishchi hududining dinamikasi: a va b — mos ravishda gorizontal va katta yotiqliklarni ishlab chiqishda; 1, 2, 3, 4 va 5 — ish hududi holati va o’lchamlarining o’zgarish bosqichlari. Qiya va katta yotiqliklarni ishlab chiqishda ish hududi bortlarning tashilishi va yuqori kamarlar sirtda karyer maydonining oraliq (bosqich) yoki yakuniy chegaralariga yetmagunicha yangi gorizontlarnig ochilishi sababli planda va balandligi bo’yicha kattalashadi. Bunda kon massasi bo’yicha ishlarning yillik hajmi o’sadi. Yakuniy konturlarga erishilgandan so’ng yuqori kamarlarda kon ishlari to’xtaydi va ish hududi vertikal bo’yicha siljiydi. Bunda odatda uning planda o’lchamlari kamayadi va kon massasi bo’yicha ishlarning yillik hajmi qisqaradi. Qiya va katta yotiqliklarini ishlab chiqishda ish hududlari chuqurlashadigan ish hududlar deb ataladi. Bunday ish hududlariga xos alomatlar ishchi kamarlar soni o’zgaruvchanligi va ularning o’lchami hisoblanadi. Olishga tayyorlangan, ochilgan va tayyor zahiralar Ishlab chiqilishi kerak bo’lgan kamar asosiy jarayonlarni (texnologik) bajarishga tayyorlanishi kerak: jinslarni olishga, olish-yuklash va transport ishlariga tayyorlash. Shunday qilib, masalan, karyerning yuqori Kamari ishlab chiqilgunicha sirtning tayyorlanishi, drenaj ishlari va hech 158 bo’lmaganda birinchi ish panellari chegarasida massivning quritilishi amalga oshiriladi. Pastda joylashgan kamarlar uchun tayyorgarlik birinchi navbatda ishchi va ishsiz maydonlarning loyiha o’lchamlariga rioya qilgan holda yuqorida joylashgan kamarlar jinsini olishdan, shuningdek qurilma, turli kommunikatsiyalarning demontaji, yuqori maydonchadan jins uyumlarini yig’ishtirish (agar ular qandaydir sabablarga ko’ra qoldirilgan bo’lsa), xizmat ko’rsatayotgan xodimlar va qurilmalar uchun xavfli dumlarning yo’qotilishi va boshqalardan iborat bo’ladi. Kamar kon massasining tayyorlangan zahiralari deganda olish-yuklash ishlaridan oldin keluvchi, boshlang’ich texnologik jarayonlarga (burg’ilash, portlatish, mexanik yumshatish va hokazolar), yoki hech bo’lmaganda bir boshlang’ich jarayonga qaratilishi mumkin bo’lgan hajmlarni tushunishadi. Asosiy jarayonlarni – jinslarni olish, yuklash va zaboylardan yukarni qabul qilish punktiga ko’chirilishini bajarish uchun kamarni ochish, ya’ni ochadigan lahimni o’tkazish, transport kommunikatsiyalarini yotqizish, jinslarni olish uchun boshlang’ich zaboylarni yaratish kerak. Jinslarni olish va ko’chirish uchun zarur transport yo’li ta’minlangan kon massasining tayyorlangan zahiralarining bir qismi kamar kon massasining ochilgan zahiralari deb ataladi. Texnologik jarayonlarning to’liq kompleksini amalga oshirish ehtimoli faqatgina kon massasining ochilgan zahiralari chegarasida mavjud. Odatda ochilgan zahiralar hajmi tayyorlangan zahiralardan kam, alohida holatlarda ular teng bo’lishi mumkin. Ochilgan zahiralarning bir qismi kamar kon massasining olishga tayyor zahirasi hisoblanadi. Ularga olishga, yuklashga va bevosita massivdan (yumshoq va ko’pincha zich jins) yoki portlatish, mexanik yumshatish va boshqalardan (qoya, yarim qoya va ba’zan zich jinslar) so’ng ko’chirishga tayyor zahiralar tegishli. Ko’pgina hollarda, masalan oldindan tayyorgarliksiz yumshoq jinslarni olishda ochilgan va olishga tayyor zahiralar bir xil. 8.3 rasmda kamar kon massasining tayyorgarlangan, ochilgan va olishga tayyor zahiralarining joylashish misollari ko’rsatilgan. Tabiiyki, kon massasi zahiralaridan mos ravishda turli sort va ko’rinishdagi, agar kerak bo’lsa, konditsiyalanmagan va balansdan tashqari rudalar va yo’l-yo’lakay olinadigan foydali qazilmalarning tayyorlangan, ochilgan va olishga tayyor zahiralari ajraladi. Har bir kamar chegarasida zahiralarni aniqlagandan so’ng summalash bilan butun karyer uchun umumiy tayyorlangan, ochilgan va olishga tayyor kon massasi va foydali qazilmalar zahirasini topishadi. Yuqorida yotgan kamarlar ish frontining siljishi va transport kommunikatsiyalari holati o’zgarishiga qarab pastda yotuvchi kamarlar kon massasining hajmi tayyorlangan zahiralarga o’tadi, keyin esa ketm-ket ravishda yoki bir vaqtda ochilgan yoki olishga tayyor zahiralarga (8.3 rasm). 159 31.3 rasm. Katta yotiqliklarni va yumshoq (I) va qoya (II) jinslarga ega gorizontal yotiqliklarni ishlab chiqishda kon massasi zahiralarining sxematik tasviri: a, b, v, g — zahiralarning ketma-ket o’zgarishi; 1 — foydali qazilma; 2 — foydali qazilmaning tayyorlangan zahiralari; 3 i 4 — mos ravishda tayyorlangan foydali qazilmaning burg’ilangan va portlatilgan hajmi; 5 i 6 — mos ravishda jinsning ochilgan hajmi va foydali qazilmaning ochilgan zahiralari; 7 — olishga tayyor foydali qazilma zahiralari; 8 i 9 — mos ravishda jinsning burg'ilangan va portlatilgan hajmi. Kon massasi va foydali qazilma zahiralarini vaqtning belgilangan oniga – davom etayotgan va karyer ishining ma’lum davriga (ko’pincha yilli) – rejaliga ajratish kerak. Yuqorida aytilgan, kamarlarda kon massasining tayyorlangan va ochilgan zahiralari davom etayotganlarga tegishli. Bu zahiralar barcha tayyorgarlik ishlarini bajarish uchun yetarli bo’lishi kerak, va bu nizom bilan mos keluvchi ish bloklarining hajmi aniqlanadi: burg’ilashga tayyorlangan, burg’ilangan, portlatiladigan va hokazolar. Olishga tayyor zahiralar olish-yuklash qurilmasining ritm bilan ishlashi uchun, olinadigan hududda esa – shuningdek foydali qazilmaning zarur sortlanishi va davom etayotgan rejali ko’rsatkichlarda sifat bo’yicha ta’minlanishi uchun yetarli bo’lishi kerak. Hozirgi vaqtda quvvatli karyerlarda kon massasining olishga tayyor zahiralari bir ekskavatorga, qoidaga ko’ra, uning bir oy ishlab chiqarishidan kam bo’lmagan hajmni tashkil etadi. Vaqtning har qanday oniga tayyorlangan va ochilgan zahiralar olishga tayyor zahiralarni ta’minlashi kerak. Kon massasi va foydali qazilmaning rejali tayyorlangan va ochilgan zahiralari ishlab chiqarishning qabul qilingan tartibida ochish, olish va kon-tayyorgarlik ishlarining loyihali hajmi bajarilishi ta’minlanishi uchun zarur. Bu zahiralarning hajmi va joyi alohida yoki barcha yuza kamarlarda ishlarning vaqtincha to’xtatilishi, yerda foydali qazilmaning sifati o’zgarishi va boshqa ehtimollarini hisobga olgan holda kon ishlarini yillik rejalashtirishda o’rnatiladi. Kon massasining rejali zahiralari barcha pastki kamarlarning qandaydir yuqoridagi, to’xtatilganiga nisbatan siljishi bilan aniqlanadi (8.4 rasm). Karyerni foydalanishga topshirish vaqtida foydali qazilmalarning tayyorlangan zahiralari yillik ishda foydalanishning birinchi yilida olishning uch oyli rejasidan, sezonli ishda esa – olti yoki yeti oyli rejadan kam bo’lmagan bajarilishi uchun yetarli bo’lishi kerak. Tayyorlangan va ochilgan zahiralarni 1 : 1000 dan kichik bo’lmagan masshtabda bajarilgan kon ishlari planida gorizontal kesimlar metodi bilan hisoblashadi. Buning uchun tutash kamarlarning pastki va yuqori chetlarining orasidagi har bir gorizontda tayyorlangan, ochilgan va olishga tayyor zahiralarning maydonlarini, kamarning mos keluvchi o’rta balandligini va yuza jinslar va foydali qazilma zichligini aniqlashadi. Hisoblar natijasi kon massasi, rudalarning ko’rinishlari bo’yicha (metal tonnalarid) zahiralari tonna va hajmlarida aniqlanadi. Ko’mir, turli ruda va qurilish kon jinslarini ishlab chiqish amaliyotida faqatgina foydali qazilmaga qo’llaniladigan ochish, tayyorlash va olishga tayyor zahiralar tushunchalaridan keng foydalaniladi. Hatto biror boshqarmada zahiralar va ularning grafik interpretatsiyasini foydali qazilmalarning aniqnalinishini yotish sharoitlari turliligiga, ayniqsa yuza jinslarning kamar chegarasida aralashligida, balansdan tashqari va balans foydali qazilmalarga qo’llagan holda bog’lashga erishilmagan. 160 31.4 rasm. Kon massasi rejali zahiralarini aniqlashga sxemalar: a, b va v — mos ravishda oraliq, barcha va yuqori ochiladigan kamarni to’xtatishda; 1 — foydali qazilma; 2 va 3 — mos ravishda jinslar hajmi va foydali qazilma zahiralari; SH’r.p va SH”r.p — mos ravishda ishchi maydonlarning minimal va aniq kengligi. 161 32- MA’RUZA OCHIQ KON ISHLARINING KOMPLEKS MEXANIZATSIYASI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR 1. 2. 3. 4. Reja: Umumiy ma’lumotlar. Kon jinslarini ishlab chiqish haqida. Oqimli texnologiya. Qurilmalar kompleksiga asosiy talablar. Mashg’ulot maqsadi: kompleksli mexanizatsiyaning komplekslariga qo’yiladigan asosiy talablar bilan tanishuv. texnologik mohiyati. Qurilma Asosiy jarayonlarning texnologik mohiyati agregat tarkibini va jinsning fazoviy joylashuvini o’zgartirishdan iborat. Jinslar alohida jarayonlarga ketma-ket yoki deyarli bir vaqtda yo’liqtiriladi. Bir xil qurilma bilan bir nechta texnologik jarayonlarni bajarishda jinsning elementar hajmi (masalan, 1 m3) ularda ketma-ket (masalan, jinslarni skreper bilan ishlab chiqishda) yoki bir vaqtda ishtrok etishadi, alohida jarayonlar fizik birlashganda, masalan, jinsni yuklash, ko’chirish va uni yuza ekskavatori bilan ishlab chiqilgan fazoga qatlamlash. Burg’ilash, portlatish va olish jarayonlari bir-biriga nisbatan vaqt va fazoda katta farq bilan bajarilishi mumkin. Olish-yuklash ishlari va transportirovka bir-biri bilan qattiq bog’liq. Barcha texnologik jarayonlarning o’zaro bog’liqligi va ularning bog’liqlik darajasi umumiy maqsad – ma’lum quvvatdagi elementar, kamar va karyer yuk oqimlarini yaratish bilan aniqlanadi. Uzluksiz elementar yuk oqimi uchun bu yuklarning boshkang’ich va yakuniy omborlariga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun aslida elementar yuk oqimi tushunchasi oldinroq keltirilganidan ancha keng va kon massasi, uning texnologik jarayonlarga yo’liqtirishning turli bosqichlarida joylashgan zahiralari, shuningdek ag’dargich yoki boshqa yuklash punktining ma’lum sig’imini o’z ichiga oladi. Yuk oqimlari asosiy va yordamchi jarayonlarning to’liq siklini ketma-ket amalga oshiruvchi (texnologik) mashina va mexanizmlarning o’zaro bog’liq zanjiri bilan yaratiladi. Bunday mashina va mexanizmlarning har bir zanjiri kon va transport qurilmasining kompleksi hisoblanadi. Kon ishlarini kompleksli mexanizatsiyalashda og’ir qo’l mehnati nafaqat asosiy, balki yordamchi jarayonlardan ham chiqarib tashlangan. Mexanizatsiyaning komplektliligida asosiy va yordamchi jarayonlar bo’yicha mexanizatsiyalar kompleks tarkibiga kiruvchi vositalarining sifatli (turi va modeli bo’yicha) va miqdorli mos kelishi tushuniladi. Mexanizatsiyani komplektli qurilishi yuk oqimining talab qilinadigan quvvatiga mos keluvchi aralash texnologik jarayonlar bo’yicha qurilmalarning ishlab chiqarish yig’indisi bilan xarakterlanadi. Asosiy va yordamchi jarayonlarni kompleksli mexanizatsiyasi va avtomatizatsiyasi, ochiq kon ishlari texnologiyasi va tashkil etilishini mukammallashtirish bilan birga ancha muakammal va ishlab chiqarishi yuqori bo’lgan kon va transport qurilmalarini egallash – kon ishlab chiqarishi texnik taraqqiyotining asosiy omillari. Kon jinslarini ishlab chiqilishi haqida Kon ishlari texnologik jarayonlarining mohiyati jinslarni massivdan ajratish, ularni buzish va ko’chirishdagi qarshilikni yengishdan iborat. Har bir keyingi jarayon uchun jinslarning qarshiligi qator omillar bilan tushuntiriladi. Texnologi jarayonlarni bajarishda jins dastlabki tabiiy holatidan (massivda) sun’iy o’zgartirilgan holatga o’tadi: olishda qoya va yarim qoya jinslar buzilgan jinslar guruhiga, zich va yumshoq jinslar esa – yumshatilgan holatga o’tadi. 162 Sun’iy o’zgartirilgan jinsning holati har bir texnologik jarayondan so’ng bir xil emas. Masalan, ag’dargich yoki ag’dargich bunkerida joylashgan, buzilgan jinsning turli bo’lakliligi va yumshatilgan darajasi, ishlab chiqishda turli qarshilik va karyer va a’gdargich zaboylarida bir xil tipdagi ekskavatorlarning turli texnik ishlab chiqarishiga olib keladi. Mustaqil sirtlaring turli miqdori va mos ravishda bo’lish darajasi bilan jinsning birlamchi va ikkilamchi portlatilishi va hokazolar xarakterlanadi. Har bir jarayon jinsga turli tashqi kuchlarni berish bilan xarakterlanadi. Bir tarkib jinslarning qarshiligi va fizik holati har bir jarayonda bir xil bo’lishi mumkin emas. Alohida jarayonlarni bajarishda jinsning qarshiligi bir xil emas. Turli hajmlarda jinsning agregat tarkibi doimiy emas. Bir xil jarayonni bajarishda berilgan jinsning qarshiligi mexanizatsiyaning turli tipli vositalaridan foydalanilganda va ularning turli quvvatida o’zgaradi. Ishlab chiqilayotgan jinslarning xarakteristikalari jarayon mexanizatsiya vositalaridan izolyatsiya holatida ko’rib chiqilmasiligi kerak. Masalan, sharli va pnevmo zarb bilan burg’ilash, mexlopata va rotor ekskavatorlari va boshqalar bilan olishda jins qarshiligining ko’rsatkichlari bir xil emas. Jarayonlarni bajarishda jinslarning kon-texnologik xarakteristikalarini jarayonlarning mexanizatsiya vositalarini va ishchi joylarning texnologik parametrlarini (zaboylar, transport kommunikatsiyasi va hokazo) ma’lum tarzda tanlagan holda boshqarish mumkin. Nafaqat massivdan ajratish, buzish va kon jinslarini ko’chirish, balki har bir jarayonda mexanizatsiya vositalarining yuqori ishlab chiqarishini, ularning uzoq vaqt foydalanish va ishdagi ishonchliligini ta’minlash ham muhim. Masalan, texnik jihatdan vagonlarda juda yirik jins bo’laklarini ko’chirish mumkin, lekin normal emas, chunki bu vagonlarga yuklash va ulardan yukni tushirish davomiyligini oshiradi, ularning tez ishdan chiqishiga olib keladi. Ishlab chiqilayotgan kon jinslari, ularning yotiqlik shartlari va qo’llaniladigan texnikaning turliligida kon jinslarini ishlab chiqishdagi qiyinchilikning nisbatan yaqinlashtirilgan bahosi uchun qator umumiy nizomlarni o’rnatish mumkin: Ratsional kon texnologiyasi ham texnologik jarayonlarning minimal soni, ham ularni amalga oshirishdagi energiya va mehnatning minimal sarfi bilan xarakterlanadi. Bunda quyidagilar ta’minlanishi kerak: navbatdagi kon ishlari siklini bajarish uchun normal sharoitlarni yaratish, talab qilinadigan sifatdagi mahsulotni olish, o’rab turgan tabiat sharoitlarini maksimal darajada saqlash. Kon massasining 1 m3 ga tegishli energiya va mehnat sarfi quyidagilarga bog’liq: jins buzilishi murakkablik ko’rsatkichlari; lahimlarning iqlim, topografik va gidrogeologik sharoitlari; kon ishlari masshtabi va karyer maydonining o’lchamlaril; texnologik jarayonlarni bajarish uchun qo’llaniladigan texnik vositalar; ajratiladigan va ko’chiriladigan jinsning talab qilinadigan yirikligi; alohida jarayonlar va kon ishlarini ishlab chiqilishini tashkil qilish. Alohida texnologik jarayonlarni bajarishda jinslarning holati va xususiyatlarini navbatdagi jarayonlar texnologiyasi va tarkibini tanlash yo’li bilan boshqarish mumkin (masalan, qo’llaniladigan kon va tranasport mashinalarining turi va parametrlarini tanlash bilan birga birlamchi buzish yirikligi tanlovi). Bunday tanlov shart, chunki aynan uning natijasida mahsulot birligiga minimal umumiy sarflarga erishiladi. Oldingi texnologik jarayonlarni bajarishda erishilgan jinslarni bo’lish va maydalash darajasini oshirish, qoidaga ko’ra, keyingi texnologik jarayonlarini bajarishga sarflarni kamaytirilishi bilan bog’liq. Shu bilan birga ratsional texnologiyani qurishda jinslarning xususiyatlarini boshqarish texnik, tashkiliy va iqtisodiy cheklanishlarga ega. Masalan, jinslarni VV sarfi o’sishida portlash bilan bo’lish darajasining oshishi ag’dargich parametrlari, VV ning jinsni bo’lish va ko’chirishga energiyani taqsimlash, jins bo’laklari sachrash hududining o’lchamlari bilan shrtlangan chegaralarga ega. 4. Ishlab chiqilayotgan kon jinslarini ko’chirishga harajatlar asosan karyer parametrlari va sirt va karyerda qabul qilish va yuklash inshootlarining joylashuviga bog’liq. Transportirovkaga bo’lgan harajatlar jinslarni ishlab chiqishga ketgan umumiy harajatlarning 40 dan 70 % gacha tashkil etar 163 ekan, barcha oldingi va navbatdagi texnologik jarayonlarni odatda karyer transporti ishlashi uchun barcha ijobiy sharoitlarni yaratgan holda mexanizatsiyalashga urinishadi. Shuning uchun ko’chirishdan oldin keladigan jarayonlarni bajarish natijasida erishilgan kon jinsining kontexnologik xarakteristikalari transportning ma’lum turi ish effektivligini ta’minlashi kerak. 5. Ish amaliyoti ishlab chiqilayotgan jins turi va transportga qo’yiladigan talablarga qarab 1 m3 jinsga ajratilgan, ko’chirishdan oldin keluvchi (ishlab chiqish masshtabini hisobga olmagan holda) barcha ishlab chiqish jarayonlarini bajarishga energiya, mehnat va materiallarning (narx ifodasida) umumiy sarflari 1:25 diapazonda o’azgaradi. Kon texnologiyasi iqtisodiy ko’rsatkichlari hisobining aniqligi odatda shuningdek 5% dan oshadi. Keltirilgan nizomlarni hisobga olgan holda jarayonlarni bajarishga (ko’chirishdan oldin keluvchi) qarshilik bo’yicha kon jinslarini taqqoslashning fizik-texnik va umumiy texnologik asosi sifatida jinsni ishlab chiqishning nisbatan qiyinchilik ko’rsatkichini qabul qilish taklif etiladi Pt.r. Pt.r ko’rsatkich jinsni tabiiy holatda xarakterlaydi (massivda) va shu bilan birga olishga tayyorgarlik, olish va yuklash jarayonlarini bajarishdan so’ng jinsning kon-texnologik xarakteristikalarining keyingi o’zgarishlarini hisobga oladi. Keltirilgan fikrlarda Pt.r quyidagi ifodadan aniqlanishi mumkin Pt.r=1/3(Pb+Pv+Pe), Bu yerda Pb, Pv va Pe — mos ravishda kon jinsini burg’ilash, portlatish va ekskavatsiyalash murakkabligi Son jihatdan Pb, Pv va Pe ko’rsatkichlari jinsni burg’ilash, portlatish va ekskavalash kategoriyalari bilan xarakterlanadi. Ishlab chiqish murakkabligi bo’yicha kon jinslari Pt.r kattaligi bilan mos ravishda 5 sinf va 25 kategoriyaga bo’linadi: sinf — oson ishlab chiqiladigan (Pt.r= 1÷5); ishlab chiqish murakkabligi kategoriyalari 1, 2, 3, 4, 5; sinf — ishlab chiqishning o’rta murakkabligi (Pt.p = 6÷10); 6, 7, 8, 9, 10 kategoriyalar; sinf— ishlab chiqish murakkab bo’lgan (Pt.r= 11÷15); 11, 12, 13, 14, 15 kategoriyalar; sinf — ishlab chiqish o’ta murakkab bo’lgan (Pt.r=16÷20); 16, 17, 18, 19, 20 kategoriyalar; V sinf— ishlab chiqish juda murakkab bo’lgan (Pt.r=21÷25); 21, 22, 23, 24, 25 kategoriyalar. Har bir sinf jinslarining o’ziga xos tomonlari; I sinf — olishga oldindan tayyorgarliksiz ishlab chiqish ehtimoli; II sinf — portlatish ishlarini o’tkazmasdan, lekin olishga tayyorgarlik ishlari bilan, masalan quritish, mexanik yumshatish, massivdan dinamik teshish va boshqalar bilan ishlab chiqish imkoniyati; sinf — VV ni nisbatan kam sarflagan holda oldindan portlatish zaruriyati (portlatilishi bo’yicha I – II sinf jinslari); sinf — VV ni katta sarflashda portlatish zaruriyati (portlatish va burg’ilanishi bo’yicha jinslarning III – IV sinflari); V sinf — burg’ilash va portlatishning juda murakkabligi (burg’ilash va portlatish bo’yicha jinslarning V sinfi va kategoriyadan tashqaridagilari). Jinsni ko’chirish uchun tayyorlashga turli talablarda bir jins Pt.r ning turli ko’rsatkichlari bilan xarakterlanishi mumkin. Pt.r ko’rsatkichni yirik iqtisodiy-texnologik hisoblarda va qurilmalar kompleksini dastlabki tanlovida alohida jarayonlarni bajarishga nisbatan harajatlarni baholash uchun kiritishadi. Oqim texnologiyasi. Asosiy kon va transport, yordamchi va bo’laklash-sortlash qurilmalar kompleksi yuk oqimi bilan mos ravishda rejali, jisnlarni olishga tayyorlashni, ularni olish va yuklashni, ko’chirish, omborga joylashtirish va ba’zan yuk oqimi shakllanadigan karyerning har bir texnologik hududi chegarasida birlamchi qayta ishlashni ta’minlashi kerak. 164 Kon ishlari texnologiyasida alohida jarayonlarning bajarilish zaruriyati bo’lmasligi mumkin (asosan jinslarni olishga tayyorlash, transportli ko’chirish), qurilmalar kompleksida esa – mexanizatsiyaning mos keluvchi maxsus vositalari zaruriyati. Foydali qazilmani MPS vagonlariga yuklashda, tabiiyki, qatlamlash mexanizatsiyasi vositalari bo’lmasligi mumkin. Barcha holatlarda qurilmalar kompleksi kon jinslarini olish va ko’chirishni ta’minlovchi mashina va mexanizmlarni o’z ichiga oladi. Karyerlarda kon ishlarining kompleksli mexanizatsiyasi oqim texnologiyasini egallash, shuningdek asosiy jarayonlarni bajarishda alohida operatsiyalarni birlashtirishning maksimal ehtimolini egallashda rivojlanadi. Oqimli texnologiyaga uzluksiz harakatdagi mashinalardan foydalanganda oson erishiladi. Biroq siklik harakatlanadigan ekskavatorlarda ham, shuningdek temir yo’l va avtomobil transportida ritmik oqim yaratish mumkin. Yodda tutish kerakki, ochiq kon ishlarining, zanjirli va rotorli ekskavatorlar ishini qo’shgan holda, ko’pgina ishlab chiqarish jarayonlari uzoq yoki qisqa qaytariladigan sikllar bilan bajariladi. Zanjirli va rotorli ekskavator va konveyerlardan foydalaniladigan texnologiya uzluksiz deb hisoblash qabul qilingan va uni oqimli deb atashadi. Biroq ochiq lahimlarning to’liq texnologik sikli doim siklik-oqimli hisoblanadi, chunki kon ishlari natijasida yuk oqimlari hosil bo’ladi. Qurilmalar kompleksiga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilar: Qurilmalar kompleksiga faqat passport xarakteristikalari har bir jarayonni bajarishda jinslarning kon-texnologik xarakteristikalariga mos keladigan mashinalar kirishi kerak (burg’ilash, portlatish, ekskavatlash, transportlash). Qurilmalar kompleksi ishlab chiqishning iqlimiy va kon-geologik sharoitlariga mos kelishi kerak (yotiqlik, yotiqlik tuzilishi, o’ralganlik, topografik sharoitlar va hokazo); kon va transport mashinalari ishlarning kon-geologik sharoitlari, jinslarni ishlab chiqish murakkabligi va foydali qazilma sifati o’zgarishida texnologik jarayonlarning bir xil darajada bajarilishining texnik imkoniyatlarini ta’minlashi kerak. Qurilmalar kompleksi ishlab chiqish va olishning qabul qilingan tizimlariga, karyerning shakli va o’lchamlariga, uning quvvatiga, qurilish va foydalanish muddatiga, kon ishlari olib borilishining tashkiliy sharoitlariga, shuningdek xom ashyo iste’molchisi – bo’lish va boyitish fabrikasi, TETS, ombor va hokazolarda o’rnatilgan mexanizatsiya vositalariga mos kelishi kerak. Kompleks tarkibiga mavjud mashina va mexanizmlarning qancha kam soni kirsa, uning ishi shuncha ishonchli, ishlab chiqarishi va tejamliligi yuqori. Kompleksning alohida mashina va mexanizmlari almashtirish imkoniyati bo’lishi uchun bir-birga mos kelishi (yuklash va tushirish balandligi, geometric sig’imlar nisbati, dinamik yuklanishlar va hokazo), qoidaga ko’ra tipli va seriyali bo’lishi kerak. Maxsus buyurtmalar bo’yicha tayyorlanadigan qurilmalarni alohida holatlarda – kon ishlarining unikal masshtablarida yoki standart qurilmaning qo’llanilishi kerakli effektga erishishni ta’minlamaydigan, konning o’ziga xos yotiqlik sharoitlarida qo’llanilishi kerak. Alohida mashinalarning ularning kon ishlab chiqarish xarakteri bilan mos ravishda ishining o’rta soat ko’rsatkichlari bilan taqqoslaganda quvvat zahira texnik ishlab chiqarish koeffitsiyenti 1,2 – 1,3 dan kam (yumshoq jinslarni ishlab chiqishda) va 1,5 – 1,7 dan (qoya va turli jinslarni ishlab chiqishda) ko’p bo’lmasligi kerak. Komplekslarni imkoni boricha uzluksiz harakatli mashina va mexanizmlar bilan ta’minlash kerak. Imkoni boricha bir necha kichik quvvatli mashinalardan ko’ra bir quvvatli mashinadan foydalanish lozim. Biroq yetarli bo’lmagan yillik yuklanishida katta energiya va metal sig’imiga ega yuqori ishlab chiqarish quvvati bo’lgan mashinani qo’llash massasi va quvvati bo’yicha kichik, lekin ishning zarur hajmini bajarishga qodir ikki mashina ishi ko’rsatkichlari bilan taqqoslaganda iqtisodiy ko’rsatkichlarni yomonlashtiradi. Eng yaxshi iqtisodiy effektga doim kompleksga kiruvchi, birinchi navbatda qurilmalar kompleksining yetakchi mashinalari va mexanizmlarining ishlab chiqarish va ulardan to’liq foydalanish sharoitida erishiladi. Kompleksning boshqa elementlari bo’ysundirilgan yetakchi mashinalar, qoidaga ko’ra, olishyuklash mashinalari va transport vositalari hisoblanadi; juda qiyin ishlab chiqiladigan jinslarda 165 burg’ilash stanoklar butun kompleksning ishlab chiqarish ishini cheklashi mumkin; ko'pgina holatlarda ishlab chiqarish karyer transporti imkoniyatlari bilan cheklanadi. Foydalanilishida talab qilinadigan va sust mexanizatsiyalashtirilgan yordamchi jarayon va operatsiyalar soni minimal bo’lgan kompleks qurilmalarini qo’llash kerak. Yordamchi ishlar va jarayonlarni mexanizatsiyalash vositalari kompleksi ularni bajarishning minimal vaqtini ta’minlashi kerak. Aniq rejalash va qurilmalar ishini boshqarishda qurilmalarning bir necha komplekslariga xizmat ko’rsatish uchun yordamchi texnikaning quvvatli vositalaridan foydalanish kerak. Qurilmalarning har qanday komplekslari kon ishlari xavfsizligi talablarini to’liq qondirishi, yerdan foydali qazilmalar zahirasining to’liq olinishini, mahsulotning talab qilinadigan sifatini va foydali qazilmaning barcha tur va sortlaridan kompleksli foydalanish imjoniyatini ta’minlashi kerak. Ochish va olish ishlarida ko’pgina holatlarda qurilmalarning turli komplekslarini qo’llash maqsadga muvofiq. Mustaqil kamar yoki bloklarni foydali qazilma yotiqligi chegarasida ajratishning imkoni bo’lmagan holatlarda jins va foydali qazilmani qatlamlashning turli mexanizatsiya vositalarigagina ega bo’lgan yagona qurilmalar kompleksi qo’llanilishi mumkin. Shunday qilib, qurilmalar kompleksi shakllanishi asoslanadigan asosiy prinsiplar quyidagilar hisoblanadi: oqimli ishlab chiqarish, jarayonlarni birlashtirish imkoni, kon massasini ko’chirishning eng qisqa masofasi, yordamchi ishlar soni va hajmining qisqartirilishi. Aniq komplekslarda bu prinsiplar ishlab chiqishning birinchi navbatda mehnat bo’yicha eng yaxshi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini olish uchun ma’lum tarzda amalga oshiriladi. 166 33- MA’RUZA KOMPLEKS USKUNALARNI TEXNOLOGIK SINFLANISHI 1. 2. 3. 4. 5. Reja: Qurilmalarning qazish-ag’darma komplekslari. Qurilmalarning ekskavator-ag’darma komplekslari. Qurilmalarning qazish-transport-ag’darma komplekslari. Qurilmalarning ekskavator-transport-ag’darma komplekslari. Qurilmalarning qazish-transport-yuk tushirish komplekslari. Mashg’ulot maqsadi: bilan tanishish. Karyerlarda qo’llaniladigan va singdiriladigan qurilmalar kompleksi Karyerlarda qo’llaniladigan singdiriladigan qurilmalar kompleksini olti texnologik sinflarga bo’lish mumkin (14.1 jadval). Uzluksiz harakatdagi qaziish-yuklash qurilmasi bo’lganida qurilmalar kompleksi qaziish, siklli harakatdagi qazish-yuklash qurilmasida esa – ekskavatorli deb ataladi. Qazish ishlari uchun qurilmalar kompleksi ag’darish ishlari mexanizatsiya vositalariga ega bo’ladi, qazish ishlari uchun qurilmalar kompleksi esa – yuk tushirish ishlari mexanizatsiya vositalariga ega bo`ladi. Qurilmalarning qazish-ag’darish komplekslari rotorli va zanjirli ekskavatorlar, konsolli ag’darma hosil qiluvchilar yoki transport-ag’darma ko’priklarini o’z ichiga oladi (14.1 a rasm). Qurilmalarning ekskavator-ag’darma kompleksning asosiy mashinalari yuza jinslarni ishlab chiqilgan sohaga olinishi uchun foydalaniladigan yuza quvvatli mexlopatasi yoki draglaynlar hisoblanadi (14.1 b 1, 2 rasm). Shu sinfga skreper qurilmasi kompleksi tegishli (14.1 b 3 rasm). Qurilmalarning qazish-transport-ag’darma kompleksining o’ziga xos tomoni yumshoq yoki kichik portlatilgan qoya jinslarini uzluksiz olinishi va yuza jinslarning transportirovkasi hisoblanadi (14.1 v rasm). Qurilmalarning ekskavator-transport-ag’dargich koplekslari uchun qazish va yuklashda siklik harakatdagi ekskavatorlardan foydalanish, ko’chirish uchun esa – deyarli barcha ma’lum transport turidan foydalanish kerak. Qurilmalarning qazish (ekskavator)-transport-yuk tushirish kompleksi sirt yoki iste’molchilarda yuk tushirish qurilmalari mavjudligi bilan farq qiladi (14.1 d, e rasm). Qurilmalar kompleksining keyingi differensatsiyasi jarayonning yetakchi qurilmalari ko’rinishi bo’yicha kon ishlari texnologiyasi bilan yaqin aloqada amalga oshirilad (qazish-yuklash ishlari, yuklarning ko’chirilishi va ag’darma hosil qilish). Bunda hal qiluvchi rol, qoidaga ko’ra, nomi komplekslar nomiga kiritiladigan, qo’llaniladigan transport turiga tegishli (VKO, EJO, EAR va hokazo). 167 168 32.1 rasm. Ochiq lahimda qo’llaniladigan qurilmalar kompleksining sxemalari: a — olish-ag’darish; b — ekskavator-ag’darish (1 va 2 — oddiy va qisqa ag’dargich; 3 — skreperli); v — olish-transport-ag’dargichli (1, 2 va 3 — temir yo’l transporti bilan; 4 va 5 — konveyer transporti bilan; 6 — gidrotransport bilan); g —ekskavator-transport-ag’dargichli (1 va 2 temir yo’l transporti bilan; 3 va 4 — avtomobil transporti bilan; 5 — konveyer transporti bilan; 6 — gidrotransport bilan); d — olish-transport-yuk tushirish (1 — temir yo’l transporti bilan; 2 va 3 konveyr transporti bilan); e — ekskavator-transport-yuk tushirish (1 — temir yo’l transporti bilan; 2 — avtomobil transporti bilan; 3 avtomobil-konveyer transporti bilan); D — zanjirli ekskavator; ER — rotorli ekskavator; ESH — draglayn; EVG va EKG — mos ravishda ochish va karyer mexlopatasi; O — konsolli ag’dargich hosil qiluvchi; As — abzetster; KLZ, KLP, KLN, KLM va KLO — konveyerlar, mos ravishda zaboyli, beruvchi, qiya (ko’tarish), magistral, ag’dargichli; GM — gidromonitor: ZGM — zemlesos; P — pulpovod; BS — burg’ilash stanogi; A — avtotransport; PD va PSD — mos ravishda ko’chma va yarim statsionar bo’luvchilar; OF — boyitish fabrikasi. 169 170 19.1 jadval. Oшiq ishlab шiqishda qo’llaniladigan qurilmalarning texnologik sinflanishi Ochiq ishlab chiqishda eng qimmat va mehnattalab jarayon kon jinslarini ko’chirish hisoblanadi, vositalarni minimal sarfiga jinslarni yakuniy holatga yo qisqa yo’l bo’yicha, yo transportning arzon turlaridan foydalangan holda erishiladi. Gorizontal va qiya yotiqliklarni ishlab chiqishda ko’pincha ochilgan jinslarning barchasi yoki bir qismini eng qisqa masofa bo’yicha ishlab chiqilgan fazoga ko’chirishadi – bunda texnologik jarayonlarning barchasi yoki bir qismini birlashtirgan holda kamar ishlar fronti bo’ylab. Zich va yumshoq yuza jinslarda texnologik jarayonlarning birlashtirilishiga quyidagilardan foydalangan holda erishiladi: Kompleks asosiy qurilmaning faqatgina bir ko’rinishiga – odatda bir kovushli ekskavatorlarga ega bo’lganida ish qurilmalarining zarur o’lchamlari bilan oladigan mashinalar; Qurilmalar kompleksi rotor ekskavatorlar va konsolli ag’darma hosil qiluvchi yoki zanjirli ko’p kovushli ekskavatorlar va transport ag’darma ko’priklarini o’z ichiga olganida qazish mashinalari va transport-ag’darma agregatlari. Jarayonlarning ko’pincha birlashtirilishidan tashqari qurilmalarning olish-ag’darma komplekslaridan foydalanishni barcha jarayonlarning uzluksiz bajarilishini ham ta’minlaydi. Yumshoq yuza jinslarni kamar ish fronti yonidan ichki yoki tashqi ag’darmalarga ko’chirishda qurilmalarning tipik komplekslari quyidagilar hisoblanadi: Rotor ekskavatorlar – konveyer transport – konsol ag’darma hosil qilgichlar; Zanjirli ko’p kovushli ekskavatorlar – temir yo’l transporti – abzetserlar; Bir kovushli ekskavatorlar – bunker-ta’minotchilar bilan konveyer transporti – konsolli ag’darma hosil qilgichlar; Skreperlar yoki buldozerlar. Qazib olish qoya va yarim qoya jinslarni ko’ndalang ko’chirishda qo’llaniladigan qurilma komplekslari ildiz jinslar va ularning yotish sharoiti tipi va xususiyatlari turlicha. Odatda komplekslar asosiy qurilma sifatida turli tipdagi burg’ilash stanoklari (yarim qoya jinslarni tayyorlashda – ba’zan mexanik yumshatgich), mexolapata tipidagi bir kovushli ekskavatorlar (ba’zan mayda portlatilgan jinslarni olishda – bir kovushli yuklagichlar), turli transport vositalari, ag’darma hosil qilgichlarni o'z ichiga oladi, ularning tanlovi birinchi navbatda qo'llaniladigan transport turiga bog'liq. Ag’darmalarda temir yo’l transporti va bir kovushli ekskavator komplekslar ko’p tarqalgan (kon ishlarining ½ hajmida). Shuningdek ag’dargichlarda avtomobil transporti va buldozerli komplekslar keng qo’llaniladi. CHuqur karyerlarda avtomobil-temir yo’l transportli komplekslar keng qo’llaniladi. Avtomobilkonveyer va avtomobil-skipli transportli komplekslar, shuningdek (portlatilgan jinslarning yo’l qo’yiladigan yirikligida yoki ularni ishchi kamarlarda yuklash joylarida qo’shimcha mexanik bo’linishida) faqat konveyer transportidan foydalanadigan kompleks ustunlikka ega, qazishyuklash mashinalari sifatida esa – mos ravishda uzluksiz harakat va bir kovushli ekskavatorlar qurilmalari ustun. Kon usti tipidagi konlarni ishlab chiqishda, aytib o’tilganlardan tashqari, turli birlikdagi avtomobil transporti, ruda tushirgichlar, arqon-osma yo’llar, temir yo’l transportini o’z ichiga oladigan kombinatsiyalashgan transport kombinatsiyalari qo’llashadi. Qoya va yarim qoya jinslarni qazib olishda mexanizatsiyaning transport vositalariga ega qurilmalar kompleksi jarayonlar bajarilishining nisbatan mustaqilligi bilan xarakterlanadi. Mustaqillik darajasi turli jarayonlar uchun turlicha va birinchi navbatda keyingi jarayonni uzluksiz bajarish uchun zarur kon massasining zahirasini yaratilishining texnik imkoniyat va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi bilan aniqlanadi. Masalan, burg’ilash va portlatish qazib olishga tayyorlangan va qazishga tayyor jinsning yetarli zahiralarini yaratishda katta darajada bir-biridan va qazish-yuklash ishlaridan mustaqil bo’lishi mumkin; avtomobil va temir yo'l transporti (ularning kombinatsiyasida) – agar yuklash punkti ombor bo’lsa. Ag’darma ekskavatorlari va temir yo’l transporti ishlari mustaxkamikning ancha kam darajasi bilan xarakterlanadi, bu poezdni yuklashdan so’ng qabul qilish bunkerida qoladigan jinsning nisbatan kichik hajmi hisobiga ta’minlanadi. Bir kovshli ekskavator va konveyer transportli komplekslar minimal mustaxkamlik bilan xarakterlanadi, ular orasidagi aloqa bunker-ta’minotchilar orqali amalga oshiriladi (ularning kam sig’imi natijasida) 171 Kon massasi zahiralaridan tashqari jarayonlarning mustaqilligi mexanizatsiyaning asosiy vositalaridan ba’zilari, masalan bir yoki ikki temir yo’l tarkibi, bir nechta avtomobillar, ag’darma ekskavatori ishdan chiqishida jarayonlarning bajarilishi texnik imkoniyatidan kelib chiqib ta’minlanadi. Bu holatda ish jarayonida texnik vositalar qayta taqsimlanish ehtimoli bor, bu tabiiyki, ishlab chiqarishning kamayishi yoki qurilmalarning to’xtab qolishiga olib keladi, lekin ishlar to’xtamaydi. 172 34- MA’RUZA OCHIQ KON ISHLARIDA RUDA MASSASINING SIFATINI BOSHQARISH 1. 2. Reja: Rudalarni qayta ishlash texnologiyasi. Ruda sifatni meyorlashtirish Darsning maqsadi- foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishda ruda massasining sifatini boshqarish usullari bilan tanishish. Foydali qazilmadan foydalanish va ularni qayta ishlash texnologiyasi (yoqish, kokslash, qora va rangli metall rudalarini boyitish, metallarni eritish va boshqalar) alohida vaqtda (soat, almashinuv, sutka va boshqalar) kelib tushadigan foydali qazilmalarning meyorlashtirilganiga asoslanadi. Har qanday (asosan birdan o’zgargan) foydali qazilmaning sifat ko’rsatkichlarining o’rtacha qiymatlardan o’zgarishi iste’mol qiladigan va qayta ishlaydigan tashkilotlar ishiga salbiy ta’sir qiladi. Bu quyidagicha asoslanadi. Temir rudalarini boyitishda ruda tarkibining o’rtachadan oshib ketishida uning yo’qotilishi va reagentlar sarfi oshadi. Temir rudasining tarkibining kamayishi o’rtachadan konstentrat chiqarish bo’yicha fabrikalarning unumdorligi pasayadi, temirning yo’qotilishi oshadi, reagentlar sarfi oshadi, temirning olinishi kamayadi. Kon tashkilotlarining hom ashyolari sifatiga bo’lgan talablar asosiga uning kimyoviy tarkibiga va texnologik xususiyatlariga kiradi. Ko’mirni TETS da yoqishga ishlatishda uning zolligi, namligi, ko’rinadigan tog’ jinslarining tarkibi reglamentlanadi. Shu o’rinda rudalarning har qanday turiga, ko’mir va boshqa ruda turlariga sifatli tarkibining bir hilligiga, reglamentlan minimal chetga chiqishlar amalga oshirilishi bo’yicha talablar va boshqa talablar qo’yiladi. Sifatni meyorlashtirish deganda foydali qazilmani qazib olishda unda qo’llaniladigan texnologiya asosida muayyan vaqt ichida foydali qazilmaning sifati bir hillikda bo’lishi nazorat qilinishi va amal qilinishi tushuniladi. Foydali qazilmaning sifati meyorlashtirish darajasi o’rtachalashtiriladigan komponentning 173 o’rtacha tarkibga bo’lgan o’rtacha kvadrat darajasi tushuniladi, bu esa quyidagi formula bilan aniqlanadi: n i 1 1 c 2 (10.5) n 1 Bunda, 1 - rudaning i-hajmidagi o’rtachalashtiriladigan komponenti tarkibi; c - o’rtachalashtiriladigan komponent o’rtacha tarkibi. Foydali qazilmaning meyorlashtirilishi uning qazib olinishi va qayta ishlash davridagi turli bosqichlarida o’rtachalashtirish bilan amalga oshadi.foydali qazilma sifatining o’rtachalashtirilishi karyerlarda asosan o’rtachalashtirish koeffitsiyenti bilan aniqlanadi, bu esa quyidagi formula bilan aniqlanadi: k уср н / у (10.6) Bunda, н , у - o’rtachalashtiriladigan komponentning tarkibining mos ravishda o’rtachalashdan oldin va keyingi o’rtacha tarkibdan o’rtacha kvadrat xatoligi. k уср koeffitsiyenti o’rtachalashtirishdan keyin nechi martaga o’rtacha kvadrat xatoligining nechi martaga kamayishini ko’rsatadi. O’rtachalashtirish ko’p bosqichli jarayon hisoblanadi. Karyerning proektlashtirish davrida, yoki qayta proektlashda foydali qazilmalarni qazib olishda, ularni tashishda va qo’llaniladigan uskunalarga mos ravishda foydali qazilmalarni sifati bo’yicha va tarkibi bo’yicha o’rtachalashtirilishi ko’rib chiqilishi va inobatga olinishi kerak. Meyorlashtirishning asosiy usullaridan bu foydali qazilmani qazib olish tizimini tanlash va uning elementlarini aniqlashdir (ishlar frontining uzunligi va borish tezligi, ishchi maydon kengligi, panellar o’lchamlari, zaxodkalar turi va parametrlari va boshqalar), shuningdek bu parametrlarni boshqarish, o’rtachalashtirish texnologiyasi tanlash, ekskavatorlar turlarini aniqlash kiradi. Zaboylardagi qazib olish hajmini nazorat qilish (zaboy orasi o’rtachalashtirish) almashinuvda va sutkada qazib olinadigan foydali qazilmalarning har bir qazib olinadigan turi bo’yicha rejaviy ko’rsatkichlar bajarilishi ta’minlanishi bilan amalga oshirilishi kerak. Zaboy orasi 174 o’rtachalashtirish muayyan sortli foydali qazilmaning o’rtachalashtirish sifat ko’rsatkichi bilan xarakterlanadi, va quyidagi formula bilan aniqlanadi: qcp q1V1 q2V2 ...qnVn / V1 V2 ...Vn (10.7) Bunda, q1 , q2 , ..., qn - foydali qazilmaning 1, 2, ..., n – zaboydagi sifat ko’rsatkichlari; V1 , V2 , ..., Vn - 1, 2, ..., n – zaboydagi qazib olinadigan ruda hajmi. Zaboy oraliq o’rtachalashtirilishi k уср 1.3 1.5 (ba’zida 2-2.5) bilan erishiladi. Zaboy orasi o’rtachalashtirishni hosil qilish uchun ekskavatorlarning shixtali zaxiralari ko’riladi, ular karyerlarda 18-50% ni tashkil qiladi. Ko’plab hollarda iste’molchilarning foydali qazilmaga bo’lgan yuqori talablari bilan va uning meyorliligida zaboy orasi o’rtachalashtirish etarli bo’lmaydi. Bunday holda foydali qazilma omborlarida va konlarda qo’shimcha o’rtachalashtirish amalga oshiriladi. O’rtachalashtiriladigan omborlar karyer ichki, karyer oldi boyitish fabrikalaridagi yoki boshqa hom ashyo iste’molchilarida bo’ladi. O’rtachalashtirnish omborlarida o’rtachalashtirish quyidagicha bo’ladi. Omborlarda foydali qazilmalarning sifati va sortiga ko’ra yupqa qiya yoki gorizontal qatlamli shtabellar yotqiziladi. Shtabellardan foydali qazilmalar kesim ko’ndalangina ko’ra yuklanadi va bu bilan o’rtachalashtirish amalga oshadi. O’rtachalashtirish omborlariga foydali qazilmalar avtosamosvallar yoki lokomotivtarkiblar bilan keltiriladi. Foydali qazilmani avtosamosvallar bilan omborlarga tashishda buldozerlar bilan hosil qilingan shtabellar avtosamosvallarga yuklashda ekskavatorlar yoki yuklagichlar bilan ko’shimcha qayta ekskavastiyalash amalga oshishi mumkin (rasm. 1). Foydali qazilmalarni lokomotivtarkiblar bilan tashishda foydali qazilma avval temiryo’li bo’ylab tashlanadi, so’ng shtabelda qayta ekskavastiya qilinadi va shundan so’ng yuklanadi (rasm. 2). O’rtachalashtirish omborlarining eng yaxshi holatlari karyyer yuzasi va boyitish fabrikalari orasida joylashgan omborlarda amalga oshiriladi. Bunday omborlarda o’rtachalashtirish koeffitsiyenti 3.5-4 ga etadi, karyer ichki omborlarida esa 2-3 ni tashkil qiladi. Eng yaxshi o’rtachalashtirish koeffitsiyenti 175 o’rtachalashtirish majmualarida (rotorli ishchi a’zoli o’rtachalashtirish mashinalaridan foydalanadigan) amalga oshadi va bunda ko’rsatkich 6-8 ga etadi. 1-rasm.. O’rtachalashtirish omborlari sxemasi: a, b – mos ravishda foydali qazilmani avtosamosvallar va lokomotivtarkiblar bilan tashishda Yuqori kapital va ekspluatatsion xarajatlarga qaramay o’rtachalashtirish majmualari yer qaridagi foydali qazilmalarning bir tekis bo’lmagan tarkibli katta karyerlarda keng qo’llanilmoqda. 176 35- MA’RUZA FOYDALI QAZILMA KONLARINI OCHIQ USULDA QAZIB OLISHDA XAVFSIZLIK QOIDALARI Reja: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Umumiy qoidalar. Kon ishlarida xavfsizlik qoidalari. Burg’ilash ishlarida xavfsizlik qoidalari. Portlatish ishlarida xavfsizlik qoidalari. Bir kovshli ekskavatorlar ishlarida xavfsizlik qoidalari. Avtomobil transporti qo’llanilganda xavfsizlik qoidalari. Darsning maqsadi- foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishda xavfsizlikning umumiy qoidalari bilan tanishish. 1. Umumiy qoidalar Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishda xavfsizlikning umumiy qoidalari barcha kon korxonalarida bajarilishi shart (kon korxonalarining shaklidan qat’iy nazar). Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish mobaynida ochiq kon ishlari obektlarni: loyihalash, qurilishi, undan foydalanish, kengaytirish, qayta qurish, texnik jihozlarni yangilash, uzoq muddatga saqlash va tugatish ish faoliyatlarni o’z ichiga oladi. Ochiq kon ishlari obektlari quyidagilar: kary’erlar, topilgan konlar, draj poligonlari(suv qochiradigan maydonlar), uyumdan ishqorlab ajratib olish obektlari, shu bilan birga jins ag’darmalarni qazib olish, kary’er va shaxtalarda nokondision ma’danlarni qazib olish, boyitish fabrikasi gidro ag’darmalarni qazib olish obektlarini o’z ichiga oladi. Bir yo’la bir necha kasb bilan band ishchilar mehnat xavfsizligi va bir qancha turdagi kasb yo’riqnomalari bilan tanishishlari shart. Mexanizmni ishga tushirishdan avval va kon mashina transportlarni harakatga keltirishdan oldin nurli yoki ovozli signal berilishi shart. Har qanday noto’g’ri yoki tushunarsiz signal “To’xta” degan mahnodagi signalni bildiradi. Ishchilarni pog’onadan portlatilgan va xavfli pog’ona uyumlariga ko’chirish taqiqlanadi. Tosh bo’laklari(yoki muzlar) osilib turgan pog’onalarda va katta alohida pog’onalarda ishlash taqiqlanadi. 2. Kon ishlari Bir kovshli mexaniq kurakli ekskavatorlar yordamida qazib olishda pog’ona balandligi CHo’michlash balandligidan oshmasligi shart, portlatish ishlari qo’llanilgandan so’ng ekskavatorning CHo’michlash balandligi 1,5 barobarga baland bo’lishi tahminlanadi. Marksheyderlar kuzatuvi ostida ishchi pog’onalarning qiyalik burchagi 80°dan kam bo’lmasligi kerak. 177 3. Burg’ilash ishlari Burg’ilash stanogi kuzatish maydonchasida o’rnatilishi shart va pog’onada prizmali nurash oldini olish uchun stanok harakatlanish qismini shunday joylashtirish kerakki, pog’ona qiyalik brovkasidan uch metr masofadan kam bo’lmasligi zarur. Pog’onalarda birinchi qator skvajinalarni burg’ilashda stanokni bo’ylama o’qi pog’ona yuqori brovkasiga perpendikulyar joylashtirilishi kerak. Burg’ilangan skvajinalarni ochiq qoldirish taqiqlanadi. Burg’ilash stanogi machtasida ishlaydigan ishchi saqlaydigan kamar bilan mahkamlanishi shart. Burg’ilash stanoklarni pog’onalarda joylashtirishda faqatgina montaj qilingan gorizontal maydonchalarda amalga oshirilishi shart. 4. Portlatish ishlari Korxonalarda portlatish ishlari olib borilish davrida baxtsiz hodisalarni oldini olish maqsadida ishchilar uchun xavfsizlik masofasi portlatish pasportida yoki loyihalarida ko’rsatilishi kerak. Portlatish ishlari davrida hamda portlatish mashinalari bilan ishlashda binolar va qurilish inshootlarini seysmik ta’sirdan saqlash uchun PM zaryadi massasi shunday tanlanishi kerakki, portlatish vaqtida shikastlanishdan mustasno bo’lishi shart. Erning yuza qismida portlatish mashinalari bilan bir qancha obektlarni joylashtirish mobaynida ular orasida masofa saqlanishiga amal qilish lozim, detonasiya uzatish imkoniyatidan qat’iy nazar. Ishchilar joylashgan joy hamda xavfli zonalar tayyorlashda portlatish mashinalarni joylashtirish va ommaviy portlatish ishlarini olib borish faqatgina loyiha orqali amalga oshiriladi. Erning yuza qismidagi ommaviy portlatish havo harakatiga ahamiyatga ega xavf soluvchi tahdid faqatgina kelishilgan ketma ketlikda olib borilishi amalga oshirilishi mumkin. Xavfli zarbali ko’mir qatlamlarida portlatish ishlari olib borilishidan oldin tozalovchi va tayyorlov zaboylarida, hamda seliklarni qayta ishlashda, ishchilar portlatiladigan maydonlardan 200 metrgacha xavfsiz maydonlarga ko’chirilishlari shart va toza havoda bo’lishlari lozim. 5. Bir kovshli ekskavatorlar Buldozerlar yordamida ekskavatorlarni ko’chirish faqatgina mustahkam shatak qo’llash orqali ruxsat beriladi va xavfsizlikni tahminlash maqsadida alohida bitta tadbir ishlab chiqilishi amalga oshiriladi. Ekskavator ish vaqtida mashina kabinasida va ishchi maydonchada begonalarning bo’lishi taqiqlanadi. Ekskavator gorizontal yo’lda yoki balandlikka ko’tarilganda yetakchi o’qi transport orqasida bo’lishi va qiyalikdan pastga tushish vaqtida yetakchi o’q oldinda bo’lishi kerak. Ekskavator mashinisti avtomobil transportiga yuklash vaqtida yuklashni boshlash va tugatish haqida signal berishi shart. 178 6. Avtomobil transporti Texnik yo’llarning reja va loyihalari Protodyakonov shkalasiga va SNIPga mos kelishi lozim. Yo’lning o’tish kenligi avtomobil transportining gabarit o’lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi, hamda avtomobilga qarama qarshi yo’nalgan transport oraliq xavfsiz masofa 1,5 metrni va avtoyo’lning harakatlanish qismini chetidan avtokolesogacha 0,5 metrni tashkil etadi. Avtomobil transporti texnik soz bo’lishi, nurli va ovozli signallari, yoritgichlari hamda orqa ko’rinish oynasi mavjud bo’lishi kerak. Kary’er yo’llarida avtomobillar harakati quvib o’tishsiz amalga oshirilishi zarur. Harakat tezligi 30 km/s dan va ekskavator maydonchasiga yaqinlashganda 6 km/soatdan oshmasligi shart. Har qanday sharoitda transport orqaga harakatlanganda to’xtovsiz ovozli signal berilishi shart. Bir tomonlama yoki yuqori gabaritli yuklash hamda avtomobil belgilangan yuk ko’tarishdan yuk massasi oshishi taqiqlanadi. Kary’er yo’llarida harakatlanish texnologik kartada belgilangandek amalga oshiriladi. Avtomobil transporti ish vaqtida (asosan yomg’irli va muzli sirpanchiq ob-havo sharoitida) qarama qarshi transport bilan to’qnashish xavfi yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun tegishli xizmatchilar avtoyo’llarning avariya ahvolini yaxshilashlari lozim, xavfdan mustasno. Muzlagan sharoitda yo’llarni sirpanishidan qat’iy nazar tizimli shlak, qum va boshqa materiallar sepib chiqiladi. Avtosamosvallarni pog’ona yuqori brovkasidan qulashini oldini olish uchun (pog’ona qiyaligi tomonidan) balandligi 0,8 - 1,2 m tuproq jins to’kiladi. Yo’llarning bo’ylama profili shunday bo’lishi kerakki, transport haydovchisiga ko’rish qulayligini yaratishi zarur. Buning uchun profilni shiddatli siniq joylaridan qochish maqsadga muvofiq. Serpantinani qurishda burilishning minimal radiusi va serpantinani tarmoqli yaqinlashishi juda qattiq amal qilish lozim. Barcha transport mexanizmlari garajdan chiqarishdan avval puxta bilimli shaxslar tomonidan mukammal tekshirilishi shart. Eng asosiy diqqatni tormoz tizimiga, rul boshqaruviga, mufta ulashga, signalni uzatish korobkasi, yoritish va kontrol o’lchash priborlariga qaratish kuzatiladi. Avtosamosvalni yuklashga shunday joylashtirish kerakki, ekskavator kovshi burilishda avtokabina ustidan o’tmasligini tahminlash shart. Ekskavator yordamida avtosamosvalga yuklash mobaynida avtokabina maxsus himoyalanmagan bo’lsa kabina ichida o’tirish taqiqlanadi. Ko’tarilgan kuzov holatida avtosamosval orqa bilan yukni yuklashda yuqoridan 30 m masofaga harakatlanish va shu mobaynida kabinada begonalarning bo’lishi taqiqlanadi. Avtoyo’ldan va uning cheti yurish taqiqlanadi chunki kon massasini bo’laklari tushib xavfli jaroxat yetkazishi mumkin. Faqatgina yaxshi tayyorgarlikdan o’tgan haydovchilar, ishni xavfsiz olib borish qoidalarini o’qib o’rgangan va ishlab chiqarishdagi tartib intizomga amal qilganlar kary’erlarda avtotransport boshqaruviga ruxsat olishlari mumkin. 179 NAVOIY KON-METALLURGIYА KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI “KONCHILIK” FAKULTETI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan AMALIY ISHLARNI BAJARISH BO`YICHA USLUBIY KO`RSATMALAR 55311600 – Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari) Navoiy – 2019 yil. 180 1-AMALIY ISH KARYER ELEMENTLARINING GRAFIK TASVIRLANISHI Ishdan maqsad: ochiq kon ishlari elementlari to’g’risida tushunchaga ega bo’lish va ularning grafik tasvirlanishi bilan tanishish. Har xil tog’ jinslarini qazib olishda va turli-tuman qazilmalar, chuqurliklarni kovlash maqsadida yer ustida turib olib boriladigan ishlar yig’indisiga ochiq kon ishlari deb aytiladi. Foydali qazilma konlari: a) tik tushgan va bevosita yer yuzasi bilan tutashgan konlar (1.1-rasm): A-A bo’yicha vertikal qirqim (geologik qirqim) Planda ko’rinishi 1.1-rasm. Tik tushgan va bevosita yer yuzasi bilan tutashgan konlar. 1–yer yuzasi; 2–foydali qazilma; 3–qoplovшi jinslar; α–foydali qazilmaning tushish burшagi; mg–gorizontal foydali qazilma qatlami; mn–normal (perpendikulyar bo’yiшa) foydali qazilma qatlami; Ld–foydali qazilma uyumining uzunligi b) tik tushgan va bevosita yer yuzasi bilan tutashmagan, ya’ni yotqiziqlar ostida bo’lgan konlar (1.2-rasm): B-B bo’yicha vertikal qirqim (geologik qirqim) 1.2-rasm. hn – yotqiziqlar qalinligi, Ld – foydali qazilma uyumining uzunligi v) gorizontal konlar (1.3-rasm): 181 1.3–rasm. Gorizontal konlar. mv–qoplovшi jinslar qatlami; mpi–foydali qazilma qatlami. Planda ko’rinishi Pog’ona Erning ustki qismida ochiq kon ishlari olib borilishi natijasida katta chuqurliklar paydo bo’ladi. CHuqurliklarning yig’indisi karer deb aytiladi. Foydali qazilma kovlab olingan bunday bo’shliqlar yer yuzasida karerning maydoni chegarasi bilan, chuqurligi bo’yicha esa, karerning tubi bilan cheklanadi. Karerning maydoni ichida tog’ jinslarini qazib olish odatda gorizontal qatlamlar yordamida amalga oshiriladi, buning natijasida esa, karerning profili pog’onali ko’rinishga ega bo’ladi. Mustaqil tarzda yumshatiladigan, qazib olinadigan va tashiladigan alohida qatlam pog’ona deb ataladi. Foydali qazilmalarni, qoplovchi va o’z ichiga oluvchi tog’ jinslarini qazish ishlari tabaqalangan holda yuqoridan pastga qarab olib boriladi. Natijada qazish ishlari olib borilayotgan tog’ jinslari massivi pog’ona shaklini egallaydi. Alohida qazish, yuklash va tashish vositalariga ega bo’lgan (ta’minlangan) va pog’ona shaklidagi ishchi yuzaga ega bo’lgan tog’ jinsi qatlamining bir qismiga pog’ona deyiladi. Pog’onaning qazib olingan tomoni bo’yicha β burchak ostida chegaralovchi qiyalik 3 pog’ona qiyaligi deyiladi. Pog’ona qiyaligini uning ostki va ustki maydonchalari bilan kesishgan chizig’iga mos ravishda ustki 4 va ostki 5 brovkalar deyiladi. Pog’ona balandligi Nu ish olib borish xavfsizligini hisobga olgan holda o’rnatiladi va ekskavator o’lchamlari hamda tog’ jinslarining fizik-texnik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Ko’plab karerlarda pog’ona balandligi 10-15 m ni tashkil etadi, ba’zan esa 20-40 m ga yetadi. Ish olib boriladigan pog’onani uning balandligi bo’yicha chegaralovchi gorizontal yuzaga ustki 1 va ostki 2 maydonchalar deyiladi. Qazib olish uchun mo’ljallangan jihozlar (burg’ulash dastgohlari, ekskavatorlar, transport vositalari va b.) joylashgan maydon ”ishchi maydon” deyiladi. Ishchi maydon kengligi Shr.p. 40-70 m ni tashkil etadi. Agar maydonda kon ishlari to’xtatilsa, u holda ish olib borilmaydigan maydon deyiladi. 182 a) ochish ishlari olib boriladigan pog’ona (1.4-rasm): 1.4–rasm. Oшish ishlari olib boriladigan pog’ona. 1–Pog’onaning ustki maydonшasi; 2–Pog’onaning ostki maydonшasi; 3–Pog’ona qiyaligi; 4–Pog’onaning ustki brovkasi; 5–Pog’onaning ostki brovkasi; Nu–pog’ona balandligi; β–pog’ona qiyalik burшagi; Shr.p–ishшi maydon kengligi. b)qazish ishlari olib boriladigan pog’ona: (1.5-rasm). 1.5–rasm. Qazish ishlari olib boriladigan pog’ona. 1–foydali qazilma; 2–qoplovchi jinslar. Ekskavator zaboyi (kovjoy). Pog’ona odatda ketma-ket ravishda parallel tasmalar (polosa), 10-20 m kenglikdagi ba’zan esa undan kengroq bo’lgan zaxodkalar A bilan qaziladi. Zaxodkalarning boshi berk (torets) qismi kovjoy 1 (zaboy) deyiladi. Zaboyda bevosita foydali qazilma yoki qoplovchi jinslarni qazishyuklash ishlari amalga oshiriladi. Natijada zaboy siljib boradi va zaxodka qazib olinadi, so’ngra esa yangi zaxodkaga o’tiladi. a)yumshoq tog’ jinslari (1.6-rasm): 183 1.6–rasm. Yumshoq tog’ jinslarida ekskavator zaboyi. 1–ekskavator o’qi; A–ekskavator zaxodkasining kengligi. b)qattiq tog’ jinslari (1.7-rasm): 1.7–rasm. Уumshatilgan qattiq tog’ jinslarida ekskavator zaboyi. 1–ekskavator joylashgandagi aylanish o’qi; 2–portlatilgan tog’ jinslari uyumi; Vm–portlatilgan tog’ jinslari uyumi kengligi; A1–ekskavatorning birinшi zaxodkasining kengligi. Ochuvchi kon lahmlari. Ishchi gorizontlarni ochish maxsus kon lahmlari (transheyalar)ni o’tish yordamida amalga oshiriladi. Ularni ochishdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad, bu – pog’onalarda yo’lga qo’yilgan yuk oqimlarini transport kommunikatsiyalari bilan ta’minlash va buning natijasida kon massasini ishchi gorizontlardan yer yuzasiga yoki o’rta gorizontlarga tashish imkoniyatini yuzaga keltirishdir. Ochuvchi kon lahmlari yer yuzasidan boshlanib yoki avval ochilgan ish gorizontidan boshlanib, ochilishi nazarda tutilayotgan gorizont ish maydoni belgisida (otmetkasida) tugaydi. Transheyalar bajaradigan vazifasiga ko’ra ikki turga bo’linadi: kapital transheya; qirqim transheya. Kapital transheya – ishchi gorizontni ochish uchun xizmat qiluvchi ochiq qiya kon lahmi bo’lib, transport vositasini yer yuzasidan kongacha yetib borishini ta’minlaydi. Qirqim transheya – gorizontal ochiq kon lahmi bo’lib, foydali qazilmani yoki qoplovchi jinsini qazib olish uchun ish frontini yaratib beradi. Kapital transheyalar karerning ichki konturiga nisbatan joylashuviga qarab quyidagilarga ajratiladi: a)ichki transheya - s’ezd (1.8-rasm): b) tashqi transheya (1.9-rasm). 184 Planda ko’rinishi Planda ko’rinishi Erning ustki qismida ochiq kon ishlari olib borilishi natijasida katta chuqurliklar paydo bo’ladi. CHuqurliklarning yig’indisi karer (ochiq kon ishlari korxonasi) (1.10-rasm) deb aytiladi. Bu chuqurliklarning ko’ndalang kesimi chegarasi tutashmagan bo’ladi. Ma’muriy-xo’jalik tushunchasida esa karer deb konni ochiq usulda qazib olishni tashkil etadigan kon korxonasiga aytiladi. Ko’mir sanoatida va sochilma konlarni ochiq usul bilan qazib olishkarerning kesimi (razrez) deb ataladi. Konchilik ishi asoslari (PGR) 1.10–rasm. Karerning ochiq yuzada ko’rinishi 2-AMALIY ISH 185 2-AMALIY ISH MAVZU: KARYERNING ASOSIY PARAMETRLARINI ANIQLASH Ishning maqsadi- kar’uerning asosiy parametrlarini aniqlash hamda foydali qazilma va qoplama tog’ jinsi hajmlarini hisoblashni o’rganish. Karerning asosiy bosh parametrlariga, kon massasini hajmi, oxirgi CHuqurlik va uning o’lchamlari, bortlarning qiyalik burchaklari, foydali qazilma zahirasi, qoplama tog’ jinsi hajmi va karer ustki maydonning o’lchamlari hisoblanadi. Akademik V.V. Rjevskiy formulasiga binoan, karer konturidagi kon massasi hajmi (m) quyidagicha aniqlanadi: Vг . м 1 n 1 SН к Ln H к2 ctg n Н к3 ctg 2 ср , m3 2 1 3 Bu yerda S – karer tubi ABCDE nuqtalari yuzasi (1.1.-rasm), m2; Nk –karer CHuqurligi, m; βp – karer bortining qiyalik burchagi, gradus; ln – bortning n-ta uchastka uzunligi, m; βsr – bortning o’rtacha qiyalik burchagi, gradus; 1.1.-Rasm. Karer konturidagi kon massasi hajmi Vg.m sxemada keltirishicha: a – umumiy ko’rinishi; b – karer hajmidan kelib chiqqan geometrik qalinlik. Agarda karerning barcha bortlari qiyalik burchaklari teng bo’lsa yoki bir-biridan farq qilsa, unda akad. V.V. Rjevskiy formulasi quyidagi ko’rinishga keladi: 1 1 Vг. м S * H к P * Н к2 ctg ср H к3ctg 2 ср , m3 2 3 Bu yerda R – karer tubi perimetri, m. P 2Pд Bд , m S Lд * Bд , m. Qiya va gorizontal konlarni qazib olishda karer oxirgi CHuqurligi foydali qazilma qatlami asosi belgisi bilan yoki qoplovchi tog’ jinsi qalinligi hv va foydali qazilma qalinligi hi yig’indisi bilan aniqlanadi: H к.к hв hи , 186 Tik konlarni qazib borishda ya’ni, karer CHuqurlashishining ortib borishi boshlang’ich qoplovchi tog’ jinsi koeffitsientini doimiy oshib borishi kuzatiladi. Karer CHuqurligi Nk.k. (1.2.rasm) ma’lum bir oraliqga yetib borishda boshlang’ich qoplovchi tog’ jinsi koeffitsient qiymati chegaraviy tog’ jinsi koffisientiga teng bo’ladi, kt = kgr. 1.2.-Rasm. Karer oxirgi CHuqurligini aniqlash sxemasi. Analitik usul karer oxirgi CHuqurligini aniqlashning taqribiy usuli hisoblanadi, xuddi shunday u barcha kon-geologik, topografik va o’ziga xos konlarni hisobga olmaydi. Bu masalani aniq yEchimini aniqlashda grafik usul, grafoanalitik usul va variantlar usuli qo’llanadi. Karer oxirgi CHuqurligi formulasi quyidagicha aniqlanadi: Н к .к . Р Р 2 4 [ S mг Lд (1 k гр )] 2ctg н . Bu yerda mg – koni gorizontal qalinligi: mг m , m. sin з Karer osti o’lchamlari oxirgi chegarasi gorizontal konlarni qazib olishda, planda kon jinsi uyumi asosi darajasi bilan aniqlanadi. Qiya va tik konlarni qazib olishda, kary’er osti minimal kengligi qo’llanilayotgan tog’-kon transport uskunalarining o’lchamlari va kon ishlarini xavfsiz olib borishini ta’minlash maqsadida 30-40m ni tashkil etadi.. Kary’er tubi uzunligi uyum gorizontal (eni) qalinligi bilan teng olinadi va uyum gorizontal qalinligi katta bo’lgan hollarda kary’er osti uzunligi texnik tamoyildan kelib chiqgan holda 3÷4 km.ni tashkil etadi. Kary’er tubi uzunligi minimal holda 70÷100m.ga yetadi. (mг Вд ) (tg з tg н ) х . 2tg з Foydali qazilma zahirasi hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi: Vи mг * Lд H н hн S1 S 2 * Lд , m3 187 Bu yerda S1, S2 – maydonlar kary’er osti foydali qazilma uyumi ichida joylashganda foydali qazilmaning osilgan va yotgan tomonlari hisoblanadi (1.3. rasm.) S1 S2 (mг х Вд ) 2 tg з tg н . 2(tg з tg н ) х 2 tg з tg н . 2(tg з tg н ) 1.3.-Rasm. Karer tubining holatini tanlash sxemasi. Foydali qazilmaning ishlab chiqarishdagi yuqotilishi (qazib olishdagi yuqotilishini 4% ga tenglab olamiz) bunda formula quyidagicha aniqlanadi: Зп 0,96 * Зб , t. Bu yerda Zb– foydali qazilmaning balans zahirasini geologik zahira bilan teng deb olamiz: Зб Зг Vи * и , t. Kary’er konturidagi kon massasi hajmi (qabul qilamiz βsr=βn) formula quyidagi ko’rinishga keladi: 1 1 Vг. м S * H к P * Н к2 ctg ср H к3ctg 2 ср . m3. 2 3 Kary’er oxirgi chegarasidagi qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Vв Vг. м Vи , m3. Ishlab chiqarishdagi o’rtacha qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti: Vв k ср , m3/t. Зп Masala: Qatlamsimon foydali qazilma uyumlarini qazib olishda kary’erning oxirgi CHuqurligi, foydali qazilmani ishlab chiqarish va balans zahirasini, qoplovchi tog’ jinsi hajmi va ishlab chiqarishda o’rtacha qoplovchi tog’ jinsi koeffitsientini hisoblang. Berilgan: uyum qalinligi m=56 m; uyumning qiyalik burchagi – βz=70°; kary’er osti eni Vd=40 m; kary’er osti uzunligi Ld=2000 m; qoplovchi tog’ jinsining chegaraviy koeffitsienti kgr=9,2 m3/m3; kary’er ish olib borilmaydigan bortlarning qiyalik burchagi βn=39°; foydali qazilma zichligi ρi=2,8 t/m3; ish olib borilmaydigan pog’onaning balandligi hn= 8 m. 188 Echimi: 1. Uyumning gorizontal qalinligi quyidagi formulada aniqlanadi: m 56 mг 60m. sin з sin 70 0 2. Kary’er osti perimetri quyidagi formulada aniqlanadi: P 2Pд Bд 22000 40 4080 m. 3. Kary’er osti maydoni quyidagi formulada aniqlanadi: 2 S Lд * Bд 2000 * 40 80000 m . 4. Kary’er oxirgi CHuqurligi quyidagi formulada aniqlanadi: Н к .к . Р Р 2 4 [ S mг Lд (1 k гр )] 2ctg н . 4080 4080 2 4 3,14[80000 60 2000(1 9,2)] Н к .к . 203m. 2 3,14 ctg 39 0 5. Kary’er ostidan uyumning yotgan tomonigacha bo’lgan masofa quyidagi formulada aniqlanadi: (m Вд ) (tg з tg н ) х г . 2tg з (60 40) (2,7 0,8) 7m. 2 2,7 6. Foydali qazilma zahirasining hajmi quyidagi formulada aniqlanadi: х Vи mг * Lд H н hн S1 S 2 * Lд S1 S1 (mг х Вд ) 2 tg з tg н . 2(tg з tg н ) (60 7 40) 2 2,7 0,8 52,7m 2 . 2(2,7 0,8) х 2 tg з tg н S2 . 2(tg з tg н ) S2 7 2 2,7 0,8 28,1m 2 . 2(2,7 0,8) Vи 60 * 2000203 18 52,7 28,1 * 2000 22038000 m3. 7. Foydali qazilmaning balans zahirasi geologik zahira bilan teng deb olinadi va quyidagi formulada aniqlanadi: Зб Зг Vи * и 22038000 * 2,8 61708000 t. 8. Foydali qazilmaning ishlab chiqarishdagi zahirasi (qazib olishdagi yo’qotilishi -4%) quyidagi formulada aniqlanadi: Зп 0,96 * Зб 61708000 * 0,96 59239000 t. 9. Kary’er konturidagi kon massasi hajmi (βsr=βn deb qabul qilamiz) quyidagi formulada aniqlanadi: 189 1 1 Vг. м S * H к P * Н к2 ctg ср H к3ctg 2 ср . 2 3 1 1 Vг. м 80000 * 203 4080 * 2032 *1,24 3,14 * 2033 *1,24 2 129728000 m3. 2 3 10. Kary’er oxirgi chegarasidagi qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi: : Vв Vг. м Vи 129728000 22038000 107690000 m3. 11. Ishlab chiqarishdagi o’rtacha qoplovchi tog’ jinsi koeffitsienti formulasi: V 107690000 k ср в 1,82 m3/t. Зп 59239000 Masalani yechishda berilgan qiymatlar: № var. m, m βz, grad Vd, m Ld, M kgr, m3/m3 βn, grad ρ i, t/m3 hn, m 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 50 40 60 45 68 65 60 62 45 68 60 50 45 62 65 55 42 45 58 61 65 69 65 70 69 45 49 52 62 59 60 65 70 69 45 48 50 62 49 68 50 52 50 40 45 50 52 50 40 45 51 50 45 44 50 52 45 40 44 44 250 1500 250 2000 1800 1250 1000 250 2000 1600 1250 1200 1200 1100 1350 900 750 880 1600 900 8,9 8,1 8,1 9,2 11,2 8,8 8,2 8,1 9,2 6,2 8,9 7,1 9,1 11,2 8,1 8,2 8,1 9,2 6,3 9,2 41 39 39 41 38 42 39 39 41 39 41 37 40 38 42 39 39 31 39 31 2,4 2,7 2,7 2,8 2,1 3,1 2,8 2,7 2,8 2,3 2,4 2,7 2,8 2,1 2,1 2,8 2,7 2,8 2,8 2,1 20 18 20 17 15 10 18 20 17 15 20 20 17 15 10 15 20 10 15 15 190 KARYERNING ISH UNUMDORLIGI VA XIZMAT QILISH MUDDATINI HISOBLASH. Ishning maqsadi- kar’uerning asosiy parametrlarini aniqlash hamda foydali qazilma va qoplama tog’ jinsi hajmlarini hisoblashni o’rganish. Karьerni ishlab chiqarishdagi xizmat qilish muddati bir qator ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi, bular orasida asosiy xisoblanganlari ishlab chiqarish quvvati, foydali qazilma bo’yicha ish unumdorligi, kon massasi bo’yicha yoki bo’sh tog’ jinslari bo’yicha ish unumdorliklari. Karьerni ishlab chiqarish quvvati foydalanuvchiga biriktirilgan (boyitish fabrikasi, elektrostantsiya va b.q.) va qazib olingan yuk oqimiga qaratilgan(magistral temir yo’llarga tutashgan stantsiyalar) punktlar parametrlari xisoblanadi. Foydali qazilmalar bo’yicha karьerni ishlab chiqarish unumdorligi qazib olingan foydali qazilmalarni nazarda tutilgan yillik xajmi, qaysiki, kon texnik sharoitlar, siyosiy qiymatlar va b.q., extiyojini o’zgarishiga qarab karьerni ishlab chiqarish quvvatidan ko’p yoki kam tomonlaridan farq qiladi. Karьerni qoplovchi tog’ jinslar bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi bu qoplovchi tog’ jinslarini yillik xajmi bo’lib, ishlab chiqarish quvvatini ta’minlash maqsadida ajratib olinadi. Kon massasi bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi korxonani xo’jalikdagi ish faoliyat masshtabini xarakterlaydi, xizmat qiluvchilarni soni, uskunalarni yagona quvvati, elektrenergiyasini sarfi va boshqa turdagi energiya tarqatuvchi, hamda atrof muhitni ekologik muvozanatini buzilish darajasini aniqlaydi. 2.1. Karьer konturidagi foydali qazilma hajmi ( Vпи , m3) aniqlanadi: Vпи S ( H к hн ) (2.8) bu yerda: hн – yotqiziqlar qalinligi, m. 2.2. Karьer konturidagi foydali qazilmaning sanoat zahirasi (Qpi, t) aniqlanadi: Qпи Vпи пи и (2.9) 3 bu yerda: пи - foydali qazilmaning hajmiy og’irligi, t/m . и - foydali qazilmaning qazib olishda yo’qotilishlarni hisobga oluvchi ajratib olish koeffitsienti. 2.3. Karьer konturidagi tog’ jinsi hajmi ( Vп , m3) aniqlanadi: Vп Vк Vпи (2.10) 2.4. O’rtacha qoplovchi tog’ jinsining o’rtacha koeffitsienti ( кср , m3/t): Vп Qпи 2.5. Qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha karьerning ishlab chiqarish unumdorligi: Пв Ппи кср кн кср = bu yerda: Ппи – foydali qazilma bo’yicha karьerning ishlab chiqarish quvvati, t/yil (2.1 ilova); к Н - tog’ jinslarini qazib olishda yillar bo’yicha to’g’ri taqsimlanmaslikni hisobga oluvchi koeffitsient. ( к Н =1,11,3) 2.6. Kon massasi bo’yicha karьerning ishlab chiqarish unumdorligi ( П гм , m3/yil): 191 (2.11) (2.12) П гм = Ппи 1 пи Пв (2.14) с 2.7. Karьerning foydali qazilma bo’yicha sutkalik unumdorligi ( Ппи , t/sutka) aniqlanadi: П с Ппи = пи (2.15) Тг bu yerda: Т г - karьerda 1 yildagi ish kunlari soni ( Т г =350 kun). 2.8.Qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha karьerning sutkalik ish unumdorligi ( Пвс , m3/sutka): П Пвс в (2.16) Тг 2.9. Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha kar’erning smenalik ishlab chiqarish см см 3 unumdorligi ( Ппи , t/smena; П пи , m /smena) см Ппи = с П пи nсм (2.17) П вс (2.18) nсм bu yerda: nсм – kar’erning bir sutkadagi ish smenalar soni (odatda 2-3 smena). 2.10. Kar’erning hizmat qilish muddati ( Т СЛ , yil). Т сл Т с Т э Т з (2.19) bu yerda: Т с Т з – foydali qazilmalarni qazib olish bo’yicha kar’erni o’zlashtirish va so’nishiga ketgan vaqt. Т э - kar’er faoliyatining hisobdagi muddati, yil. Q Т э = пи (2.20) П пи Hisobot shakli. Amaliy ish natijalari bo’yicha hisoblash formulalari, barcha zarur hisoblar va ularning natijalari, xuddi shuningdek Vк f ( H к ) bog’liklik grafigi va karьer chizmasini millimetr kog’oziga tushirilgan holda takdim etiladi. Mustaqil hisoblash uchun qiymatlar 2.1 ilovada keltirilgan. Пвсм = 192 Topshiriq. №2 amaliy ishini bajarish uchun ishlab chiqarish quvvatini aniqlash. № var. m, m βz, grad Vd, m Ld, m kgr, m3/m3 βn , grad ρi , t/m3 hn, m 1. 50 65 50 250 8,9 41 2,4 20 2. 40 69 52 1500 8,1 39 2,7 18 3. 60 65 50 250 8,1 39 2,7 20 4. 45 70 40 2000 9,2 41 2,8 17 5. 68 69 45 1800 11,2 38 2,1 15 6. 65 45 50 1250 8,8 42 3,1 10 7. 8. 9. 60 62 45 49 52 62 52 50 40 1000 250 2000 8,2 8,1 9,2 39 39 41 2,8 2,7 2,8 18 20 17 10. 68 59 45 1600 6,2 39 2,3 15 193 3-AMALIY ISH TOG’ JINSLARI XUSUSIYATLARI VA ULARNI ANIQLASH USULLARI. TOG’ JINSLARINING MAYDALANISHGA QARSHILIGINI BAHOLASH. Ishning maqsadi: tog’ jinslarining ba’zi tayanch xususiyatlarini na’munada va massivda urganish. Tog’ jinslarining mustaxkamlik xususiyatlari: zichligi, massivdagi yoriqdorligi va boshqalar. Tog’ jinslarining maydalanishga qarshiligini, shuningdek texnologik jarayonlarni (burg’ulanishga, portlatishga, qazish-yuklashga, tashishga) samaradorligini aniklashga ta’sir ko’rsatadi. Mustahkamlik xususiyati, mustahkamligi va tog’ jinsining bulakdagi boshqa xususiyatlari tajriba sinovlari yordamida belgilanadi, massivning xususiyatlari va boshqa tog’ jinsining tavsiflari (massivning yoriqdorligi, burg’ulanishi, tog’ jinsining portlashi va boshqalar) hisob-kitob yo’li bilan yoki karьerlarda haqiqiy izlanishlar olib borish yo’li bilan aniqlanadi. Bo’laklarda tog’ jinsinig xususiyatlarini aniklash. Bir o’qli siqilishda chidamlilik chegarasi a) Sinovlar o’tkazish vaqtida foydalaniladigan (3.1 chizma) bo’laklarning (namunaning) to’g’ri shakli a×b×h=41×41×41mm qilib qabul qilinadi. P ра зр Образец h Плиты пресса а (d) 3.1 chizma ning qiymati 1 bu yerda: – parchalanishga ta’sir qiluvchi kuchning qiymati; – namunaning ko’ndalang kesim yuzasi (a×b), b) Bir muncha yengil tayyorlanadigan yalpoq namunalar o’qdosh puansonlar usuli bilan aniqlanadi (3.2 chizma). 194 Pразр 10- 20 Пуансон Образец Пуансон 30- 60 3.2 chizma Namuna bu tog’ jinsidan tashkil topgan plastina bo’lib, qalinligi 10-15 mm ni tashkil qiladi, ikkita paralel tekislik va ishlov berilmagan aylanasimon burchaklarga ega bulgan shakl; ko’ndalang kesim o’lchami 30-60 mm. Puansonning diametri 11.27 mm ni tashkil qiladi. 2 bu yerda: – namunaning shartli ko’ndalang kesim yuzasi, =60 mm da 1. =2,26 ( =40 mm da =1,79 ) CHo’zilishga mustaxkamlik chegarasi a) bevosita usul – maxsus formada tayyorlangan namunaning buzilishi 3 Bu usul namunani tayyorlashning qiyinchiligi bilan xususiyatlanadi. b) bilvosita usul – tsilindrsimon namunalarga yo’naltirilgan siquvchi kuchlar yordamida buzilishi (3.3- chizma). Pразр Пуансон пресса dобр 3.3- chizma 195 4 bu yerda: - buzuvchi kuchning kiymati; namunaning uzunligi va diametri, sm (kup xollarda – koeffitsent, tog’ ); jinslari uchun =0,64 ga teng. 2. Surilishga chidamlilik chegarasi Namunaning to’g’ri formasining buzilishi (kesilishi) matirtsalarda kelib chikadi (3.4-chizma). Pразр О 1 5 4 2 3 3.4 – chizma: 1, 2 – yuqori va pastki matritsalar; 3 – plitkantng rolikli to’shakchalari; 4 – namunani ushlab turaligan va harakatlantiradigan oboyma va vkladish; 5 – sinaladigan namuna. 5 bu yerda: – namunaning kesilish burchagi; ning qiymati ; ; - namunaning ko’ndalang kesim yuzasi, . ga teng bo’lishi mumkin. 3. Tog’ jnslarining zichligi yoki ularning solishtirma og’irligi γ a) namunaninng to’g’ri formasini to’g’ridan to’g’ri o’lchash 5 bu yerda: - namunaning massasi, g; - namunaning hajmi, b) namunaning noto’g’ri formasini suvda o’lchash 196 . 6 bu yerda: – namunaning havodagi va suvdagi massalari, g; va . 4. Proffessor. M. M. Protodьyakonovning tog’ jinslarining qattiklik koeffitsenti ƒ 7 birinchi holatda ikkinchi holatda esa MPa Qattiqlik koeffitsientining aniqroq qiymatini ushbu formula orqali aniqlanadi: 7 Kategoriyalar I Proffisor M.M. Protodьyakonovning tog’ jnslarin qattiqlik shkalasi Qattiqlik Qattiqlik darajasi Tog’ jinslari koeffitsenti, ƒ Qattiqlik darajasi juda yukori Kvartsitlar, bazaltlar va boshq. 20 Juda qattiq II Granitlar, profirlar, peschanniklar 15 Granitlar, peschaiklar, oxak toshlar 8-10 Peschaniklar, slanitslar, temir rudalari 5-6 Ba’zi peschaniklar va slanetslar, jich mergel 3-4 Yumshoq slanetslar, qumlar, okuvchi tog’ jinslari 0,3 – 2 Qattiq III Qattig’rq IV O’rtacha qattiq V VI-X Yumshoq, sochiluvchi, oquvchi Izoh: 1. Professor M.M. Protodьyakonovning qattiqlik shkalasi tog’ jinislarining mustahkamligiga umumiy baho berish uchun ishlatiladi. 2. Kon ishlarin normalash uchun boshqa klasifikatsiyalar ishlatiladi: Burg’ulanishi, kovlanishi (ekskaviruemostь), SNiP – 82 va boshqalar. lar orasida katta bog’liqlik bor va bu bog’liqlik quydagicha: 7 1. V. Tog’ jinsi massivining yoriqdorligini baholash. Karьer bortlaridagi ochilgan tog’ jinslarini bevosita o’lchash usuli. 197 Bu yo’l bilan massivning yoriqdorligi haqida quyidagilarni o’rnatish mumkin: yorio’dorlik tizimlarining soni; yoriqlarning har bir tizimda takrorlanishi; yoriqlarining tushishi va cho’zilish azimutlari; yoriqlarning tushish burchagi; yoriqlarning holati (ularning ochilganligi, to’lishishlari turlari) va boshqalar. 2. Tog’ jinslarini bir o’qqa siqilishiga chidamliligidan kelib chiqib yoriqdorlikni taqriban aniqlashning bilvosita usuli (cho’kindi tog’ jinslari uchun qo’llash mumkin): 8 bu yerda – tabiiy bo’lingan bo’laklarning diametri, m; - bir uqqa siqilgan tog’ jinslarini chidamlilik chegarasi, MPa. Olingan tabiiy bo’lingan bo’laklarning diametrlarining qiymatlari ( ) massivdagi tog’ jinslarining yoriqdorligini yo’nalishlarini tafsiflaydi. Tog’ jinslari massivining yoriqdorlik darajasi bo’yicha klassifikatsiyasi (Portlatish ishlari bo’yicha idoralararo komissiyasi) YoriqBarcha Massivdagi bulakdorliklarning razmerini dor-lik yoriqdorlik tarkibi (%), mm. Katetizimlari Massivning yoriqdorlik goriya-si orasidagi (bulaklilik) darajasi urtacha +300 +700 +1000 masofa( ), m I Uta kuchli yoriqdorlikka ega (kichkina bulakli) II Kuchli yoriqdorlikka ega (urta bulakli) 0,1-0,5 III Urtacha yoriqdorlikka ega (katta bulakli) 0,5-1,0 IV Mayda yoriqdorlikka ega (uta katta bulakli) 1,-1,5 V Yoriqsiz, yaxlit (yaxlit ktta bulakli) 0,1 1,5 10 10-70 70-100 100 100 0 0 30 5 30-80 5-50 80-100 40-100 100 100 D. Tog’ jinslarini buzilishga qarshiligini baholash va tog’ jinslarini yoriqdorlik (bo’laklik) kategoriyalarini aniqlash. 1. Tog’ jinslarining nisbiy qazib olishga qarshiligini aniqlanadi (V.V. Rjevskiy) 198 , bu yerda – massivning yoriqdorlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsient (1 jadvaldan olinadi); – erkin tushish tezlanishi. 2. - bo’yicha tog’ jinslarining kategoriyasi va sinfi aniqlanadi. 3. Tog’ jinslariningsh qattiqlik koeffitsenti va professor M.M. Protodьyaknov shkalasi bo’yicha tog’ jinslarining kategoriyalari aniqlanadi. 4. Ushbu ko’rsatilgan ma’lumotlardan kelib chiqib massivning yoriqlari orasidagi o’rtacha masofa 2 jadvaldan kelib chiqib tog’ jinsining yoriqdorlik (bo’lakdorlik) kategoriyasi belgilanadi. 199 4-AMALIY ISH QOPLOVCHI TOG’ JINSLARI KOFFITSENTI VA ULARNI HISOBLASH. Ishning maqsad: shundan iboratki, har xil holatda joylashgan foydali qazilma yotqiziqlarining turli sharoitda qoplovchi tog’ jinslari koeffitsentini o’rganish, sonli qiymatlarini bilish va karьerning chuqurligini oshib borishi bilan chegaraviy va joriy qoplovchi tog’ jinslar koeffitsentlarini o’zgarishlarini dinamikasini baholash. A. Umumiy tartibi va berilgan qiymatlari. Qoplovchi tog’ jnslari koeffitsenti – bu foydali qazilmaning bir birligiga to’g’ri keluvchi qoplovchi tog’ jinslarining qiymatiga aytiladi. Qoplovchi tog’ jnslar va foydali qazilma tonnada o’lchansa qoplovchi tog’ jinslari vazniga oid bo’ladi (t/t), agar ikkalasi xam metr kubda o’lchansa hajmga oid bo’ladi (m3/m3) va qoplovchi tog’ jinslari m3 da o’lchansa, foydali qazilmalar esa tonnada o’lchansa (m3/t) aralash bo’ladi. Ushbu oxirgi holatdagi qoplovchi tog’ jinslari koeffitsienti odatda ko’proq qo’llaniladi. Ochiq kon ishlarida va karьerlarni loyihalashda bir necha xil qoplovchi tog’ jinslari koeffitsenti ishlatiladi: (o’rta geologik, o’rta sanoat,) joriy, konturli, chegaraviy va boshqalar. B . Qoplovi tog’ jinslari koeffitsientlarini aniqlash. 1. O’rtacha geologik qoplovchi tog’ jinslari koeffitsentlarini karьerning oxirgi chegarasidagi qoplovchi tog’ jinslarining shu chegaradagi foyali qazilmaning geologik zaxirasiga nisbatiga aytiladi (4.1 chizma). б қия ётқизиқларда h а тик ётқизикларда h H H Hк γн М VВB αЗ γн Hк α VВЛ M 3 Qи Qи Л г = V +VВ, м т kcр Qи B В VВ γн г = VВ , м т kcр Qи 3 3 в горизонтал ётқ изиқ ларда h H Hк γн VВ γн М Qи 3 г = VВ , м т kcр Qи 4.1 chizma buerda: –yotqiziqning osilib turgan tomonidagi qoplovchi tog’ jinslarining hajmi, ; - yotqiziqning yotib turgan tomonidagi qoplovchi tog’ jinslarining hajmi, ; - karьerning oxirgi chegarasidagi foydali qazilmaning zahirasi, t; - karьerning oxirgi chuqurligi, m; M – yotqiziqning normal qalinligi, m; 200 ≤ γн – nanosning qalinligi, m; α – yotqiziqning yotish burchagi, grad; - karьerning ish olib borilmaydigan bortining (ishlamaydigan bortni karьerning ishi tugallangandagi burchagi), grad. Berilgan ma’lumotlarda kelib chiqib karьerning profili (masshtab 1:1000 dan 1:2000 gacha) qo’riladi va ning qiymati aniqlanadi.buning uchun karьer profilidagi qoplovchi tog’ jinslari va foydali qazilma zahiralarining maydonlarini hisoblash kerak. Bu maydon karьerning yer usti cho’ziqligi bo’ylab 1 m uzunlikka to’g’ri keluvchi qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma hajmi bilan bir xil qiymatga ega. Karьerning 1 m uzunlikdagi foydali qazilma zahirasi quydagicha aniqlanadi. , t, buerda: –qoplovchi tog’ jinsining hajmiy ogirligi (zichligi), t/ ; - yotqiziqninggorizantal qalinligi, m. 2. Qoplovchi tog’ jinslarining o’rtacha sanoat koeffitsienti - karьerning oxirgi chegarasidagi qoplovchi tog’ jinslarining shu chegaradagi foydali qazilmaning sanoat zahirasiga nisbatiga aytiladi. buerda: - foydali qazilmaning sanoat zahirasi, t. t, buerda: –kon ishlari jarayonlarida foydali qazilmani qazib olishda ularning yo’qotilishlari koffitsienti, qaysiki xamma vaqt deb oli mumkin. birdan kichik. Ochiq kon ishlarini hisoblashlarida 2. Qoplovchi tog’ jinslarining urtacha ekspluatatsiya koeffitsenti karьerning oxirgi chegarasidagi qoplovchi tog’ jinslarining shu chegaradagi foyali qazilmaning sanoat zahiras nisbatidan karьerni qo’rulishi vaqtida qazib olingan qoplovchi tog’ jinslari va foydali qazilma hajmining ayrilganiga teng(4.2 chizma). 201 б қия ётқизиқларда VВс h а тик ётқия ётқизикларда VВЛ VВс h H H Hк VВB γн VВЛ γн Hк αЗ VВ γн α Qипр э = kcр Qи VВB+VВЛ- VВс, м т Qипр- Qис c э = VВ - VВ , м т kcр пр Qи 3 3 в горизонтал ётқ изиқ ларда h VВс Шрп H Hк γн Qи bu yerda ( γр γн - VВ ,с м 3 т э = VВпр kcр Qи- Qи с α Шрп VВс α Ну hн bт VВс 4.2 chizma karьerning qurilish vaqtida mos ravishda qoplovchi tog’ jinslarining hajmi ) va foydali qazilma zahirasi (t); burchagi, grad; 3 karьerning ish olib boriladigan bortining qiyalik qirqim transheyan tubining kengligi, m; pog’ona balandligi, m; α – pog’ona qiyaligining burchagi, grad. 4. Qoplovchi tog’ jinslarining konturli koeffitsenti karьer chegaralarini kengaytirishda kesib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi hajmining vaqtning uzida kesib olinadigan foydali qazilma hajmiga 202 nisbati (4.3 chizma). bir б қия ётқизиқларда а тик ётқизикларда h h H H Hк Hк γн γн V B В З VВ Hк γн Hк α VВЛ 3 Qи Qи V kcр= QиВ , м т 3 VB+ kcр= ВQиV , м т Л В 3 в горизонтал ётқизиқларда h H γн γн γн VВ Qи 3 kк = QVи, м т В 4.3 chizma 5. CHegaraviy qoplovchi tog’ jinslari koeffitsenti bu konturli qoplovchi tog’ jinslari koeffitsientining eng yukori qiymatining ochiq kon ishlarining iqtisodiy samaradorligidan kelib chiqib aniklanadi. Odatda ochiq va yer osti usullarida 1 t foydali qazilmani qazib olish uchun sarflangan xarajatlarni tengligi shartlaridan kelib chiqib aniqlanadi. , u.e./t, Bundan: , m3/t, bu yerda – foydali qazilmaning belgilangan me’yoriy tannarxi ( bu odatda 1 t foydali qazilmani yer osti usuli bilan qazib olgandagi xarajatiga teng), u.e/t; 1 t foydali qazilmani ochiq usulda qazib olgandagi xarajatlari (ochishga ketgan xarajatlardan tashqari), u.e./t; tog’ jinslarini qazib olish uchun ketgan xarajat, u.e/m3. 1 m3 qoplpvchi 6. Joriy qoplvchi tog’ jinslari koeffitsenti ma’lum bir vaqt ichida (oy, kvartal, yil) ag’darmaga chiqarilgan qoplovchi tog’ jinslarining o’sha vaqt ichida qazib olingan foydali qazilma miqdori 203 nisbatiga aytiladi (4.4 chizma). б қия ётқизиқларда Vвт hн а тик қия ётқизиқларда V ТВ hн γр Hк γн γр αЗ γн Hк γн γр αЗ Qт и QИТ Vвт 3 kтек= Qит , м/ т Vвт , м3 т = kтек Qит / hн V ТВ γн γр γн Qт и Vвт , м3 т = kтек Qит / 4.4 chizma 7. Konturli va joriiy qoplovchi tog’ jinslari koeffitsentlarini hisoblash. 1. Vazifaning mos ravishda masshtabda 1:1000, 1:2000 yoki 1:1500 (karьerning chuqurligiga qarab) berilganligiga qarab A4 formatdagi qog’ozda karьerning profili chiziladi (4.5 chizma), qaysiki foydali qazilma qabul qilingan pog’onaning balandligidan kelib chiqib gorizontal qatlamlarga bo’linadi bu yerda ekskavatorning maksimal cho’michlash balandligi. Keyin har qaysi qatlam (pog’ona) uchun ishlaydigan va ishlamaydigan bortlarning qiyalik burchaklaridan kelib chiqib bortlarinng ketma-ketlikdagi holaati ko’riladi (bortlarning holatlari xar biri bir-biridan ajralib turish uchun har xil rangda chiziladi). SHundan keyin qurilgan figuradagi bortlarning holatidan karьerning 1 m ga uzunligiga teng xajmdagi foydali qazilma va qoplovchi tog jinslari o’lchanadi. Pog’onalardagi foydali qazilma zahiralari quyidagicha: . Olingan har bir pog’onadagi xajmdan va zahiralardan kelib chiqib konturli va joriy qoplovchi tog’ jinslari koeffitsenti hisoblanadi. Hisoblashlarni yengillashtirish uchun va faqat yuqoridagi, o’rtadagi va kaьerning oxirgi chuqurligidagi 2 – 3 pog’onalarda hisoblashlarni olib borish mumkin (4.5 chizma). 204 2. Olingan va ning qiymatlari jadval shaklida yoziladi va bu qiymatlardan karьerning chuqurligiga bog’liklik grafigi chiziladi. Bu grafik ham shu kog’ozda chiziladi. 3. Joriy qoplovchi tog’ jinslari koeffitsientidan kelib chiqib karьerning bir yillik bir pog’ona ( karьerning o’rtacha chuqurligidagi pog’onadan) chuqurlashishidan kelib chiqib karьerning bir yillik qoplovchi tog’ jinslarining hajmi aniqlanadi. 205 5-AMALIY ISH MAVZU: KAPITAL TRANSHEYaNI HAJMI VA KONSTRUKTSIYASINI ANIQLASH. Ishning maqsadi- тashqi kapital transheyani hajmlarini aniqlashni o’rganish. hisoblashni va konstruktsiyasini Kary’erlarda ish olib borilayotgan gorizontlargacha transportlar harakatini yo’lga qo’yish maqsadida yer yuqori qatlamidan ochuvchi va yer osti laxmlari barpo etilgan. Asosan kary’erlarni ochishda o’tuvchi laximlar qiya transheyalardan foydalaniladi. Ular gorizontlarni ochishda yuqoridan pastga qarab quriladi. Transheyalar foydalanishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: kapital va qirqim transheyalar. Kapital transheyalar yerning yuza qismidan foydali qazilmagacha borishini tahminlaydi, qirqim transheyalar esa qoplovchi jinslarni olib tashlash yoki foydali qazilmalarni qazib olishda front ishlarini yaratib berishda qo’llaniladi. Avtomobil transportidan foydalanilgan holda yuqori gorizontlarni ochishda asosan kapital transheyalardan foydalaniladi, ular uzoq muddatga ya’ni 10 yilgacha xizmat qilishga mo’ljallangan. Kapital transheya kary’er maydoni chegarasidan tashqarida ham quriladi. Kapital transheya yordamida bitta pog’ona yoki ochish usuliga ko’ra bir nechta pog’onalarda harakatlanishi mumkin. 206 1.Rasm. Kapital transheyani umumi y ko’rinishi: – transheya osti kengligi; transheya borti qiyalik burchagi; –transheya balandligi; , - bitta pog’ona balandligi. 2.Rasm. Kapital transheyani qirqim yuzasi: a —temir yo’l transporti uchun; b avtomobil transporti uchun. - Transheyaning asosiy parametri quyidagilar: ko’ndalang kesim yuzasining o’lchamlari, bo’ylama qiyalik, uzunligi va CHuqurligi (1.rasm). Tekis yuzada joylashtirilgan kapital transheya trapetsiyasimon qirqimga ega, qiya tepalikka joylashtirilgan transheyalar esa aksar hollarda ko’ndalang qirqimi uchburchakka yaqin shaklga ega bo’ladi. Bir nechta pog’onani ochuvchi kapital transheya, murakkab pog’onali shaklga ega. Kapital transheya bortining qiyalik burchagi tog’ jinsining turg’unlik darajasiga bog’liq. Mustahkam qoyali tog’ jinslarda 65—75°ga, yoriqdor qoyali tog’ jinslarda 55— 60°ga, va CHo’kindi jinslarda (qumtosh, oxaktosh, argillitlar)—35 dan 55°gacha hamda zaif bog’langan gillarda — 25 dan 40° gacha qabul qilinadi. Transheya pastki qismi kengligi (2rasm.) ikkita shart bo’yicha amalga oshiriladi: transport yo’lining konstruktsiyasi va o’lchami hamda transheya o’tkazishda jihozlarni xavfsiz joylashtirish. Temir yo’l transportida transheya pastki qismi kengligi quyidagi elementlarni: A — cheti, K — kyuvet, O—tayanchni joylashtirish uchun maydoncha, P — o’tish qismi, 3 — yer qazish tasmasi (zemlyanoe polotno), L — lotok. Lotok cheti kengligi A yumshoq tog’ jinslarda 1 m, qoyali tog’ jinslarda-— 0,5 m tashkil etadi; kyuvet yuza qismi kenligi yumshoq tog’ jinslarda 1,65 m, qoyali tog’ jinslarda 1 m. Kontaktli tayanch egallagan maydon kengligi 0,4 m va S k = 3,7 m masofada yaqindagi yo’l o’qigacha. Yo’l o’qlari orasidagi masofa S p ular soniga va dumpkarlar yuk ko’tarish qobiliyatiga bog’liq holda 4,1 dan 5,3 m gacha o’zgaradi. Yuk ko’tarishi 180t bo’lgan dumpkarlar uchun va undan katta transheyadagi yo’l o’qlari orasidagi masofa quyidagini 207 tashkil qiladi: ikki tomonlama yo’l chiziqlarida — 5 m, ko’p yo’lli chiziqlarda — 5,3 m. Ikki yo’lli temir yul transportlari harakatlanadigan transheyalari osti minimal kengligi 14— 15 metrni tashkil etadi. Avtomobil transportida kyuvet va yo’lning o’tish qismi orasida asosan kengligi 0,5—1 metrli yo’l cheti qoldiriladi. O’tish qismi kengligi P harakatlanish polosasi soniga bog’liq va avtosamosvalni yuk ko’tarish qobiliyati 4,5m dan 20 metrgacha o’zgaradi. Ikki polosali harakatlanishda va yuk kuchlanishi bir yilda 15 mln.tonnani tashkil etadi. Yuk ko’tarish qobiliyati 40—45, 65—75, 100—120 va 160—180 tonna bo’lgan avtosamosvallar uchun mos ravishda 12,5; 15,5; 17 va 20 metrni tashkil etadi. Juda ko’p qor yog’adigan iqlimli zonalarda transheya kengligini 7—10 metrga kengaytirish lozim chunki qorni vaqtinchalik yig’ish uchun va zahiradagi harakatlanish polosalarni qordan tozalash transporti harakatlanishi uchun zarur bo’ladi. Transheyani kesim yuzasi undagi transheya o’tishda qo’llaniladigan va ekskavatsiyalash vaqtida yirik o’lchamli tog’ jinslarni sig’dirish imkonini beradigan ekskavator va boshqa turdagi transportlarni xavfsiz joylashishini ta’minlashi zarur. Ish unumdorligi yuqori bo’lgan ekskavatorlar uchun xavfsizlikni tahminlash maqsadida kuzovi va transheya borti orasida 1 — 1,5 m oraliq qoldiriladi. Avtotransportga tog’ jinsi yuklash bilan transheya o’tkazishda uning kenligini 25—30 metrgacha o’zaytiriladi, bunda avtosamosvallarni aylanma harakatini va ekskavatorni ish unumdorligini 25—40 %ga ta’minlab berish tadbirlari ishlab chiqiladi. Kapital transheya qiyalik kattaligi yukli transport qiyaligi kattaligiga bog’liq bo’ladi, ya’ni transport idishining xavfsizlik harakatini talab etilishini chegaralaydi hamda lokomotivni texnik imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Kapital transheyani maksimal qiyaligi transport turiga bog’liq holda: elektr tortish kuchida 0,04; yuk tortuvchi agregatlarda 0,06; avtotransportlarda 0,9— 0,12; konveer transportida 16— 18° ni tashkil etadi. Biroq ruxsat etilgan qiyalikni umumiy hollarda qo’llash ancha tejamli hisoblanadi, hamda qiyalik oshishi bilan sostavni foydali massasi pasayadi, bunda sostavdagi vagonlar soni kamayadi, bu holat tashishga ketadigan harajatni oshishiga olib keladi. Shu vaqtda kapital transheya qiyaligi oshishida uning hajmi kamayadi, yo’l uzunligi qisqaradi va tashish masofasi kamayadi. Eng qulayi yuqorida keltirilgan yo’l qiyaligi hisoblanadi, shu tariqa kon massasini tashishga ketadigan umumiy kapital va ekspluatatsion harajat minimal bo’ladi. Sodda qiya transheya uzunligi formulasi: — transheyani oxirgi CHuqurligi, m; i —transheya qiyaligi. Tekis yuzaga ega qirqim va kapital transheya biron bir geometrik figura hajmi yoki hajmiy yig’indisi bilan hisoblanadi. Sodda kapital transheya hajmini V (m 3 ) ikkita piramida hajmi V2 va yarimprizma xajmiy V yig’indisida hisoblash mumkin (3-rasm.): bu yerda 208 3.-Rasm. Kapital transheya elementlari va parametrlari. Transheya yon qiya qismidagi ikkita piramida V 1 va prizma V 3 bilan tugallangan tog’ jinsi hajmi uncha ko’p bo’lmagan va asosan hisoblashlarda inobatga olinmaydi. To’g’ri burchakli maydon asosida bh yotgan poluprizma hajmi Vi, yarimiga teng, balandligi esa transheya uzunligiga teng: L = h/i, Piramida hajmi V 2, ya’ni asosi uchburchak maydonidan iborat: Tik transheya hajmi ham ushbu formula yordamida hisoblanadi, lekin i kattalik transheya qiyalik burchagi sinusi natural qiymatiga kiritiladi. Bir nechta gorizontlarni ochuvchi tashqi murakkab transheya konstruktsiyasi (umumiy yoki gruppali), kary’er bortiga uni tutashishi turiga bog’liq ravishda transport kommunikatsiya sistemlari, transport maydonchalari soni turli xil bo’lishi mumkin. Transheya bir yoki ikki tomonli tutashgan, umumiy yoki alohida chiqish yo’li bo’lishi mumkin (4-rasm.). Pog’ona balandligi N u va maydon kengligi b t , turli gorizontdagi o’lchamlar har xil bo’lishi mumkin. Rasm. Ikkita gorizontni 4ochuvchi umumiy transheya sxemalari: a — bir tomonlama tutashganligi bilan umumiy chiqish yo’li; b- bir tomonlama tutashganligi bilan alohida chiqish yo’li. 209 Tashqi CHuqur transheya hajmi murakkab konstruktsiyasi geometrik figura hajmiy yig’indisi formulasida aniqlanadi. Bu hollarda formula juda qo’pol chiqadi, hisoblashlar natijasi esa yetarli ishonchli bo’lmaydi. Xaqiqatda transheya to’g’ri geometrik figura hisoblanmaydi. Shuning uchun aniq hisoblashlar uchun vertikal parallel kesimlar usulidan foydalaniladi. (5-rasm.). Shunda transheya hajmi: Bu yerda S b S 2 ,... ,S„ — ko’ndalang kesimi yuzasi maydoni m 2 ; l 1 , 1 2 ,..., l p — mos keluvchi kesimlar orasidagi masofalar, m. Hajmni bu usulda qancha aniq hisoblansa, kesimlar orasidagi masofa shuncha kamayadi. 5-Rasm. Kapital transheyani gorizontga tutashish sxemasi. Murakkab konstruksiyali CHuqur transheyalarni taqribiy hajmini oddiy transheyalar hajmi formulasida aniqlash mumkin, uni to’g’ri chiziqli murakkab ko’ndalang konturga almashtirish orqali. Katta radiusdagi egri va katta CHuqurlikdagi transheyalar bortga yetkazib berishini hamda punktda unga transheyani tutashishi albatta hisobga olinadi. Umumiy hollarda to’g’ri burchakka(5 a- rasm.) tutashishida transheya osti ko’ndalang kesimi to’g’riga 1—2 ga joylashgan. Agarda tutashish egri chiziq bo’ylab amalga oshirilsa, tutashgan maydon darajasida joylashgan bo’lsa(5 b- rasm.), unda transheya osti ko’ndalang kesimi to’g’riga 3—4 belgilaydi. Bu hollarda transheya hajmi qo’shimcha bortga yetkazib berishi tufayli sezilarli darajada katta, ya’ni planda 210 shtrixlangan, lekin ko’ndalang kesimda raqamlar bilan ifodalangan: 2, 3, 4, 5, 6. Ba’zida egrilik bo’ylab tutashishda, qiya uchastkada joylashgan transheya parchalangan 2—7—8 holatda nomoyon bo’ladi. osti Egrilik balandligini bilgan holda h K , to’g’ri qirqim balandligini h n aniqlash mumkin va uni uzunligi l p , b. q. qirqim 7—8: bu yerda h — pog’onani umumiy balandligi, m; i ’ — yetakchi qiyalik, %o. Egrilik radiusi R k transport turidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi, temir yo’l transporti uchun egrilik qiyaligi (%o) Transheya asosiy parametrlarini bilgan holda , h k , R k transheya profili va planini qurish mumkin va transheya hajmini tutashishini hisobga olgan holda aniq hisoblash mumkin. Avtomobil egri yo’li uchastkasidagi qiyalik yetakchiga nisbatan 25—30 % ga kamroq, qoida bo’yicha 0,045 dan oshmasligi lozim. Ko’rinib turibdiki 5-rasmda, egrilikka tutashganda qo’shimcha turli bortlarga ko’tarilish nuqtalari 2, 7, 5, 6 kichik, gorizontal maydonchaga tutashishga nisbatan. MASALA. Qiya transheyani hajmini aniqlash. Transheya CHuqurligi h = 15 m osti kengligi b = 20 m. Transheya qiyaligi i = 0,08, bort qiyalik burchagi 40°. Murakkab tuzilishdagi CHuqur transheyalar (100—160 metrgacha) hajmi va o’lchamlari ko’p: yuqorgi kengligi 200—400 m, uzunligi 2—2,5 km hajmi bir necha mln.m3 dan bir necha o’n mln.m3 gacha yetadi. Kary’er bortiga qo’shimcha yetkazish hajmi unga birgalikdagi CHuqur transheyani tutashishi singari juda o’lkan. Bu sharoitlarda foydali jihatdan ahamiyatga egaligi transheya konstruksiyasi va parametrlarini optimallash masalasiga qaratish, ya’ni murakkabligi va ko’p variantligi natijasida hisoblashlarni EVM ni qo’llashsiz hal etish mumkin emas. SAPR tufayli transheyani qurish va qayta ta’mirlash variantlarini tanlash imkoni paydo bo’lmoqda, ya’ni yo’l trassalari parametrlarini yaxshilanishi va transheya hajmini (o’n va yuz ming m 3 ) qisqarishiga va bu transportga bo’lgan ekspluatasion harajatni kamayishiga olib kelishi axamiyatli hisoblanadi. 211 6-AMALIY ISH MAVZU:QIRQIM TRANSHEYA O’TISH KO’RSATKICHLARI VA PARAMETRLARINI HISOBLASH Ishning maqsadi- қirqim transheya o’tish ko’rsatkichlari va parametrlarini hisoblashni o’rganish. Qoyali tog’ jinsi, boshi berk qazish joyi, avtotransportga pastki yuklash sharoitida qirqim transheya o’tish ko’rsatkichlari va parametrlarini hisoblashni va o’tish ishlarini tashkil etish grafigini tuzishni ko’rib chiqamiz. O’tish sharoitlari: tog’ jinsining qattiqlik koeffisienti f=12÷13; qazishga tayyorlanayotgan pog’ona balandligi . Transheyaning ko’ndalang kesimi parametrlari: pastki asos kengligi ; CHuqurligi ; bort qiyalik burchagi α=70°; transheyaning ko’ndalang kesim yuzasi O’tish uchun uskunalar: SBSH-250MNA-32 burg’ulash stanogi; EKG-8I ekskavatori; yuk ko’tarish qobiliyati - 75t bo’lgan BelAZ-549 avtosamosvali. Tog’ jinsini maydalash vertikal skvajinalar yordamida yoppasiga kolonkali zaryadlarni portlatish orqali amalga oshiriladi. portlovchi skvajina diametri . portlovchi modda (granulotol, grammonit 50/50V)ning solishtirma sarfi . Ish tartibi: sutkada 8soatlik 3ta ishchi smena, uzluksiz ishchi hafta(haftada dam olish kunlari yo’q). Portlatish ishlari parametrlarini hisoblash: Tog’ jinsi-qoyali, , va qabul qilingan PM asoslangan holda skvajina qatorlari orasidagi masofa b=6÷8 m oraliqda tanlanadi. b=7 m deb qabul qilamiz. Transheya asosi kengligi ekanligini hisobga olgan holda portlatish blokidagi bo’ylama skvajina qatorlari soni quyidagicha topiladi: Portlatish ishlari vertikal vrub (tog’ jinsini qo’porib tushirish uchun qilingan o’yiq)larni qo’llagan holda uzun bloklar bilan amalga oshiriladi. Vrub sifatida birinchi bo’lib portlaydigan skvajinalarning o’rta qatorini tanlaymiz. Keyin qisqa sekinlatish (20-35ms) bilan atrofidagi skvajinalar ikkita-ikkitadan portlaydi. Vrublar otboy skvajinalarga nisbatan 1m ko’proq burg’ulanadi. Otboy skvajinalarning perebur bilan birgalikdagi CHuqurligi Vrublarning CHuqurligi – 19 m Kolonkali zaryad uzunligi Vrubli zaryad uzunligi - 19-5=14 m Bu yerda – zaboyka uzunligi; berilgan portlatish sharoiti uchun Qatorlardagi zaryad massasi mos ravishda 212 =5 m. Bu yerda - skvajinaning solishtirma sig’imi, (kg/m). zaryadlash zichligi ∆=0,9 bo’lganda =49 kg/m. Zaryad massasining o’rtacha qiymati Bitta zaryad yordamida ajratib olinadigan tog’ jinsi hajmi Bitta skvajina qatori yordamida ajratib olinadigan tog’ jinsi hajmi Qatordagi skvajinalar orasidagi masofa a=8 m deb qabul qilamiz. Shuning bilan portlovchi skvajinalar joylashishi to’ri aniqlanadi a·b = 8x7 m. 1m skvajinadan portlatilgan kon massasini hosil bo’lishi Zaboyda yuklash sharoitida ekskavatorni ish unumdorligi, transheya o’tish tezligi. Texnik ish unumdorligi: bu yerda —boshi berk zaboyda ekskavator ish unumdorligini pasayishi koeffitsienti, ya’ni pog’onani qazib olishda yon tomondan qazib yuklash unumdorligiga taqqoslanganda ; ≈0,7. Ekskavatorni smenali ekspluatatsion ish unumdorligi: bu yerda — smena davomida yuklashda ekskavatordan foydalanish koeffitsienti; boshi berk zaboyda ishlashi davomida =0,7÷0,75. Ekskavatorni sutkali ish unumdorligi Ish kunlarining 27 kun o’rtacha sanasida oylik ish unumdorligi Transheyani o’tish tezligi Burg’ulash stanogining talab etilgan parki: 213 Bloklarni kechiktirmay portlatishga tayyorlash uchun transheyani o’tish tezligini burg’ulash ishlarining oylik hajmi 272 Burg’ulash stanogining bir oydagi ish unumdorligi bu yerda — burg’ulash stanogining bir smenali ish unumdorligi. Texnologik loyihalash talabiga mos ravishda ushbu shart uchun qabul qilingan stanok ish unumdorligi 50 m/smenani tashkil etadi Bitta stanok qabul qilamiz. 1-Rasm. Transheya o’tish ishlarini texnologik grafigi: 1 — portlovchi skvajinani burg’ilash; 2 —skvajinani zaryadlash; 3 —ekskavatorda tog’ jinsini yuklash; 4 – portlash tarmog’ini montaj qilish, bloklarni portlatish, shamollatish; 5 — uskunalarni va boshqa yordamchi operatsiyalarni profilaktik remont qilish. Shu tarzda, burg’ilash ishlarini bir oylik zarur bo’lgan hajmini bajarish uchun bitta burg’ilash stanogi yetarli bo’ladi. O’tish ishlarini tashkil etish. Transheya o’tish grafigini tuzish. Hamma o’tish operatsiyalarini bir biriga bog’liqligi grafik tuzish yo’li bilan amalga oshiriladi L = f ( T ) , nazarda tutilgan ochiq yuzada ishlarni maksimal birlashishi va vaqt oralig’ida katta tezlikda transheya o’tishini tahminlash maqsadida. 214 Grafik (1-rasm) da ordinat o’qi bo’ylab masshtabda front ishlarini uzunligini olib qo’yishadi, transheya uzunligi L T , va orasidagi masofa 100 m bo’lgan alohida piketlarga ajratib yuboradi. Abstsiss koordinata o’qida —alohida o’tish operatsiyasi siklini bajarish davomiyligi T. Davriylik asosida ishni tashkil qilish bajariladi. O’tish ishlarini davriy to’liq davomiyligi qo’shni bloklarda olib boriladigan ommaviy portlatish o’rtasidagi oraliq vaqtga teng deb qabul qilinadi. Ikki haftada bir marta portlatishni amalga oshirish hisoblashlaridan portlatish ishlari uzun bloklarda amalga oshiriladi, bir oy mobaynida ikkita blokni portlatish amalga oshiriladi va o’tish ishlarini ikkita to’liq davriyligi bajariladi. Unda o’tish tezligida portlatish bloki uzunligi . Keyingi portlatishdan oldin tog’ jinslarni sochilib ketishidan saqlash uchun transheyalarda portlatilgan massa zahirasi o’tgan portlatishdan qoldiriladi, lekin keyingi blokni portlatishda zaboy uchastkasiga transheya tutashib turadi. Madomiki uzun bloklarni zaryadlash bir necha kun davom etishi mumkin, unda uni asosiy ishlar bilan bir birini to’ldirish imkoni bo’lgani uchun zaryadlangan blokdan ishlaydigan ekskavatorgacha va burg’ilash uskunasigacha bo’lgan minimal masofa 50 metrdan kam bo’lmasligi zarur. Bir oydagi 27 ishchi kunda va o’tish ishlarini ikkita siklini bajarishda birinchi sikldagi ekskavatorni ish vaqti 14 sutkaga teng deb qabul qilamiz, ikkinchisida-13 sutka, kon massasini hajmiy yuklash mos ravishda- 70 800 va 65 600 m3, transheya uchastkasi uzunligi mos ravishda 142 va 130 m. Portlatish bloki uzunligi 136 m bo’lgan xavfsiz masofa esa, zaboydan portlatiladigan blokgacha 50 metr burg’ilash ishlarini ilgarilab ketishi lekin zaboyni tuzilishiga yondashishi 200 metrni tashkil etadi [grafik L = f ( T ) ] . Bir oyda ikki kun (ommaviy portlatish soni bo’yicha) bloklarni zaryadlab tugatishga, portlatish tarmoqlarini montaj qilish, portlatish ishlarini bajarishga, negabarit bo’laklarni maydalashga, shamollatish va bir qancha yordamchi ishlarni bajarishga ajratiladi. Oy oxiridagi bir sutkada mayda profilaktika ta’mir ishlari, mahkamlash tugunlari, ekskavator va stanoklarni ko’zdan kechirish hamda boshqa yordamchi operatsiyalarni bajarish nazarda tutiladi. 215 7-AMALIY ISH TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH. MEXANIK YUMSHATISH PARAMETRLARINI HISOBLASH. Ishdan maqsad: tog’ jinslarini mexanik usulda qazib olishga tayyorlashda mexanik yumshatgich parametrlari va ishlab chiqarish unumdorliklarni hisoblash. O’ta zich, muzlagan va yarim skalь tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda turli xil yumshatuvchi mexanik vositalardan foydalaniladi: ekskavator cho’michi, traktorli yumshatgich va maxsus struglar. Portlatish usuli bilan yumshatishga qaraganda mexanik usul bilan yumshatishda yuqori unumdorlikka erishiladi. Bu usulda qattiqligi f=8 gacha bo’lgan tog’ jinslarida arzon tannarxga ishlarning bexatar olib borilishiga erishiladi. Mexanik yumshatishning keng tarqalgan usuli – traktorli yumshat-gichdir. (5.1. rasm) 7.1. – расм. Осма юмшатгичнинг коструктив схемаси: 1 –асосий трактор, 2 – бошқарувчи гидроцилиндрлар; 3 – ишчи орган (тиш). Mexanik yumshatish yumshoq foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinslarini yoppasiga qatlamli qazib olishda, muzlagan tog’ jinslarini qazishda, yordamchi jarayonlarda, tog’ jinslarini burg’ulash portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash mumkin bo’lmagan joylarda, binolarga yaqin joylarda konchilik ishlarida qo’llaniladi. Mexanik yumshatish jarayoni tishni botishi bilan boshlanadi. Tish botishi traktor xarakatlanishi davomida amalga oshiriladi. Keyin esa, gorizontal massiv yuzasini yumshatgichning ilmoqli sxema bo’yicha parallel yurishi bilan yumshatiladi (5.2. rasm). Bunda gusenitsali quvvatli traktorlarga 1÷5 tagacha yumshatuvchi tishlar o’rnatiladi. Tog’ jinsi qattiqligi oshgan sayin yumshatuvchi tishlar soni kamayadi. O’tkir tishlarga bo’lgan kuchlanish 250 kN gacha yetadi. Harakat paytida bu (gidravlik tishlar) o’tkir tishlar gidravlik sistema yordamida massivga 0,5 m chuqurlikkacha botishi mumkin. Maxsus pritsepli va osma yumshatgichlar tog’ jinslarini 0,4-0,5 m (pritsepli) va 1,5-2,0 m ( osma) chuqurlikgacha dastlabki mexanik yumshatish uchun qo’llaniladi. Yarim skalь tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda bir tishli yumshatgichlar, mustaxkam tog’ jinslarida esa ish unumdorligini oshirish maqsadida ko’p tishli yumshatgichlar qo’llaniladi (5.1 ilova). Yumshatgichning xarakatlanishi natijasida tog’ jinsi trapetsiya kurinishidagi qirqimga ega bo’ladi (5.3 rasm). Aralash qirqimlar orasida quyi qismida yumshatilmay qolgan “bo’laklar” hosil bo’ladi. “Bo’laklar” hajmini kamaytirish va samarali yumshatish chuqurligi hЭ ni oshirish uchun qo’shimcha kesishgan yurishlar o’tiladi. Bunday holatda hЭ chuqurlik tishni botish chuqurligi h з bilan biri-biriga mos tushadi. Qirqimning yon devorlari qiyalik burchagi 40-70º, chuqurligi esa 216 0,2 m dan 1 m gacha. Yon qirqimlar orasidagi masofa tog’ jinsi mustaxkamligi va yoriqligiga bog’liq bo’ladi va 0,8-1,2 m ni tashkil etadi. Yumshatiladigan uchastka uzunligi 100-300 m gacha bo’lishi mumkin. Yumshatilgan tog’ jinslari bulьdozerlar yordamida to’planadi. To’plangan tog’ jinslari yuklovchi mexanizmlar yoki ekskvatorlar bilan transport vositalariga yuklanadi. Yumshatish paytida hosil bo’ladigan tog’ jinslari bo’laklarining kattaligi tog’ jinsi massasining yoriqliligiga va yumshatuvchi tishlar orasidagi masofaga bog’lik bo’ladi. 7.2. расм. Юмшатгичнинг массивни параллел-аралаш юриш ёрдамида юмшатиш схемаси. 7.3. расм. Юмшатгичнинг параллел юриш схемаси: 1 -бульдозер-юмшатгич, 2- бульдозер-юмшатгичнинг харакатланиш йўналиши ўқи. Ishni bajarish tartibi: 3.1. Parallel yurishlar orasidagi masofa ( C р , m) quyidagicha hisoblanadi: С р k1 hз ctg 0,5 в (5.1) bu yerda: h з - tishni botish chuqurligi, m; - qirqim yon devorlarining qiyalik burchagi, grad. =40-70º; к1 - ko’ndalang kesim shaklini hisobga oluvchi koeffitsient (5.2 ilova); в - qirqim asosi kengligi (5.2 ilova). 3.2. Yumshatgichning parallel yurishdagi ish unumdorligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 3600 С р hз к и (m/soat) (5.2) Qр 1 р L bu yerda: C р - parallel yurishlar orasidagi masofa; ки - yumshatgichdan foydalanish koeffitsienti. ки =0,7÷0,8 р - yumshatgich tezligi, m/sekund. - yumshatgichning keyingi borozdoga o’tish vaqti, =30÷50 sek 217 L - parallel yurish uzunligi, m. 3.3. Yumshatish chuqurligi quyidagicha aniqlanadi: 1 tg h к1 hз (С р в) (m) (5.3) к2 2 bu yerda: к2 - maydalanmay kolgan bo’lak o’lchamining massiv xolatiga ta’sirini hisobga oluvchi koeffitsient.(5.2 ilova) hз - tishning botish chuqurligi, m. 3.4. Yumshatgichning parallel kesishgan yurishdagi ish unumdorligi: 3600 hз ки Пр (m/soat) (5.4) 1 1 1 1 1 С L С В р С р Сд д б р б bu yerda: Вб - blok kengligi (kesishgan qirqim uzunligi). Lб - blok uzunligi (parallel qirqim uzunligi). Сд - qo’shimcha yurishlar orasidagi masofa. Сд =(1,2÷1,5)· С р . Hisobot shakli. Amaliy ish natijalari bo’yicha hisoblash formulalari, barcha zarur hisoblar va ularning natijalari, Mexanik yumshatish parametrlari aks ettirilgan chizmalar miilimetr qog’oziga tushirilgan holda taqdim etiladi. Mustaqil hisoblash uchun qiymatlar 5.3. ilovada keltirilgan. NAMUNA. Berilgan: Tog’ jinsi – dolomit; massiv – kuchli yoriqli; 49 ; V=270 m; k1 1,00 ; k2 0,8 ; L 190 m; p 0,5 m/s; в 6,0 в1 6,0 0,3 1,8 m; Т см 8 soat; h 0,2 m. kн 0,7 ; ECHIM. Parallel yurishlar orasidagi masofa: С р к1 hз сtg 0,5 в 1 0,2 сtg 490 0,5 1,8 1,6 м сtg 490 0,8 3.2. Yumshatgichning parallel yurishdagi ish unumdorligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 3600 С р h ки 3600 1,06 0,2 0,7 Qр 248,48 м3 / с 1 1 30 р L 0,5 190 Yumshatish chuqurligi: 1 tg 0,11 1 1 0,2 (1,6 1,8) 0,75 м h к1 hз (С р в) = 2 к2 2 0,8 3.4. Yumshatgichning parallel kesishgan yurishdagi ish unumdorligi: 3600 hз ки Пр 1 1 1 1 1 С L С В р С р Сд д б р б 3600 0,75 0,7 517,80 м / с 1 1 1 1 1 30 0,5 1,06 1,27 1,06 270 1,27 190 Сд =(1,2÷1,5)· С р 1,2 1,06 1,27 м Smenalik ish unumdorligi: 218 Qр.см Qр Т 248,48 8 1987,84 м3 / смена 5.1 ILOVA Yumshatgichning texnologik parametrlari Gusenitsali yumshatgichlar Ko’rsatkichlar DZD-51S DP-22S 117XL Asosi traktor, T-100 T-130,1 T-180KS modelь MGP Dvigatel 79,5 118 132 quvvati, kVt Osma jixoz: 3 1 1-3 tishlar soni Tishni botish 400 450 500 chuqurligi, mm Yumshatgich 1,4 1,44 3,1 massasi, t Yumshatgichnin g traktor b-n 12,4 19,4 19,2 birgalikdagi massasi, t G’ildirakli yumshatgich DZ-95S D-652AS T-330 DEG250M Maxsus shassi 243 - 404 3 3 3 700 700 700 5,01 5,92 - 36,75 37,68 59,25 5.2 ILOVA k 2 koefitsentlar va qirqim asosi kengligi в kattaliklari Tog’ jinslarining yoriqligi bo’yicha harakteristikalari Kam yoriqli O’rtacha yoriqli Kuchli yoriqli Ko’rsatkichlar A1 k1 k2 0.6-0.9 0.75-0.90 0.95-0.10 0.4-0.6 0.90-1.00 0.90-0.95 <0.4 1.00 0.8-0.9 в1 -yumshatgich kengligi, m в1 =0,1-0,3 m 219 в,m (1.5-2.0) в1 (2.0-3.5) в1 (3.5-6.0) в1 7.3 ILOVA №5 Amaliy ish uchun berilgan qiymatlar. “Mexanik yumshatish parametrlarini va ishlab chiqarish unumdorligini hisoblash” VariTog’ jinslarining yoriqliligi L, V, h, р Tog’ jinslari ant bo’yicha harakteristikalari m m m 1 toshko’mir kam yoriqli 300 100 1.5 1.0 maydalangan 2 o’rtacha yoriqli 280 130 1.0 0.9 slanetslar yumshoq 3 kuchli yoriqli 260 160 0.8 0.6 izvestnyak 4 mergelь kam yoriqli 240 150 1.1 0.8 5 gips kam yoriqli 220 110 1.2 0.7 6 marmar o’rtacha yoriqli 300 200 0.4 0.6 7 dolomit kuchli yoriqli 270 190 0.5 0.2 8 opoka kam yoriqli 250 170 1.0 0.7 9 mel kam yoriqli 240 150 0.9 0.6 10 slanets o’rtacha yoriqli 210 115 0.8 0.8 11 toshko’mir kam yoriqli 185 185 1.4 1.0 maydalangan 12 o’rtacha yoriqli 265 175 1.3 0.9 slanetslar yumshoq 13 kuchli yoriqli 245 165 1.2 0.7 izvestnyak 14 mergelь kam yoriqli 235 145 1.0 0.6 15 gips kam yoriqli 225 125 0.8 0.8 16 marmar o’rtacha yoriqli 215 105 0.6 0.3 17 dolomit kuchli yoriqli 275 115 0.7 0.4 18 opoka kam yoriqli 255 165 0.9 0.6 19 mel kam yoriqli 295 155 1.0 0.7 20 slanets o’rtacha yoriqli 205 105 1.2 0.8 220 , grad 60 55 45 40 43 50 49 53 45 44 59 57 55 53 54 48 47 45 55 51 8-AMALIY ISH BURG’ILASH STANOGINING ISH UNUMDORLIGINI HISOBLASH Ishdan maqsad: portlatish usuli bilan tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlashda SBSh burg’ilash stanogining ishlab chiqarish unumdorligini aniqlash usullarini o’rganish. Tog’ jinslarini to’g’ridan-to’g’ri qazib olish imkoni bo’lmagan yoki ularni massivdan dastlabki yumshatmasdan ajratib olish va yumshatish qiyin bo’lgan hollarda portlatish ishlari qo’llaniladi. Ochiq kon ishlarida qoyali tog’ jinslari konlarida deyarli barcha kon ishlari tog’ jinslarini portlatish usuli bilan dastlabki yumshatish bilan amalga oshiriladi. Bu esa o’z navbatida yuqori ish unmdorligiga ega bo’lgan burg’ilash texnikasini qo’llashni talab etadi. Konning kon-geologik sharoitlari, masshtabi, qazib olish sistemasi parametrlari va tog’ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari burg’ilash stanogini tanlashga ta’sir etadi. Tog’ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Shuning uchun portlovchi skvajinalarni burg’ilashda bir-biridan skvajina zaboyiga ta’siri xususiyati bo’yicha farq qiluvchi turli tipdagi burg’ilash stanoklari qo’llaniladi. Karerlarda skvajina va shpurlarni burg’ilash maxsus, tog’ jinslarini yumshatgichlar (burg’ilovchi) mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar ikki guruhga bo’linadi: Skvajina zaboyiga mexanik ta’sir etish (zarbli, aylanma va zarbli – aylanma burg’ilash); Skvajina zaboyiga fizik ta’sir etish usuli (termik, gidravlik, portlatish va b.) SBSH – skvajinani havo yordamida tozalovchi, aylanma burg’ilovchi stanok (sharoshkali burg’ilash) – burg’ilanadigan skvajinaning shartli diametri 160 mm dan 400 mm gacha. Tog’ jinsi qattiqligi f =6÷18; SBU – skvajinani havo yordamida tozalovchi zarbli aylanma burg’ilash stanogi (pnevmozarbli burg’ilash) – burg’ilanadigan skvajinaning shartli diametri 100, 160 mm. Tog’ jinsi qattiqligi f =10÷20; SBR – skvajinani shnek yordamida tozalovchi, kesuvchi koronkali aylanma burg’ilash stanogi burg’ilanadigan skvajinaning shartli diametri 160 va 200 mm. Tog’ jinsi qattiqligi f =1÷6. Barcha shartli belgilar stanok turi va burg’ilanadigan skvajinaning shartli diametri (millimetrlarda ko’rsatiladi) dan iborat. Masalan: SBSH-320-36. Skvajina diametri – 320 mm, skvajina chuqurligi – 36 m. Hozirgi kunda karerlarda turli modeldagi turli stanoklar qo’llanilmoqda, biroq portlovchi skvajinlarning 85% i sharoshkali burg’ilash stanogi bilan burg’ilanadi. Skvajinalarni burg’ilash – ayniqsa qoyali, parchalanishi qiyin bo’lgan tog’ jinslarida ish hajmi katta va qimmat turuvchi jarayondir. Burg’ilashdan maqsad – tog’ jinsi massivida skvajina va shpur hosil qilishdan iboratdir. Portlovchi skvajinalarni burg’ilash samaradorligi burg’ilash tezligi bilan aniqlanadi. Burg’ilash tezligi quyidagilarga bog’liqdir: burg’ilash asbobi ta’siri ostida tog’ jinslarining buzilish qobiliyati (asosiy faktor); burg’ilash asboblarining turi va shakllari, skvajina zaboyiga ta’siri usuli (zarbli, aylanma, aylanma-zarbli va boshqalar); burg’ilash asbobining skvajina zaboyiga ta’sir kuchi va tezligi; skvajina diametri va bir qator hollarda uning chuqurligi; 221 tog’ jinsi buzilishiga ta’sir etuvchi (xalaqit beruvchi) burg’ilash chiqindisini skvajina zaboyidan tozalash tezligi, doimiyligi va usuli; Yuqorida sanab o’tilgan barcha faktorlar burg’ilash stanoklarining texnologik parametrlarini aniqlaydi. Portlovchi skvajinalarni burg’ilash tog’ jinslari xususiyatlarini baholash uchun nisbiy ko’rsatkich «tog’ jinslari burg’ilanish qiyinchiligi» ko’rsatkichi - Пб quyidagicha anilanadi: ПБ 0,07 ( СЖ СД ) 0,7 bu yerda: СЖ – tog’ jinsining siqilishga chidamlilik chegarasi, MPa; СД - tog’ jinsining siljishga chidamlilik chegarasi, MPa (kuch qiya holatda beriladi). - tog’ jinsi zichligi, t/m3 . Burg’ilash ko’rsatkichi П Б bo’yicha tog’ jinsi sinflari aniqlanadi: I sinf – yengil burg’ilanuvchi П Б = 15; II sinf – o’rtacha burg’ilanuvchi tog’ jinslari П Б =5,1 10; III sinf – qiyin burg’ilanuvchi tog’ jinslari П Б =10,1 15,0; IV sinf – juda qiyin burg’ilanuvchi tog’ jinslari П Б =15,1 20,0; V sinf – haddan tashqari qiyin burg’ilanuvchi tog’ jinslari П Б =20,1 25,0. Demak, П Б ko’rsatkichni aniqlab, burg’ilash stanogi turini, burg’ilash ko’rinishini va mexanizatsiyalash usulini to’g’ri tanlash mumkin. Berilgan qiymatlar (3.1-ilova) bo’yicha SBSH tipidagi burg’ilash stanogining smenalik ish unumdorligi va burg’ilashning texnik tezligini hisoblashni bajaring. Ishni bajarish tartibi: 3.1. Berilgan СЖ , СД , qiymatlar bo’yicha tog’ jinslarining burg’ilash ko’rsatkichi ( П ) aniqlanadi: П = 0,07 ( СЖ СД ) 0,7 (3.1) bu yerda: СЖ - siqilishga chidamlilik chegarasi, Mpa; СД - siljishga chidamlilik chegarasi, Mpa; - tog’ jinsi zichligi, t/m3. 3.2. Tog’ jinsi burg’ilash ko’rsatkichi ( П Б ) va berilgan dolota diametriga bog’liq holda grafik bo’yicha (3.3-ilova) burg’ilash stavining aylanish chastotasi ( nB ) aniqlanadi. 3.3. O’qqa beriladigan eng optimal kuch ( РО , kN) quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi: Р к ПБ d Д (3.2) bu yerda: d Д - dolota diametri, sm; П Б - tog’ jinsining burg’ilash ko’rsatkichi; к - burg’ilash ko’rsatkichiga bog’liq bo’lgan koeffitsient (3.2-ilova). 3.4. Burg’ilashning texnik tezligi ( Б , m/s) hisoblanadi: Б = Р nВ,8 3,5 Р nВ П Б1,6 d Д П Б d Д2 bu yerda: РО – o’qqa beriladigan optimal kuchlanish kN; nВ - burg’ilash stavining optimal aylanish chastotasi, min –1; П Б - tog’ jinsining burg’ilanish ko’rsatkichi; d Д - dolota (koronka) diametri, sm. 222 (3.3) 3.5. Berilgan Т С , Т ПЗ , Т Р , Т В kattaliklar va olingan b ko’rsatkichi bilan stanokning smenalik unumdorligi ( АБС , m/smena) topiladi: Т Т Т АБС = СМ 1 ПЗ (3.4) б Т В bu yerda: Т С – smena davomiyligi, s; Т ПЗ - smena davomida ishni tayyorlash va tugatishga ketadigan vaqt, soat; Т Р – smena davomida remont uchun ketgan vaqt, soat; Т В - smena davomida yordamchi jarayonlar uchun ketgan vaqt, soat; Б - burg’ilashning texnik tezligi, m/soat. 3.6. Burg’ilash stanogining sutkalik unumdorligi ( АБС , m/sutka) topiladi: АБС = АБС nС (3.5) bu yerda: nС - stanokning sutkadagi ishlovchi smenalar soni ( nС =23). 3.7. Burg’ilash stanogining yillik ish unumdorligi ( АБй , m/yil) aniqlanadi: АБй = АБС nРДС (3.6) bu yerda: nРДС - stanokning bir yildagi ish kunlari soni. SBSH stanogi uchun: nРДС =230÷280 kun. 3.8. Talab qilinayotgan ish hajmini bajarish uchun kerak bo’ladigan stanoklar soni hisoblanadi ( N БС , dona): V N БС = й Г (3.7) АБ q Г bu yerda: VГ – burg’ilangan kon massasining yillik hajmi, m3. (2-amaliy ish natijasi bo’yicha VГ = П Г qabul qilinadi). q Г – 1 p.m. skvajinadan chiqadigan portlatilgan kon massasi, m3/t. Burg’ilash stanogining parki ( N БР , dona) hisoblanadi: N N БР = БС , (3.8) к РЕЗ bu yerda: rez - burg’ilash stanogining rezerv koeffitsienti: Т rez= й , nДС bu yerda: Т й – karerdagi bir yildagi ish kunlari soni ( Т й =350 kun). 3.9. Burg’ilashning texnik tezligi ( б , m/s) ni burg’ilash ko’rsatkichi ( Пб ) ga bog’liqligini aniqlang. Пб ning 5 ta qiymati uchun б ni hisoblash amalga oshiriladi. Asosiy qiymat qilib 4-amaliy mashg’ulotni bajarish natijasida olingan qiymat qabul qilinadi. Qadamlar oralig’i Пб =0,5 1,5. Пб uchun olingan ikkita qiymat asosiy qiymatdan katta va ikkita qiymat esa asosiy qiymatdan kichik bo’lishi lozim. Burg’ilash ko’rsatkichining qadamlash muhiti esa 6 Пб 18 atrofida bo’lishi lozim. б ( Пб ) grafik tuziladi. Mustaqil hisoblashni bajarish uchun qiymatlar ilovalarda keltirilgan. 223 Hisobot shakli. Mashg’ulot natijalari bo’yicha hisoblash formulalari, zarur hisoblashlar shuningdek б f ( Пб ) bog’liqlik grafigini millimetr qog’oziga tushirilgan holda hisobot topshiriladi. NAMUNA Berilgan: d д =320 mm; сж =145 MPa; =3,7 t/m3; сд =17 Mpa; Т см =8 s; Т в =0,03 s; (Т пз Т р ) =0,6 s. Echim: 3.1. Portlovchi skvajinalarni burg’ilash tog’ jinslari xususiyatlarini baholash uchun nisbiy ko’rsatkich «tog’ jinslari burg’ilanish qiyinchiligi» ko’rsatkichi - Пб quyidagicha aniqlanadi: ПБ 0,07 ( СЖ СД ) 0,7 = 0,07 (145 17) 0,7 3,7 6,9 II sinf – o’rtacha burg’ilanuvchi tog’ jinslari П Б =5,1 10; 3.2. Tog’ jinsi burg’ilash ko’rsatkichi ( П Б ) va berilgan dolota diametriga bog’liq holda grafik bo’yicha (4.2-ilova) burg’ilash stavining aylanish chastotasi ( nB ) aniqlanadi. П Б =6,9; d д =320 mm; nв =260 min-1 3.3. O’qqa beriladigan eng optimal kuch ( РО , kN) quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi: Р к ПБ d Д = 0,7 6,9 32 154кН 3.4. Burg’ilashning texnik tezligi ( Б , m/s) hisoblanadi: Р nВ,8 3,5 Р nВ 3,5 154 260 19,8 м / с Б = 1,6 ПБ d Д П Б d Д2 6,9 322 3.5. Berilgan Т С , Т ПЗ , Т Р , Т В kattaliklar va olingan b ko’rsatkichi bilan stanokning smenalik unumdorligi ( АБС , m/smena) topiladi: Т Т Т 8 0,6 = АБС = СМ 1 ПЗ 92,5 м / смена 1 б Т В 0,03 19,8 3.6. Burg’ilash stanogining sutkalik unumdorligi ( АБС , m/sutka) topiladi: АБС = АБС nС = 92,5 2 185 м / сутка 3.7. Burg’ilash stanogining yillik ish unumdorligi ( АБй , m/yil) aniqlanadi: АБй = АБС nРДС = 185 250 46250 м/ йил 3.8. Talab qilinayotgan ish hajmini bajarish uchun kerak bo’ladigan stanoklar soni hisoblanadi ( N БС , dona): Vгм Пгм 13747200 м / йил V 13747200 N БС = й Г = 6,33 =6 ta stanok. АБ q Г 46250 46,9 3.9. Burg’ilash stanogining parki ( N БР , dona) hisoblanadi: Т й =350 kun. N 6,33 N БР = БС = 4,5 5 ta stanok. к РЕЗ 1,4 Т 350 rez= й = 1,4 , nДС 250 Burg’ilashning texnik tezligi ( б , m/s) ni burg’ilash ko’rsatkichi ( Пб ) ga bog’liqligini aniqlaymiz. Asosiy qiymat Пб =6,9, б =19,8m/s 3,5 Р nВ 3,5 154 260 22,8 м / с Пб1 =6 б = П Б d Д2 6 322 224 Пб 2 6,4 Пб 3 7,5 Пб 4 8 3,5 Р nВ 3,5 154 260 21,4 м / с П Б d Д2 6,4 322 3,5 Р nВ 3,5 154 260 б = 18,2 м / с П Б d Д2 7,5 322 3,5 Р nВ 3,5 154 260 17,1м / с б = П Б d Д2 8 322 б = Xulosa: demak, burg’ilash ko’rsatkichi oshib borishi bilan burg’ilashning texnik tezligi kamayib boradi. Vб, м/ч 25 20 15 10 5 0 6 6,4 6,9 7,5 8 П б 3.1-ILOVA 3-Amaliy ish uchun berilgan qiymatlar “Burg’ilash stanogining ish unumdorligini hisoblash” Variant Dq, mm sj, MPa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 214 190 243 320 243 214 320 214 190 269 320 320 269 190 269 190 320 214 269 214 97 80 140 159 120 87 145 90 95 113,5 164 152 112 80 100 160 164 145 150 80 sd, MPa 13 9 14 16 10 10 17 10 17,5 8,5 8,5 9 14 8 15 10 9 16 15 12 225 γ, t/m3 TSm, s T v, s (Tpz+Tr) s 3,4 3,0 3,8 2,7 2,5 3,9 3,7 2,7 2,8 2,9 3,1 4,0 3,4 2,3 2,4 3,2 2,7 2,3 3,1 2,5 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 0,03 0,03 0,04 0,04 0,05 0,05 0,03 0,03 0,04 0,04 0,05 0,05 0,03 0,03 0,04 0,03 0,04 0,03 0,04 0,05 0,5 0,7 0,6 0,7 0,5 0,7 0,6 0,7 0,5 0,7 0,6 0,7 0,5 0,7 0,6 0,7 0,6 0,5 0,7 0,6 3.2-ILOVA Tog’ jinsining burg’ilash ko’rsatkichiga bog’liq bo’lgan koeffitsienti ko’rsatkichi Pb 8 10 12 14 16 18 0,700 0,725 0,750 0,775 0,800 0,825 3.3-ILOVA SBSH tipidagi burg’ilash stanok stavining Pb va dg ga bog’liq bo’lgan optimal aylanish tezligi 226 9-AMALIY ISH Skvajina zaryadlarini hisoblash Ishdan maqsad: skvajinali zaryadlarni prinsiplarini hisoblash parametrlarini o’rganish va o’zlashtirish. Ochiq kon ishlarida portlatish ishlarining qo’llanilish tarixiga nazar tashlaganimizda portlatish vositalarining hamda portlovchi moddalar joylashtiriladigan bo’shliqlarning takomillashib borishiga bog’liq ravishda portlatish ishlari ham rivojlanib borganiga guvoh bo’lamiz. Qattiq tog’ jinslarini burg’ilash-portlatish usuli yordamida qazib olishga tayyorlashda massivda portatish skvajinalarni burg’ilash lozim. Portlatuvchi skvajinalarning asosiy parametri: skvajina chuqurligi, diametri va qiyalik burchaklari. Skvajina chuqurligi portlatiladigan pog’ona balandligiga, gorizont bo’yicha skvajina qiyalik burchagiga va skvajina pereburiga bog’liq bo’ladi. Qiyalik burchagi bo’yicha gorizontal, qiya va vertikal skvajinalar bo’ladi. Skvajina pereburi pog’ona osti tog’ jinslarini sifatli yumshatish uchun lozim. Perebur burg’ilash hajmini oshishiga, pog’ona ustki qatlami buzilishiga olib keladi, natijada esa pereburni minimal holda qabul qilinadi. Zaryad konsentratsiyasi skvajina diametri oshganda tog’ jinslarida maydalanmay qolgan bo’laklarni oshishiga va zaryad yaqinidagi tog’ jinslarini maydalanib ketishiga olib keladi. Skvajina zaboykasi mustahkam bo’lishi, uzunligi esa portlatish mahsulotlarini chiqib ketmasligini bartaraf etadigan darajada yetarli bo’lishi, tog’ jinsini chiqib ketishini va kuchli portlash to’lqinini hosil qilishi. Zaboyka qilish uchun material sifatida burg’ilash chiqindisi, qum, sheben, o’lchami 50 mm dan ko’p bo’lmagan boyitish fabrikalari xvostlari qo’llaniladi. Skvajina diametri portlatish uchun talab etiladigan PM zaryadini uning l ВВ uzunligi bo’yicha joylashtirishni ta’minlashi lozim. Skvajina o’qidan pog’onaning quyi brovkasigacha bo’lgan gorizontal masofa W pog’ona osti bo’yicha qarshilik deyiladi. m a / W nisbat esa skvajinalarni yaqinlashish koeffitsienti deyiladi. Hozirgi paytga kelib har qanday qattiqlikdagi tog’ jinslarida skvajinalarni burg’ilashning samarali texnik vositalari mavjud bo’lib, bu usul karerlarda keng qo’llanilib kelinmoqda. Skvajina diametrini, qatorlar sonini, qiyalik burchagini va boshqalarni o’zgartirish hisobiga portlovchi moddalarni massivda bir tekisda taqsimlash mumkin. Bu yerda skvajinaning har bir parametrini nazoratga olgan holda portlatishni boshqarish va tegishli tarkibdagi va kattalikdagi tog’ jinslarini olish mumkin. Skvajinalar pog’onaning tepa qismida parallel holatda bir yoki bir necha qator etib, orasidagi masofalar hisoblab chiqilib teng qilib joylashtiriladi (tur yoki shaxmatli tarzda). Skvajinalar orasidagi masofa shunday tanlanishi kerakki, har bir portlatilgan skvajina o’rtada ochiq joy qoldirmasdan bir-birining ustiga parchalangan tog’ jinslarini yopishi yoki qoplashi kerak. Skvajinali zaryadlar va skvajinalarni pog’onada bir qator holatda joylashish parametrlarini hisoblashni bajarish (4.1-rasm). Hisoblashni bajarish tartibi: 9.1. Sharoshkali dolotaning berilgan diametri bo’yicha (4.1-ilova) portlovchi skvajina diametri ( d с , mm) aniqlanadi: d с = dд к разб (4.1) 227 bu yerda: d д - dolota diametri, mm; к разб - tog’ jinsi qattiqligiga bog’liq holda qabul qilinuvchi burg’ilash koeffitsienti (4.2-ilova). 9.2. Perebur uzunligi ( lпер ,m) aniqlanadi: lпер = 11 d с (4.2) bu yerda: d с - skvajina diametri, m. 9.3. Skvajina uzunligi ( lс ,m) aniqlanadi: lс = Н у lпер (4.3) bu yerda: НУ - pog’ona balandligi, m. 9.4. Portlovchi modda turi va skvajinalar (zaryadlar) konstruktsiyasi qabul qilinadi (beriladi). Zaboyka uzunligi ( l заб , m) aniqlanadi: l заб = 0,27 lс (4.4) bu yerda: lс - skvajina uzunligi, m. 9.6. Skvajinadagi portlovchi modda zaryadi uzunligi ( l зар ,m) aniqlanadi: l зар = lc lзаб 9.7. Skvajinaning solishtirma sig’imi ( , kg/m) aniqlanadi: 7,85 dc2 (4.5) (7.6) bu yerda: d с – skvajina diametri, dm; - skvajinadagi zaryad zichligi, kg/dm3. 9.8. Etalondagi portlovchi moddaning solishtirma sarfi ( q , kg/m3) aniqlanib, qabul qilingan portlovchi moddaning solishtirma sarfi ( qп , kg/m3) aniqlanadi: bu yerda: к ВВ qп = q kВВ – portlovchi modda turini hisobga oluvchi koeffitsient. (4.7) 9.9. Pog’ona asosi bo’yicha qarshilik chizig’i kattaligi ( W , m) aniqlanadi: W = 0,9 (4.8) qп 9.10. Asos bo’yicha qarshilik chizig’i kattaligi quyidagi shartlar bo’yicha tekshiriladi: W Wmin , Wmin H y ctg 2 (4.9) bu yerda: – pog’ona qiyalik burchagi, grad. Agar W Wmin bo’lsa, u holda keyingi hisoblashlarda W Wmin deb qabul qilinadi. 9.11. lпер kattaligini tekshirish quyidagi shart bo’yicha bajariladi: lпер 0,3 W (7.10) Agar lпер 0,3 W bo’lsa, u holda lпер 0,3 W deb qabul qilinadi va lс , l заб va l зар kattaliklari qayta hisoblanadi. 7.12. Skvajinadagi zaryad massasi ( Qз , kg) aniqlanadi: Qз = lзар 9.13. Qatordagi skvajinalar orasidagi masofa ( а , m) aniqlanadi: 228 (7.11) а Qз qп Н у W (7.12) 9.14. Skvajinalarning ruxsat etilgan yaqinlashish koeffitsienti bo’yicha а kattalik tekshiriladi. а m= (7.13) W O’rtacha portlashdagi tog’ jinsi uchun m =1,01,1 9.15. Uyum kengligi ( ВР , m) aniqlanadi: В р к з кв qп Н у (7.14) bu yerda: к В - tog’ jinsini portlanuvchanligini xarakterlovchi kattallik (o’rtacha portlovchi tog’ jinsi uchun к В =2,53,0), к З - alohida skvajinalar orasidagi qabul qilingan sekinlashish oralig’iga bog’liq bo’lgan, tog’ jinsini uloqtirishdagi uzoqlik koeffitsienti (7.3 ilova). 9.16. Sekinlashish oralig’i (, m/s): (7.15) = к W bu yerda: к – tog’ jinsini portlanuvchanligiga bog’liq bo’lgan koeffitsient (o’rtacha portlashdagi tog’ jinsi uchun к =3,0 4,0). 9.17. Uyum balandligi ( hР , m) aniqlanadi: 2 У W h (7.16) B bu yerda: к Р - tog’ jinsining portlashdan keyingi maydalanganlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsienti (uyumda). Bir qatorli skvajinalar bilan tog’ jinslarini portlashishda uyum uchburchakka yaqin shaklga ega bo’ladi. Bunda к Р =1,41,6. 9.18. 1 p.m. skvajinani portlatganda chiqadigan kon massasi ( q г , m3/m) quyidagicha aniqlanadi: Н а W qгм = у (7.17) lс Barcha o’lchamlarni hisobga olgan holda burg’ilab o’tishni (plan va qirqimda), portlovchi skvajinalarni va tog’ jinsi uyumini (qirqimda) (5.1-rasm) millimetr qog’oziga chizing. Mustaqil hisoblashni bajarish uchun qiymatlar 7.1, 7.2, 7.3-ilovalarda keltirilgan. Hisobot topshirish shakli. Amaliy mashg’ulot natijalari bo’yicha barcha zarur hisoblashlar va ularning natijalari, shuningdek tanlangan masshtab bo’yicha burg’ilab o’tish chizmasini o’z ichiga olgan hisobot topshiriladi. 229 9.1 rasm. Pog’onada skvajinalarning joylashishi. NAMUNA Berilgan: d д =320 mm; Н у =18 m; к разб =1,02; =1,0 kg/dm3; k ВВ =1,08; =75º; кв =2,5; к з =0,9; к =3; к р =1,5. Echim: 7.1. Sharoshkali dolotaning berilgan diametri bo’yicha (7.3-ilova) portlovchi skvajina diametri ( d с , mm) aniqlanadi: d с = dд к разб 320 1,02 326 мм 7.2. Perebur uzunligi ( lпер ,m) aniqlanadi: lпер = 11 dс 11 0,326 3,58 м 7.3. Skvajina uzunligi ( lс ,m) aniqlanadi: lс = Н у lпер 18 3,58 21,58 м 7.4. PM turi – Ifzanit T-80. 7.5. Zaboyka uzunligi ( l заб , m) aniqlanadi: l заб = 0,27 lс 0,27 21,58 5,8 м 7.6. Skvajinadagi portlovchi modda zaryadi uzunligi ( l зар ,m) aniqlanadi: l зар = lc lзаб 21,58 5,8 15,78 м 7.7. Skvajinaning solishtirma sig’imi ( , kg/m) aniqlanadi: 230 7,85 dc2 7,85 3,262 1 83,4кг / м 7.8. Etalondagi portlovchi moddaning solishtirma sarfi ( q , kg/m3) aniqlanib, qabul qilingan portlovchi moddaning solishtirma sarfi ( qп , kg/m3) aniqlanadi: qп = q kВВ 1,2 1,08 1,3кг / м3 7.9. Pog’ona asosi bo’yicha qarshilik chizig’i kattaligi ( W , m) aniqlanadi 83,4 W = 0,9 0,9 7,2 м qп 1,3 7.10. Asos bo’yicha qarshilik chizig’i kattaligi quyidagi shartlar bo’yicha tekshiriladi: W Wmin , Wmin H y ctg 2 18 0,268 2 6,8 7,2 6,8 lпер kattaligini tekshirish quyidagi shart bo’yicha bajariladi: lпер 0,3 W ; 3,58 2,16 lпер =2,16 deb qabul qilamiz. Qayta hisoblaymiz: lс =18+2,16=20,16m l заб =0,27· lс =5,4m l зар = lс - l заб =14,76m Skvajinadagi zaryad massasi ( Qз , kg) aniqlanadi: Qз = lзар 83,4 14,6 1231кг 7.13. Qatordagi skvajinalar orasidagi masofa ( а , m) aniqlanadi: Qз 1231 а 7,3 м qп Н у W 1,3 18 7,2 7.14. Skvajinalarning ruxsat etilgan yaqinlashish koeffitsienti bo’yicha а kattalik tekshiriladi. m 1 1,1 m= a 7,3 1,01 W 7,2 7.15. Uyum kengligi ( ВР , m) aniqlanadi: В р кз кв qп Н у 0,9 2,5 1,3 18 46 м 7.16. Sekinlashish oralig’i (, m/s): = к W 3 7,2 21,6 7.17. Uyum balandligi ( hР , m) aniqlanadi: 2 Н у W к р 2 18 7,2 1,5 hp 8,4 м Вр 46 7.18. 1 p.m. skvajinani portlatganda chiqadigan kon massasi ( qК , m3/m) quyidagicha aniqlanadi: Н а W 18 7,3 7,2 qгм = у 46,9 м3 lс 20,16 231 4.1-ILOVA 4-Amaliy ishni bajarish uchun berilgan qiymatlar. «Skvajinali zaryadni hisoblash» Variant 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 dq , mm 214 190 243 320 243 214 320 214 190 269 320 320 269 190 269 190 320 214 269 214 Znachenie к разб Tog’ jinsi qattiqligi f к разб f 9,7 8 14 15,9 12,0 8,7 14,5 9 8,5 11,4 16,4 15,2 11,2 8 10 16 16,4 14,5 15 8 Nu, m 10 10 12 12 15 15 18 18 10 15 20 10 15 20 12 10 12 20 15 20 , grad PM turi 65 70 65 70 70 75 75 80 75 80 65 70 65 70 70 80 65 70 70 75 Grammonit 79/21 = = = Ifzanit T-80 = = = Igdanit = Grammonit 50/50 = = = Ifzanit = = Grammonit 79/21 = = , kg/dm3 0,9 0,9 0,9 0,9 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 0,9 0,9 0,9 q’ kg/m3 0,85 0,80 0,95 1,10 0.90 0,80 1,20 0,85 0,80 0,90 1,20 1,20 1,15 0,75 0,80 1,20 1.20 1,15 1,20 0,80 vv 1,00 1,00 1,00 1,00 1,08 1,08 1,08 1,08 1,13 1,13 1,01 1,01 1,01 1,01 1,08 1,08 1,08 1,00 1,00 1,00 4.2-ILOVA koeffitsientining tog’ jinsi qattiqligiga bog’liqlik ko’rsatkichi 2 4 6 8-10 12-14 16 1,06 1,05 1,04 1,037-1,031 1,03-1,021 1,02 4.3-ILOVA κz koeffitsienti ko’rsatkichi Sekinlashish vaqti , ms κz 0 10 25 50 75 va undan yuqori 1 0,95 0,90 0,85 0,80 232 10-AMALIY ISH KARER EKSKAVATORLARINING MEHNAT UNUMDORLIGINI HISOBLASH Ishdan maqsad: bir kovshli ekskavatorlarning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan tanishish va unumdorligini hisoblash metodikasini o’rganish. Ekskavator tog’ jinslarini cho’michlab, qisqa masofaga tashib va transport vositalariga yoki ag’darmaga to’kuvchi mashinadir. Ish jarayoni quyidagi 4 xil ketma-ket bajariladigan harakatlardan iborat: kovshni to’ldirish (cho’michlash), uni to’kish joyiga surish (harakatlantirish), to’kish va bo’sh cho’michni cho’michlash joyiga qaytarib keltirish. Ekskavatorlar umumiy holda quyidagi belgilar bo’yicha turlanadi: -mo’ljaliga va bajariladigan ish turiga qarab; -cho’mich hajmiga qarab (bir cho’michli) yoki nazariy unumdorligiga qarab (ko’p cho’michli). Ekskavatorlar pastdan kovlaydigan va yuqoridan kovlaydigan turlarga bo’linadi. Harakatlanish mexanizmlari bo’yicha relslik, gusenitsalik, relsli gusenitsalik va qadamlovchi turlarga bo’linadi. Ishlatilish sferasiga qarab mexanik kurakli ekskavatorlar ikki turga bo’linadi: - karerlarda ishlovchi ekskavatorlar; - ochish ishlari uchun mo’ljallangan ekskavatorlar. Karerda ishlovchi ekskavatorlar – tog’ jinslarini qazib olish va ularni transport vositalariga yuklashga mo’ljallangan. Ochish ishlariga mo’ljallangan ekskavatorlar esa, qazib olingan tog’ jinslarini ishlangan (foydali qazilma qazib olingan) bo’shliqlarga tashlab ishlaydi. Karerda bir kovshli ekskavatorlar asosan qazuvchi, ochuvchi va ag’darma hosil qiluvchi uskuna sifatida qo’llaniladi. Kovsh sig’imi 4 m3dan katta bo’lgan ekskavatorlar karerning ekskavatorlari hisoblanadi. Ularning turlarida quyidagi belgilari mavjud: EKG – gusenitsali harakatlanuvchi elektrli ekskavator. CHiziqchadan keyin turuvchi raqamlar kovshning metr kubdagi sig’imini biladiradi. ESh – qadamlovchi ekskavator. EG – gusenitsali harakatlanuvchi, gidravlik karerning ekskavatori. Mexanik kuraklar quyidagi asosiy uch turga bo’linadi: S–qurilishda qo’llaniluvchi ekskavatorlar, K – karerda qo’llaniluvchi ekskavatorlar, V–ochish ishlarida qo’llaniluvchi ekskavatorlar. Mexanik kurakning asosiy texnologik parametrlari: kovsh sig’imi, ishchi parametrlari, o’lchamlari, ekskavator olishi mumkin bo’lgan qiyalik, massa, solishtirma bosim. Ishchi parametrlari: cho’michlash radiusi va balandligi. (5.1-rasm). CHo’michlash radiusi Rч - cho’michlash jarayonida ekskavatorning aylanish o’qidan kovsh kromkasiga bo’lgan gorizontal masofa. CHo’michlash balandligi Н ч - cho’michlash jarayonida ekskavator turgan gorizontdan kovsh kromkasiga bo’lgan vertikal masofa. 233 Yuklash radiusi R p - yuklash jarayonida ekskavator aylanish o’qidan kovsh o’qigacha bo’lgan gorizontal masofa. Yuklash balandligi Hp - ekskavator turgan gorizontdan ochiq turgan kovshning quyi kromkasigacha bo’lgan vertikal masofa. Zaboy ekskavatorning ishchi joyi hisoblanadi. Zaboy qazib olish ob’ekti hisoblangan pog’ona yuzasining bir qismidir. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar yordamida qazib olishda quyidagi zaboy turlari mavjud: tupikli, ko’ndalang (poperechniy) va frontal. Yumshoq tog’ jinslarida zaboy, pog’ona balandligi (Nu) va ekskavatorning o’tish kengligi (A) kabi texnologik parametrlari bilan xarakterlanadi. Pog’ona balandligi va ekskavatornig o’tish kengligi ekskavatorning texnik xaraktrestikasini aniqlaydi. Pog’ona balandligi (zaboy balandligi) ekskavatorning maksimal cho’michlash balandligi (Nch.max) dan oshmasligi lozim. Ekskavatorning nazariy, texnik va ekspluatatsion ish unumdorliklari mavjud. Nazariy unumdorlik – ekskavatorning konstruktiv parametrlaridan kelib chiqqan holda, uzluksiz ishlash jarayonida vaqt birligi ichida qazib olingan kon massasi miqdori. Texnik unumdorlik - aniq kon-texnik sharoitlarga bog’liq ravishda ekskavatorning uzluksiz ishlash jarayonida maksimal soatalik ish unumdorligi. Ekskavatorning ekspluatatsion ish unumdorligi- texnologik va tashkiliy jihatdan to’xtab qolishlari bilan birgalikdagi ishchi vaqtidan foydalanishni hisobga olgan holda aniqlanadi. 10.1-rasm. Mexanik kurak zaboyi va parametrlari: I, II –kovshni шo’miшlash va bo’shatish maydoni. Rч - шo’miшlash radiusi. Rч. max - maksimal шo’miшlash radiusi; Rч. min - minimal шo’miшlash radiusi; Rч. y - ekskavator turgan gorizontdan шo’miшlash radiusi; Н ч - шo’miшlash balandligi; Н ч. max - maksimal шo’miшlash balandligi; Н ч. min - minimal шo’miшlash balandligi; hч - ekskavator turgan gorizontdan pastda шo’miшlash radiusi; R p - yuklash radiusi; R p. max - maksimal yuklash radiusi; Н р - yuklash balandligi; Н р. max - yuklashning maksimal шo’miшlash balndligi с - strela qiyalik burшagi. 234 Hisoblashni bajarish ketma-ketligi: 5.1. Ekskavatorning texnik ish unumdorligi ( А , m3/s) aniqlanadi: 3600 E Э , (m3/s) А = TЦ bu yerda: Е – ekskavator kovshi sig’imi, m3; Т Ц - sikl davomiyligi,sek; (5.1) кЭ -tog’ jinsini ekskavatsiyalash koeffitsienti, кЭ = Н , Р bu yerda: к Н – kovshning to’lish koeffitsienti; к Р – ekskavator kovshidagi tog’ jinsining maydalanganlik koefffitsienti. к Н va к Р ko’rsatkichlarini 7.2-ilova bo’yicha berilgan tog’ jinsini ekskavatsiyalashga qiyinchiligi kategoriyasiga bog’liq holda qabul qilinadi. Sikl davomiyligi ( Т Ц , sek) aniqlanadi: Т Ц = ТЧ Т ПОВ Т Р , (sek) bu yerda: ТЧ – cho’michlash davomiyligi, sek. 194 dCP E ,(sek) ТЧ = E 0,11 Е 0,6 – “o’rtacha” bo’lak o’lchami, m; 2 bu yerda: dСР dСР = (0,3 0,4) 3 Е (m) (5.2) (5.3) bu yerda: Т ПОВ - burilishlar davomiyligi, sek. Т ПОВ = (10 Е ) 0,18 ( 900 ) (sek) (5.4) bu yerda: – ekskavatorning o’rtacha burilish burchagi, grad. Т Р - yuklash davomiyligi, sek E=13 m3 bo’lganda Т Р =1,52,5 sek. E=38 m3 bo’lganda Т Р =2,52,7 sek. E=1220 m3 bo’lganda Т Р =2,93,5 sek. 5.2. Ekskavatorning smenalik ish unumdorligi ( АС , m3 /smena) aniqlanadi: АС = А Т С ки (m3/smena) (5.5) bu yerda: Т С - smena davomiyligi, s . ки - smena davomida ekskavatordan foydalanish koeffitsienti. 5.3. Ekskavatorning sutkalik ish unumdorligi ( АС , m3/sutka) hisoblanadi: АС = АС nС (m3/sutka) (5.6) bu yerda: nС - sutkadagi ishchi smenalar soni. 5.4. Ekskavatorning yillik ish unumdorligi ( Ай , m3/yil) aniqlanadi: Ай = АС nй (m3/yil) (5.7) bu yerda: nй - ekskavatorning yillik ish kunlari soni. 5.5. Ekskavatorlar parki aniqlanadi. Ekskavatorlarning ro’yxatdagi parki ( N ЭС , dona): П N ЭС = Г , (dona) (5.8) Ай 235 bu yerda: П Г - kon massasi bo’yicha karerning ish unumdorligi (2-ishni bajarilgan natijalari bo’yicha qabul qilinadi). Ekskavatorning ishchi parki ( N ЭР , dona): N N ЭР = ЭС , (dona) (5.9) РЕЗ bu yerda: к РЕЗ - ekskavatorlarning rezerv koeffitsienti Тй , nй bu yerda: Т й - karerdagi yillik ish kunlari soni ( Т й =350 kun) rez= 5.6. Ekskavatorning o’tish kengligi ( АЗ , m ) temir yo’l transportida: АЗ =(1,51,7) Rch.u (m) (5.10) Avtomobil transportida: АЗ =(0,81,2) Rch.u (m) (5.11) bu yerda: Rch.u - ekskavatorning cho’michlash radiusi. 5.7. Qoyali tog’ jinslari uchun ruxsat etilgan pog’ona balandligi ( Н у , m) aniqlanadi: Н у 1,5 ч (m) (5.12) bu yerda: ч - ekskavatorning maksimal cho’michlash balandligi. Mustaqil hisoblashlarni bajarish uchun qiymatlar 5.1-ilovada keltirilgan. Hisobotni topshirish shakli: Mashgulot natijalari bo’yicha hisoblash formulalari va natijalari, shuningdek , А f ( ) bogliqlik grafigi millimetr qog’oziga tushirilgan holda hisobot topshiriladi. NAMUNA Berilgan: Ekskavator modeli – EKG-6; Tog’ jinsi kategoriyasi – III Transport turi – avtomobil; E=6m3; TSm=8s; Tr=2,6s; nГ =250 kun; к н =0,95; Н ч =10m; к р =1,35; Rч. у =14m; ки =0,75; Т г =350 kun. П гм =1374200 m /yil 3 Echim: 5.1. Ekskavatorning texnik ish unumdorligi ( А , m3/s) aniqlanadi: 3600 Е 3600 6 А кэ 0,7 387,7 м 3 / с Тц 39 к 0,95 кэ = н 0,7 к р 1,35 Sikl davomiyligi ( Т Ц , sek) aniqlanadi: Т ц = Т ч Т пов Т р 14,5 21,4 2,6 39сек Тч = 194 d ср2 Е Е 194 0,3 6 14,5сек 0,11 Е 0,6 6 0,11 6 0,6 d ср = (0,3 0,4) 3 Е 0,3 3 6 0,54 м 236 Т пов = (10 Е) 0,18 ( 90 0 ) 10 6 5,4 21,4сек 5.2. Ekskavatorning smenalik ish unumdorligi ( АС , m3 /smena) aniqlanadi: Асм = А Т см ки 387,7 8 0,75 2326 м 3 / смена 5.3. Ekskavatorning sutkalik ish unumdorligi ( АС , m3/sutka) hisoblanadi: Ас = Асм nсм 2326 2 4652 м 3 / сутка 5.4. Ekskavatorning yillik ish unumdorligi ( Ай , m3/yil) aniqlanadi: Аг = Ас nг 4625 250 1156250 м 3 / йил 5.5. Ekskavatorlar parki aniqlanadi. Ekskavatorlarning ro’yxatdagi parki ( N ЭС , dona): N эс = П гм 13747200 11,8 12дона Аг 1156250 Ekskavatorning ishchi parki ( N ЭР , dona): N эр = N эс 12 8,57 9дона к рез 1,4 Т г 350 1,4 nг 250 5.6. Ekskavatorning o’tish kengligi ( АЗ , m ) temir yo’l transportida: Avtomobil transportida: Аз = (0,8 1,2) Rч. у 1 14 14 м к рез = 5.7. Qoyali tog’ jinslari uchun ruxsat etilgan pog’ona balandligi ( Н у , m) aniqlanadi: Н у 1,5 Нчmax 1,5 10 15 м Ekskavator ish unumdorligi АТ ning burilish burchagi ga bog’liqlik grafigini o’rganamiz. Asosiy qiymat =1200 АТ =387,7m3/ch Qabul qilamiz: 1 =1000 Т пов = (10 Е) 0,18 ( 900 ) 16 1,8 17,84с Т ц = Тч Т пов Т р 14,5 17,8 2,6 35с 3600 Е 3600 6 А кэ 0,7 432 м3 / ч Тц 35 2 =1100 Т пов = (10 Е) 0,18 ( 900 ) 16 3,6 19,6с Т ц = Тч Т пов Т р 14,5 19,6 2,6 36,7с 3600 Е 21600 А 2 кэ 0,7 412 м3 / ч Тц 36,7 3 =1300 Т пов = (10 Е) 0,18 ( 900 ) 16 7,2 23,2с Т ц = Тч Т пов Т р 14,5 23,2 2,6 40,3с 3600 Е 21600 А 2 кэ 0,7 375 м3 / ч Тц 40,3 4 =1400 237 Т пов = (10 Е) 0,18 ( 900 ) 16 9 25с Т ц = Тч Т пов Т р 14,5 25 2,6 42с 3600 Е 21600 А 2 кэ 0,7 359 м3 / ч Тц 42 Xulosa: Ekskavator burilish burchagining oshib borishi bilan ekskavator ish unumdorligi kamayadi. АТ 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 100 110 120 130 140 βо 5.1-ILOVA 5-Amaliy ishni bajarish uchun berilgan qiymatlar. “Karer ekskavatorlarining mehnat unumdorligini hisoblash” Variant Ekskavator modeli Tog’ jinsi kategoriyasi Β, grad. TSm, s ny, kun 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 EKG-3,2 EKG-5A EKG-8I EKG-6,3 US EKG-5A EKG-8I EKG-6,3 US EKG-12,5 EKG-3,2 EKG-5A EKG-6,3 US EKG-8I EKG-12,5 EKG-20 EKG-5A III IV V III IV V III IV V III IV V III IV V 90 130 120 100 120 130 120 110 90 120 130 140 150 90 120 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 12 8 260 260 250 250 250 250 250 230 260 240 240 240 250 230 240 238 Transport turi Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. Avto. κi 0,75 0,60 0,72 0,63 0,74 0,68 0,75 0,65 0,73 0,68 0,75 0,63 0,73 0,64 0,74 16 17 18 19 20 EKG-3,2 EKG-5A EKG-6.3 US EKG-8I EKG-12,5 III IV V III IV 110 115 140 95 115 12 8 12 8 12 260 240 250 240 250 T.- y. Avto. T.- y. Avto. T.- y. 0,65 0,75 0,68 0,74 0,63 5.2-ILOVA Ekskavator kovshidagi tog’ jinsining maydalanganlik va kovsh to’lishi koeffitsienti. Tog’ jinsi kategoriyasi I II III IV V Tog’ jinsi zichligi γ, t/m3 1,6 1,8 2,0 2,5 3,5 239 κr κn 1,15 1,25 1,35 1,50 1,60 1,05 1,05 0,95 0,90 0,90 11- AMALIY ISH KARER AVTOSAMOSVALLARINING ISH UNUMDORLIGINI HISOBLASH. Ishdan maqsad: karer avtosamosvallarining ish unumdorligini hisoblash prinsiplarini o’zlashtirish va metodikasi bilan tanishish. Karerlarda avtomobil transporti keng qo’llaniladi. Bunga sabab uning avtonomligi, harakatchanligi, topografik, geologik va ob-havo sharoitlarida ham yuqori unumdorligi va temir yo’l transportiga nisbatan soddaroq tuzilganidir. Avtomobil transporti tashish masofasi 4-5 km bo’lgan va yillik yuk aylanish hajmi uncha katta bo’lmagan, ya’ni 15-20 mln.t bo’lgan hollarda karerda keng qo’llaniladi. Avtomobil transporti temir yo’l transportiga qaraganda ancha afzalliklarga ega: manevrining kattaligi, qiyaligining kattaligi, ya’ni 150% va burilish radiusining kichikligi. Avtomobil transportining tezligi s’ezdlarda 10 km/s, asosiy yo’llarda 18-25 km/s. Ishlash prinsipi kon massasini zaboylardan qabul qilish punktlarigacha tashish va to’kishdan iborat. Karerlardagi avtomobil yo’llaridan foydalanish sharoitlariga qarab yo’llar kapital va vaqtinchalik yo’llarga bo’linadi. Yo’llar yuk zichligi bir kilometr uzunlikdagi yuk miqdori yoki harakat uzluksizligi vaqt birligi ichida bir tomonga o’tgan mashina soni bilan xarakterlanadi. Avtomobil yo’lining asosiy ko’rsatkichi o’tqazish qobiliyatidir. Avtomobil yo’lining o’tqazish qobiliyati – ma’lum bir uchastkadan vaqt birligida o’tishi mumkin bo’lgan avtosamosvallar sonidir. Karerlarda yuk ko’tarish quvvati 27-75 t bo’lgan BelAZ tipidagi avtosamosvallar keng qo’llaniladi. Berilgan qiymatlar bo’yicha avtosamosvalning smenalik unumdorligini hisoblashni bajarish. Hisoblashlarni bajarish ketma-ketligi: 6.1. Berilgan ekskavatorning markasi bo’yicha avtosamosval modeli tanlanadi. (6-ishga qarang). Tanlash avtosamosval kuzovi va ekskavator cho’michi sig’imlari orasida ratsional taqqoslashni () ta’minlash shartidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi: V a 3 5; (6.1) 3 bu yerda: Va - avtosamosval kuzovining geometrik sig’imi, m . (6.2ilova). E - ekskavator cho’michi sig’imi, m3 6.2. Avtosamosvalning yuklash vaqti (tp, min) va kuzovdagi yuk og’irligi (q, t) ni hisoblash bajariladi. Т цэ (nц 0,5) tп (min) (6.2) 60 bu yerda: Т ца - ekskavatsiyalash sikli davomiyligi, sek (5-ish) nц - avtosamosvalni to’liq yuklash uchun ekskavatsiyalash sikllari soni. q nц = E (6.3) bu yerda: q а - avtosamosvalning yuk ko’tarish quvvati ,T; 240 к Р - ekskavator cho’michidagi tog’ jinsining maydalanganlik darajasi hisobida olinuvchi koeffitsienti; - tog’ jinsi zichligi, t/m3. к н , к Р va - kattaliklari berilgan tog’ jinsi kategoriyasi bo’yicha 6.5-ilovadan qabul qilinadi. V 0,9 nц' = а , (6.4) E н bu yerda: Vа' - avtosamosval kuzovining sig’imi «shapkasi» bilan, m3. Keyin nц va nц' ko’rsatkichlari taqqoslanadi va kichik qiymatlisi qabul qilinib, butun son qilib olinadi. 6.3. Kuzovdagi yuk og’irligi ( q ,t) hisoblanadi: E nц q= (t) (6.5) Tekshirish amalga oshiriladi: q 1,1 q а bu yerda: q а - avtosamosvalning yuk ko’tarish quvvati, t (6.2-ilova). 6.4. Avtosamosvalning yuklangan va yuksiz holatda yo’nalishi harakat vaqti ( t д , min) hisoblanadi: 2 L t д = 60 , (min) (6.6) срт bu yerda: L - kon massasini tashish masofasi, km; срт - avtosamosvalning trassa bo’yicha harakatining o’rtacha texnik tezligi, km/s. срт kon massasini tashish masofasi ( L , km) va ko’tarilish balandligi ( Н П , m) ga bog’liq holda 10.4-ilova bo’yicha aniqlanadi. 6.5. Transport siklining davomiyligi ( TЦ , min) aniqlanadi: Tц t o t n t д t мп t мр t p (min) (6.5) bu yerda: t o - yuklashni kutish davomiyligi, min ( t o ≈0,5tp); t n - avtosamosvalga yuklash davomiyligi, min; t д - avtosamosvalning yuklangan va yuksiz holatidagi yo’nalishlarda harakatlanish davomiyligi, min; t мп , t мр - yuklashga va bo’shatishga qo’yishdagi manyovr jarayonlari davomiyligi, min (6.2-ilova); t р - yukni bo’shatish davomiyligi, min (6.2-ilova). 6.6. Avtosamosvalning smenalik ish unumdorligi ( Qа ,t/smena) hisoblanadi. Bunda ки =0,8; Т см =8s. Qа = Т см и q N q Т ца (t/smena) (6.6) bu yerda: Т Ссм - smena davomiyligi, min; q - avtosamosval kuzovidagi yuk og’irligi, t; и - smena vaqtidan foydalanish koeffitsienti; Tца - avtosamosvalning transport siklining davomiyligi, min; 241 N р - avtosamosvalning smena davomidagi reyslar soni. 6.7. Ishchi va inventar parkdagi avtosamosvallarning soni hisoblanadi. Ishchi parkdagi avtosamosvallar soni ( N ар , ta): N ар = Г см (ta) Qa (6.7) bu yerda: Г см - smenalik yuk aylanishi, t/smena. см Г см = к н ( П пи + П всм ·), (t/smena) (6.8) bu yerda : к н - kon massasini karerdan chiqarilishini bir xilda taqsimlanmaslik koeffitsienti. см П пи - karerning foydali qazilma bo’yicha smenalik ishlab chiqarish unumdorligi, t/smena; П всм – qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha karerning smenalik ishlab chiqarish unumdorligi, m3/smena; - qoplovchi tog’ jinsi zichligi. см П пи va П всм 2-ish natijalari bo’yicha qabul qilinadi. – berilgan tog’ jinsi kategoriyasi bo’yicha 6.5-ilovadan olinadi. 6.8. Inventar parkdagi avtosamosvallar soni ( N АИ , ta): N N аи = ар (ta) (6.9) к тг bu yerda: к тг - texnik tayyorgarlik koeffitsienti. Bu koeffitsient avtosamosvalning bir sutkada bosib o’tgan yo’liga bog’liq holda 8.3-ilovadan olinadi. Avtosamosvalning sutkadagi bosib o’tgan yo’li ( LС , km) : 2 L Qа Lс = о ; (6.10) q bu yerda: к о - garajdan ish joyigacha va ish joyidan garajgacha bosib o’tgan yo’lini hisobga oluvchi koeffitsient. ( к о =1,05). Hisobot shakli. Amaliy ish natijalari bo’yicha hisoblash formulalalari va hisoblash natijalari, shuningdek Qa f (L) yoki Qa f ( H П ) ning bog’liqlik grafigi keltirilgan ma’lumotlar topshiriladi. NAMUNA Berilgan: tog’ jinsi kategoriyasi: - I; k p 1,15 ; k н 1,05 ; L 1,2км ; H п 20 м ; Izlanadigan bog’liqlik: Qа f (L) ; EKG-3,2A; 1,6; Echim: 6.1. Berilgan ekskavatorning markasi bo’yicha avtosamosval modeli tanlanadi. (6-ishga qarang). Tanlash avtosamosval kuzovi va ekskavator cho’michi sig’imlari orasida ratsional taqqoslashni () ta’minlash shartidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi: V a 3 5; 3 Е 3,2 м bo’lganda BelAZ-7522 avtosamosvalini tanlaymiz. 242 t мр 0,54 мин ; qа 30т ; Vа 15,0 м 3 ; Vа' 18,0 м 3 ; t мп 0,50 мин ; Avtosamosvalning yuklash vaqti (tp, min) va kuzovdagi yuk og’irligi (q, t) ni hisoblash bajariladi. Т цэ (nц 0,5) 39 (4 0,5) tп 2,27 мин 60 60 qа р 30 1,5 nц 8,37 E н 3.2 1,05 1,6 nц' = Vа' 0,9 18,0 0,9 4,82 , E н 3,2 1,05 Shundan so’ng, nц va nц' larni solishtirib, kichik qiymatlisini qabul qilamiz va butun qilib olamiz nц 8,37 ; nц' 4,82 8,37 4,82 , nц 4,82 4 deb qabul qilamiz. nц' = Vа 0,9 , E н Kuzovdagi yuk og’irligi ( q ,t) hisoblanadi: E н 3,2 1,05 q nц 4 1,6 18,6т р 1,15 Tekshirish amalga oshiriladi: q 1,1 qа ; 18,6 1,1 30 ; 18,6 33 bu yerda: q а - avtosamosvalning yuk ko’tarish quvvati, t (8.2-ilova). Avtosamosvalning yuklangan va yuksiz holatda yo’nalishi harakat vaqti ( t д , min) hisoblanadi: 2 L 2 1,2 t д 60 60 6,6 срт 21,8 срт 21,8км / ч 6.5. Transport siklining davomiyligi ( TЦ , min) aniqlanadi: Tца t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 6,6 0,50 0,54 11,045 мин t o 0,5 t п 0,5 2,27 1,135 6.6. Avtosamosvalning smenalik ish unumdorligi ( Qа ,t/smena) hisoblanadi. Bunda ки =0,8; Т см =8 soat. Т 480 Qа сма и q 0,8 18,6 646,66 11,045 Тц Bu yerda: Т см 8soat 480 min 6.7. Ishchi va inventar parkdagi avtosamosvallarning soni hisoblanadi. Ishchi parkdagi avtosamosvallar soni ( N ар , ta): N ар Г см 46438,35 71,8dona ; Qa 646,66 bu yerda: Г см - smenalik yuk aylanishi, t/smena. см Г см кн ( Ппи Пвсм ) 1,05 (25571 11660 1,6) 46438,35т / smena Inventar parkdagi avtosamosvallar soni ( N АИ , ta): N ар 71,8 N аи 81,59 тг 0,88 Avtosamosvalning sutkadagi bosib o’tgan yo’li ( LС , km) : 243 Lc 2 L Qа 2 1,2 646,66 0 1,05 87,612км q 18,6 0 =1,05 Avtosamosval ish unumdorligi Qа ni kon massasini tashish masofasi L ga bog’liqligini o’rganib chiqamiz. Tashish masofasi siljish oralig’i intervalida L 0,2 0,4 km Asosiy ko’rsatkich L 1,2 km; Qа 646,66 m3/s Quyidagicha qabul qilamiz: L1 0,8 2 L 2 0,8 t д.1 60 60 4,4 срт 21,8 Tца1 t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 4,4 0,50 0,54 8,845 мин Qа1 Т см 480 и q 0,8 18,6 807,5 а 8,845 Тц L2 1,0 t д 2 60 2 L срт 60 2 1,0 5,5 21,8 T t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 5,5 0,50 0,54 9,945 мин а ц2 Qа 2 Т см 480 и q 0,8 18,6 718,19 а 9,945 Тц L3 1,2 t д3 60 2 L срт 60 2 1,2 6,6 21,8 T t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 6,6 0,50 0,54 11,045 мин а ц3 Qа 3 Т см 480 и q 0,8 18,6 646,66 а 11,045 Тц L4 1,4 t д 4 60 2 L срт 60 2 1,4 7,7 21,8 T t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 7,7 0,50 0,54 12,145 мин а ц4 Qа 4 Т см 480 и q 0,8 18,6 588,09 а 12,145 Тц L5 1,6 t д5 60 2 L срт 60 2 1,6 8,8 21,8 Tца t 0 t п t д t мп t мр t p 1,135 2,27 8,8 0,50 0,54 13,245 мин Т см 480 и q 0,8 18,6 539,25 а 13,245 Тц Xulosa: Kon massasini tashish masofasi oshib borishi bilan avtosamosval ish unumdorligi qisqaradi. Qа 5 244 Qa м3/ч 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 L, км 0,8 1 1,2 1,4 1,6 Mustaqil hisoblashni bajarish uchun qiymatlar 6.1-ilovada keltirilgan. 11.1-ILOVA 11-Amliy ishni bajarish uchun berilgan qiymatlar Variant 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Karer avtosamosvallarining unumdorligini hisoblash Trassalar parametrlari Tog’ jinsi kategoriyasi L, km Np, m I 1,2 20 II 4,0 80 III 1,4 40 IV 3,8 20 V 1,6 60 I 3,6 200 II 1,8 100 III 3,4 120 IV 2,0 60 V 3,2 140 I 2,2 80 II 3,0 140 III 2,4 140 IV 2,8 60 V 2,6 160 I 4,0 200 II 1,0 20 III 1,4 60 IV 1,8 80 V 3,6 220 245 11.2-ILOVA Karer avtosamosvallarining texnik xarakteristikasi Ko’rsatkichlar Yuk ko’tarish quvvati qa, t Avtosamosval og’irligi Ga, t Kuzovning geometrik sig’imi Va, m3 Kuzovning sig’imi “shapkasi” bilan V ‘, m Transmissiya f.i.k. ηt Dvigatel quvvati ND, kVt tmp , min tmr , min tr , min Ikki tomonlama harakatda avtomobil yo’li qatnov qismining kengligi T, m -7522 30 21,85 -7523 42 29.5 BelAZ -7549 80 67,0 15,0 21,0 35,0 44,0 70,0 18,0 26,0 46,0 59,0 91,0 0,70 310 0,50 0,54 0,67 0,70 368 0,59 0,64 0,78 0,78 809 0,64 0,69 1,00 0,77 955 0.70 0,76 1,17 0,77 1693 0,87 0,94 1,51 10,5 11,5 14,5 16,0 19,0 -7519 110 85,0 -7521 180 145 11.3-ILOVA Avtosamosvallarning texnik tayyorgarlik koeffitsienti ko’rsatkichi (κtg) AvtosamosvalBir sutkada bosib o’tgan yo’l Ls ning κty ko’rsatkichi; km ning yuk ko’tarish 50 100 150 200 250 300 quvvati, t 30-42 0,94 0,88 0,84 0,80 0,76 0,73 80 0,93 0,86 0,81 0,76 0,72 0,69 110-180 0,92 0,86 0,81 0,76 0,72 0,68 246 350 0,70 0,64 0,64 11.4-ILOVA Karer avtosamosvallari harakati o’rtacha texnik tezligi νsrt, km/s. MasoKon massasining ko’tarilish balandligi Np, m fa L, 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 km 1,0 22,7 21,1 18,4 16,0 1,2 23,9 21,8 19,5 17,5 15,8 1,4 24,1 22,0 20,0 18,3 16,7 1,6 24,7 22,5 20,6 19,0 17,6 16,3 1,8 25,3 23,3 21,5 19,9 18,6 17,4 16,2 2,0 26,0 24,0 22,3 20,8 19,5 18,3 17,2 2,2 26,7 24,8 23,1 21,7 20,4 19,2 18,1 17,2 2,4 27,3 25,5 23,9 22,5 21,2 20,0 19,0 18,0 17,2 2,6 27,9 26,2 24,6 23,2 22,0 20,8 19,8 18,9 17,9 17,2 2,8 28,6 26,9 25,4 24,0 22,7 21,6 20,6 19,6 18,8 18,0 3,0 29,2 27,5 26,1 24,7 23,5 22,4 21,3 20,4 19,5 18,7 3,2 29,7 28,2 26,7 25,3 24,2 23,2 22,0 21,1 20,2 19,4 3,4 30,4 28,8 27,4 26,1 24,9 23,7 22,7 21,8 20,9 20.1 3,6 31,0 29,4 28,0 26,7 25,5 24,4 23,4 22.5 21,6 20,8 3,8 31,6 30,0 28,6 27,4 26,1 25,1 24,1 23,1 22,3 21,4 4,0 32,0 30,6 29,2 28,0 26,8 25,7 24,7 23,8 22,9 22,1 200 220 240 18,0 18,6 19,2 19,6 20,2 20,9 18,2 18,7 19,4 20,0 17,7 18,4 19,2 11.5-ILOVA Ekskavator kovshidagi tog’ jinsining maydalanganlik va kovsh to’lishi koeffitsienti Tog’ jinsi zichligi Tog’ jinsi kategoriyasi κr κn γ, t/m3 I 1,6 1,15 1,05 II 1,8 1,25 1,05 III 2,0 1,35 0,95 IV 2,5 1,50 0,90 V 3,5 1,60 0,90 247 12- AMALIY ISH KONVEYER TRANSPORTLARINING ISHLAB CHIQARISH UNUMDORLIKLARINI ANIQLASH. Ishning maqsadi: Karьerlarda qo’llaniladigan uzluksiz ishlovchi konveyer lentasi kengligi va konveyer transportining ish unmdorligini aniqlash. A. Umumiy tartibi va berilgan qiymatlari. Ishning maqsadi shundan iboratki, pog’onaning aniq yuk oqimida va konveyer trassalarining berilgan ko’rsatgichlarida konveyer lentasi (lenta turi – rezina trosli) kerakli kengligini, uning harakatlanish tezligini ta’minlash, zaboydagi, ko’taruvchi va magistral konveyerlarini turlarini tanlash va ularni texnik xarakteristikasi keltiriladi. Keyin, konveyerning trassaning ko’rsatgichlaridan kelib chiqib konveyer sostavining soni va har bir uchastkada trassalariga qayta yuklovchi punktlari sonini aniklash. Ishning oxiridagi hosil qilingan konveyerlar tizimining ish unumdorligi aniqlanadi. B. Ishning tarkibi 12.1. Ishning berilgan qiymatlaridan va sharoitlaridan kelib chiqib konveyer trassalarining profili chiziladi. Bu yerda pog’onadagi kon ishlari frontining uzunligi; qiya transheyaning uzunligi (konveyer trasaasining qiya qismi); magistral konveyerning uzunligi (karьerdan otvalgacha uchastkadagi trassa) Lтр Lм Lф 12.2. Pog’onada bir ekskavator EKG ishlaganda bir soatlik yuk aylanmasi quvvatini aniqlash (yuklovchi agregat sifatida bunker- dozator yoki harakatlanuvchi drobilka). Ekskavatorning markasi va texnik ish unumdorligi (soatlik ish unumdorligi) ekskavatorning pasportidan olinadi. Lentadagi tog’ jinsining maydalanganligi holatidan kelib chiqib pog’onaning yuk aylanish quvvaati qo’yidagicha: (10.1) bu yerda konveyer lentasidagi tog’ jinslarining maydalanganlik koeffitsenti (tog’ jinslarining bo’lakdorligidan kelib chiqib ni qiymatini 1.1 dan 1.3 gacha olish mumkin). 12.3. Zaboyli, magistral va ko’taruvchi (qiya) konveyerlarininng lentasining kengligini aniqlash. Xar bir konveyerlar uchun aloxida aloxida lentalarning kengligi aniqlanadi, birinchi gorizantal – zaboy, magistral, keyin esa qiya konveyerlar uchun. (10.2) bu yerda lentadagi yukning ko’ndalang kesim formasiga bog’liq konveyerning ishlab chiqarish koeffitsienti (konveyer latogining to’lish koeffitsienti); lentaning harakatlanish 248 tezligi, m/sek; va undan ortiq qiyalikdagi konveyerlarda lentaga to’kiladigan uyumlarning balandligini kamaytiruvchi koeffitsient. 12.3.1 ning qiymati rolikoopor konstruktsiyaga bog’liqlik qiymati 10.1 – jadvaldan va lentadagi tog’ jinsi qiyaligining burchagiga bog’liqlik qiymati esa 10.2 – jadvaldan olinadi. 12.1 – jadval Konveyerning ishlab chiqarish unumdorligi (harakatlanayotgan lentagi tog’ jinsining qiyalik burchagi 100 – 150 ni tashkil etsa) Rolikooporlar Ko’rsatgichlari Uchrolikli Turtrolikli Beshrolikli Yon roliklarning 20 30-36 54 54 qiyalik burchagi, grad koeffitsenti 550-625 585-655 650-715 600-675 12.2 – jadval Harakatlanayotgan konveyer lentasidagi tog’ jinsining qiyalik burchagi Konveyerning Tog’ jinslari ˂φ, grad qiyalik burchagi, grad Apatit 10 24 Nam shag’al tosh 15 18 Loy puproq 10 – 12 18 – 26 Er, tuproq 15 20 – 24 Ohaktosh 15 16 – 18 Kuruq qum 15 16 – 20 Nam qum 18 – 20 20 – 25 Qoplovchi tog’ jinslari 15 – 20 17 Temir rudasi 15 – 20 18 – 20 Tuz tosh 15 – 20 18 – 23 Qung’ir kumir 15 – 20 18 – 20 Tosh kumir 18 – 20 18 10.3.2. Lentaning harkatlanish tezligi 11.2 – jadvaldan qabul qilinadi, qaysiki talab qilingan konveyerning ishlab chiqarish unumdorligini tog’ jinslari xususiyatlariga bog’liqligidan. 12.3 – jadval Lentaning tavsiya etilgan tezligi Tog’ jinslarini tashishdagi lentaning tezligi, m/s Konveyerning ishlab chiqarish 3 unumdorligi, m /soat. Yumshoq va yarim skalьniy Skalьniy 400-800 1,6; 2,5 1,6; 2 1000-2500 2,5; 3,15 2; 2,5 2500-5000 3,15; 4,5 2,5; 3,15 249 3.3. 5000-8000 4,5; 5,3 3,15 8000-12000 5,3; 6,3 3,15; 4,5 12000 va undan yuqori 6,3 4,5 koeffitsentning qiymati 10.4 – jadvaldan olinnadi 12.4 – jadval Konveyrni urnatish burchagi, grad ning qiymati 0-10 12 14 16 18 20 1 0,98 0,96 0,94 0,92 0,9 12.4. ni tashiladigan tog’ jinslarining bklakdorligi bo’yicha tekshirish Tashiladigan tog’ jinslarining tarkibi (bo’laklarning maksimal kattaligi 400 – 500 mm dan oshmasligi kerak) ; (10.3) bo’laklar (10.4) 11.5. Hisoblashlardan (10.3 va 10.4 punktlardan) olingan natijalardan katta tarafga qarab va lentaning standart tomoniga qarab yaxlitlanadi (10.4 jadval). 12.4 jadval Rezina trosli lentalarning texnik xarakteristikalari Lentalarning turlari Ko’rsatgichlari RTL1500 RTL2500 RTL3150 RTL4000 RTL5000 RTL6000 Lentaning hisoblangan 1500 2500 3150 4000 5000 6000 mustahkamligi, N/mm Trosning diametri, mm 6 7,5 8,25 10,6 10,6 12,9 Lentadagi troslarning 15±1,5 14±1.5 14±1,5 20±1.5 17±1,5 18±1,5 takrorlanishi, mm 14; 16 Lentaning tashqi ishlaydigan qoplab turgan 8 10 10 10 10 tomonida, 8 rezenaning hisoblangan ishlamaydigan qalinligi, mm tomonida Lentaning umumiy 22 26 29 31 31 35; 37 qalinligi 1 m2 dagi lentaning 33 43 49 55 58 70; 72 oqirligi, kg Oxirgi trosning markazidan lentaning 25 25 25 30 30 30 bortigacha bulgan masofa, mm 1000±20 1000±20 1200±20 1200±20 1200±20 Lentaning kengligi, 1600±20 1600±20 1600±20 1600±20 1600±20 mm 1800±20 1800±20 1800±20 1800±20 1800±20 1800±20 2000±20 2000±20 2000±20 2000±20 2000±20 2000±20 10.6. Lentaning turi qabul qilinadi va uning sxemasi va texnik xarakteristikasi keltiriladi. 250 10.7. Qabul qilingan va konveyerning ishlab chiqarish unumdorligidan kelib chiqib 10.5 jadvaldan konveyerning turi aniqlanadi va uning texnik xaraktiristikasi keltiriladi. Ishlab Lentaning Konveyrning Lentaning chiqarish Konveyerning turi kengligi, maksimal tezligi, m/s unumdorligi, mm uzunligi, m m3/soat KLZ – 600 1000 2.34 600 1000 KLZ 1200 3,56 1500 250 – 800 KLO 1200 3,56 1500 250 – 800 KLM 1200 3,56 1500 250 – 800 KLZ 1800 4,35 5000 800 KLZ 1800 4,35 5000 400 KLO 1800 4,35 5000 700 Qiya 2000 3,15 4000 450 Magistral 2000 3,15 4000 1750 Ag’darmadagi 2000 3,15 4000 1900 10.8. Konveyerning uzunligidan kelib chiqib (uning texnik xaraktiristikasidan kelib chiqib), pog’onadagi ish frontining uzunligi , kapital transhiyaning uzunligi va karьerdan ag’darmagacha bulgan masofa , har bir uchastkadagi konveyer tarkibining soni va qayta yuklovchi punktlarning soni aniqlanadi. 10.9. Konveyrlar tizimlarining: yuklash punktlari, hisoblashlardan o’rnatilgan konveyerlarning soni va qayti yuklovchi punktlarning mumkin bulgan ish unumdorligini aniqlanadi m3/yil (10.5) bu yerda yil davomda konveyerning ishlashi plan qilinan vaqti, soat; konveyer tizimlarining ishga tayyorgarlik koeffitsenti. (10.6) yil davomidagi kalendar vaqti (bir yildagi ish kunlaridan kelib chiqib aniqlanadi); kalendar vaqtidan foydalanish koeffitsenti ( =0,6÷0,65). Konveyer tizimlarining ishga tayyorlik koeffitsenti quyidagi formuladan antqlanadi: (10.7) har bir ulangan konveyer tizimlarning ishga tayyorgarlik koeffitsenti. Ishga tayyorlik koeffitsentini 11.2 – jadvaldan olish mumkin. Tizimlarning elementlari Yumshoq va skalьniy tog’ jinslarini tashishda lentali konveyer 0.96 – 0,97 Qayta yuklovchi punkt 0.96 – 0,97 251 13- AMALIY ISH TEMIR YO’L TRANSPORTINING TEXNOLOGIK O’LCHAMLARINI HISOBLASH Ishdan maqsad- temir yo’l transportining parametrlarini aniqlash va texnologik hisoblashni o’rganish. Quvvati katta karerlarda temir yo’l transportlari katta temir yo’lini bosib o’tishi bilan xarakterlanadi (100 km va undan katta), karerning ichida mavjud murakkab yo’llarning rivojlanishi stansiyasi bilan markazlashgan poezdlar qatnovini tartibga solib turadigan avtomatik signalizatsiya sistemasi. Qo’zg’aladigan sostavni tashqi gabarit o’lchamlari ko’ndalang kesimi deyiladi, ya’ni tashiladigan yuk va sostav singari chegarasidan tashqarida biron bir qismlari (detal) turtib chiqib turmasligi zarur. Tashqi gabarit o’lchamlarini tuzilishiga yaqinlashishi chegaradan tashqari qurilishini va qurilmani (yo’l bo’ylamasiga ko’ra yo’l o’qiga perpendikulyar joylashgan) ko’ndalang kesimi deb ataladi, qo’zg’aladigan sostavda joylashgan biron bir predmet yoki sostavning hech qaysi qismi ichkariga kirmasligi zarur. 1-masala. Lokomotiv sostavdagi vagonlar sonini va temir yo’l transporti yordamida qoplovchi tog’ jinslarni (zichligi 2,7 t/m3) ag’darmaga tashishda qo’zg’aluvchi sostavni inventar va ishchi parklarini aniqlash. Tashish masofasi vaqtinchalik yo’llarda 2 km, doimiy yo’llarda esa 4 km ni tashkil qiladi (ko’tarilma qiyalik ). Karerlarda EL=1 elektrovozlari, 2VS-105 dumpkarlar va EKG-8I ekskavatorlari (texnik ish unumdorligi 1350 t/ch) qo’llaniladi. Karerlarda qoplovchi tog’ jinslar bo’yicha sutkalik yuk aylanish 100 ming tonnaga teng. Echimi 13.1. Dumpkardagi sochma tog’ jinsining zichligini aniqlash. qabul qilamiz. Bu yerda - selikdagi tog’ jinsi zichligi, t/m3; – vagondagi tog’ jinsining yumshatilganlik koeffitsienti. Vagonga yuklash koeffitsientini deb qabul qilamiz va dumpkarda tashiladigan tog’ jinsi massasini aniqlaymiz: =48,5∙1,9∙1,1=103 t 13.2. Asosiy solishtirma qarshiligini g’ildiragini ulashish koeffitsienti aniqlaymiz bunda qabul qilamiz, relsda harakatlanayotgan lokomotiv sostavidagi vagonlar sonini = Bu yerda –Lokomotiv sostav massasi, t – harakatning solishtirma qarshiligi, N/t 13.3. Poezdning foydali massasini aniqlash formulasi: 252 13.4. Lokomotiv sostavga yuklash davomiyligini aniqlash Bu yerda – ekskavatorning texnik ish unumdorligi, t/soat. 13.5. Lokomotiv sostavini vaqtinchalik yo’llarda harakatlanish davomiyligini aniqlash. 13.6. Lokomotiv sostavini doimiy yo’llarda harakatlanish davomiyligini aniqlash. Bu yerda , -mos ravishda zaboyli, ag’darmali va statsionar vaqtinchalik yo’llarning masofasi, km; , - mos ravishda vaqtinchalik va statsionar yo’llarning harakatlanish tezligi ( , , km/soat 13.7. Lokomotiv sostavni yuklash davomiyligini aniqlash. Bu yerda - vagondan yukni bo’shatish davomiyligi (yozda 13.8. Lokomotiv sostav reysi davomiyligini aniqlash. = 1,5 – 5., = 3 – 5 ), min Bu yerda toj –Lokomotiv sostavni almashish punktlarida, yuklash va bo’shatish vaqtida kutib qolishi davomiyligi , soat 13.9. Ishchi lokomotiv sostav sonini aniqlash: Bu yerda T – o’tqazish qobiliyatini aniqlaydigan vaqt intervali, (sutkali o’tqazish qobiliyati uchun T=22; smenali uchun T=7 – 7,5); - karerda sutkali yuk aylanish, t; - ikki qo’shni stansiya orasidagi yo’llar soni. 13.10. Ishchi lokomotivlar soni lokomotiv sostavlar soniga teng 13.11. Dumpkar ishchi parki quyidagi formulada aniqlanadi: = 11 13.12. Lokomotiv va dumpkar inventar parki ishchi parkdan 20 % ga ortiq 88x1.6=140 dumpkar va 11x 1.4=15 lokomotiv 253 Ishga berilgan qiymatlar Tashish masofasi Variant Tog’ jinsi zichligi , t/m3 Vaqtinchalik yo’llarda km Statsionar yo’llarda , Yo’lning ko’tarilma qiyaligi , Karerda qoplovchi tog’ jinslari bo’yicha sutkali yuk aylanish tis.t. 1 2,7 1,5 3,8 28 90 2 2,9 2 4 30 120 3 3,1 2,3 4,5 32 110 4 5 6 7 8 9 10 2,7 2,9 3,1 3 2,9 2,8 3,2 1,8 2 1,5 2 2,3 1,8 2 4,2 3,5 4,5 3,8 4 4,5 4,2 30 28 28 30 32 30 30 120 100 130 110 120 100 110 254 , 14- AMALIY ISH TEMIR YUL TRANSPORTINING KO’TARILMA BOSHQARUVINI TEXNOLOGIK KATTALIKLARINI XISOBLASH. Ishdan maqsad- temir yo’l transportining ko’tarilma boshqaruvini texnologik parametrlarini aniqlash va texnologik hisoblashni o’rganish. Mustaqil yuk oqimida xar bir mustaqil trassalarni ko’tarilma boshqaruvini o’lchami boshqa trassalar o’lchamlaridan ajralib turadi. Bog’liq va o’ta qattiq bog’liq yuk oqimida texnik transport uskunalarini davriy va doimiy qayta taqsimlashda barcha ta’sir etuvchi trassalar uchun bir xilda ko’tarilma boshqaruvni qabul qilish yuk oqimida maqsadga muvofiqligi oldindan belgilab quyilgan. Kapital transheyani ko’tarilma boshqaruvini texnologik o’lchamlarini qiymatlari va uni xisoblashda nazariy asoslari temir yul transportiga mos ravishda prof. Ye.F. SHeshko mexnatlari yordamida ishlab chiqilgan. Xammaga ma’lumki, karьer yullarida xar qaysi peregon orqali bir vaqtni ichida turli sondagi vagon tarkibli poezdlar o’tadi. Ayniqsa transheyali va magistral yo’llarni yuklangan peregoni asosan chegaralangan peregon xisoblanadi. Istalgan peregonda istalgan vaqt mobaynida faqatgina bitta lokomotivosostav joylashgan bo’lishi mumkin. SHunda bita poezdning foydali og’irligi q-yuk ko’tarish qobiliyatiga ega, p-ta vagondan iborat xar biri yuk aylanmasiga mos kelishi shart, mavjud trassaga tegishli bo’lgan bita yulda ti – vaqt intervali ichida ikkita qo’shni bo’lgan yukli poezdlar o’tish yo’li orasida: 1 (1) Wч * tи n * q , ρ Bu yerda ρ – chegaralangan peregondagi yullar soni; Wch – transport ishining tengsizligini xisobga olgan xolda mavjud trassadagi yuk aylanmasi, t/ch. Ko’rib chiqilayotgan trassaning bizga ma’lum bo’lgan ko’tarilma boshqaruvi yuk tashishga bo’lgan Mq qobiliyati mavjud yuk oqimiga tegishli bita yulga mos kelishi kerak : 1 (2) M q Wч , t/ch. (2) shart (1) shartni hisobga olgan xolda tengsizlik ifodali bo’lishi mumkin, peregon ip ni ko’tarilma boshqaruvi bilan lokomotiv N ni tortuvchi kuchi Fk, o’lchamlari orasidagi bog’liqlik, uni massasi Rr va poezdning ulanadigan qismi n*q*Kv, t: 0,1* Fk 0,1* Fk i p 0,1* 0 K * i p , N/t. (3) Pp n * q * K в Pp M q * tи * K в bu yerda ωo – poezd harakatining asosiy qarshiligi,N/t; Kω –poezd xarakatiga bulgan xisobga olingan asosiy qarshilik koeffitsienti, (Kω 1,1÷1,2); Kv – idish (tara) og’irligini xisobga olgan xolda poezd vagonini umumiy massasi koeffitsienti (Kv = 1 + D"t); Kt – vagon tarasi koeffitsienti. (3) formula ko’tarilma boshqaruvini o’lchamlarini aniqlash uchun yakka mezonni tashkil qiladi. U faktorlar orasidagi bogliklikni kursatadi, karьer uskunalarini ishlash rejimini texnologik xarakterlash va ochuvchi laximlarni asosiy parametrlari-ip bilan lokomotiv massasi xamda kuvvati, poezd massasi, vagon parametrlari va poezdlar almashinish sharoitlariga bog’lab turadi. Uskunalardan unumli foydalanish uchun faktorlarni mos kelishi har bir mavjud vaqt ichida ko’rsatilgan uzviy bog’lanishini ta’minlashi zarur. 255 (3) formula ichidan har bir faktor qiymatini ko’rib chiqamiz. 1. Prof. Ye.F.SHeshko tomonidan olib borgan texniko-ekonomik analiz, shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy natijalar, ya’ni 20 dan 40% gacha bo’lgan diapazonda qiyaliklarni ip qo’llashda(uskunalarni to’g’ri tanlash sharoitiga ko’ra) teng qimmatli miqdorga yaqinrok. SHuning uchun transport sxemasini texnologik baxolashda boshlang’ich e’tibor ko’tarilma boshqaruv o’lchamlari son miqdorini aniklamaslikga tegishliligini ajratib beradi, karьerda va agdarmalarda temir yulni rivojlanishini ratsional sxemasini tanlaydi, shu bilan birga kuvvatni urnatishda, kon va transport uskunalarini bir biriga boglik ravishda urnatish va ularning soni, xar bir kon ishlari etapida samarali texnik-iktisodiy natijalarni olishga yul beradi. 2. Ma’lum bulgan kalendar rejadagi kon ishlari rivojlanishini texnologik rejim analizi barcha etaplarda xar bir yuk okimi uchun bajarilishi zarur, yuk aylanmasida Wch berilgan aniklikni xarakterlaydi va transport kommunikatsiyasini Mq yuk tashishga bulgan kobiliyatini (3) formula buyicha kabul kilamiz. 3. Lokomotivlarni kuvvati va massasi tashish texnologiyasi analiziga binoan anik kiymatlar Rr va FK bilan yonma yon limitlanadi, shunday kilib ishlab chikarish sanoati aniklangan elektrovoz, teplovoz xamda tortuvchi agregatlari modellarini sonini ishlab chikadi. 4. Vagonni umumiy mvjud massasi koeffitsienti Kv portlatilgan koyali tog jinslar uchun 1,63 ga va yumshatilgan tog jinslar uchun 2,1 ga o’zgaradi. 5. Xar bir yuk oqimi Wch uchun soat yuk aylanmasini xisoblash kon ishlari rejasida aniqlanadi. Biroq mavjud trassani aniq yuk tashish kobiliyati Mq yullar ρ soniga bog’liqdir. Yuk aylanmasida xar soatida 2÷3 ming tonnagacha bir tomonlama yulli peregonlar asosan yetarli, katta yuk aylanmasida ikki tomonlama yullar zarurdir. Karьerlarda uch turt yulli trassalardan unumli foydalanishni amaliy imkoni yo’q. 6. Karьer ekskavatorlarining xilma xilligi ularni modelini tanlash imkonini beradi, ijobiy tarzda tabiy sharoit va karьer yuk aylanmasiga mos keladi. Bitta va mavjud yuk aylanmasi uchun (karьerni ma’lum ishlab chiqarish quvvati) talab etilgan ekskavatorlar soni mavjud quvvati turli xil bo’lishi mumkin. U asosan zaboylarda transportlarni xizmatini tashkil etish sharoitiga muxim tarzda bog’liq; alohida trassalarga xizmat qiluvchi xar bir pog’onalar guruxlari uchun ko’rsatkich xisoblanadi, zaboylarni yuksiz ηo transportlar bilan ta’minlash uchun ulchamlar koeffitsienti xizmat qiladi. 7. ηo ni optimal o’lchamgacha o’sishi uskunalarni ishlab chiqarishini katta zaxiradagi o’sishi sanaladi va zaboylarda xamda bo’shatish uchastkalarida almashuvchi punktlar yaqinligi xisobiga yetib boradi. 8. Tashish rejimini muxim xarakteri vaqt ti intervali natijasida yukli poezdlarning utishi, ya’ni kapital transheyani bitta yuliga tegishli xisoblanadi. Bu interval poezd massasiga va yuk okimi o’lchamlariga bog’liq. Yirik karьerlarda kapital transheya trassasini xisoblangan o’tkazish qobiliyati to’liq foydalaniladi, bog’liq xolda, poezdlar orasidagi intervali texnik sharoit natijasida ti.min.kattalik minimalga yetadi. Bu interval karьerdan mavjud transportni chiqishi uchun xizmat qiluvchi ETOT interval limitiruet chislo ekskavatorov, obslujivaemыx dannыm transportnыm vыxodom iz karьera: I (4) N э. max tи . min bu yerda I –pog’onadan yukli poezdlarning chiqishi orasidagi interval, s. Pog’onadagi bitta ekskavatorni ishida I = tp+togde tp i to – mos ravishda yuklash vaqti va poezdlarni almashishi,s. Bir qancha ekskavatorlarni ishlashida I- kattalik poezdlarni xarakatlanish grafigi bo’yicha aniqlanadi. 256 Uncha katta bo’lmagan karьerlarda (ikki-uchta pog’onaning xar biriga bitta ekskavator) transheya yulini o’tkazish qobiliyati ko’pincha ishlatib bo’lmaydi. Na nebolьshix karьerax (dvatri ustupa s odnim ekskavatorom na kajdom) propusknaya sposobnostь transheynыx trass chasto nedoispolьzuetsya. Aniq xolatlarda xarakatning o’rtacha intervali xozirgi xollarda minimalga oshirilishi lozim va ish davomida lokomotivosostavni umumiy soniga Nl.c va reys davomiyligiga Tr, soat bog’liq: Tp , ch. (5) tи N л .с Xuddi shunday interval bilan bir yo’lli trassalarda bo’sh poezdlar keladi. Xar qaysi ekskavatorda ularni soniga Ne qarab, poezdlar t vaqt oralig’ida kirib keladi. SHu davrda ekskavator oldidagi poezdlar almashinuvi va yuklash ishlari tugatilishi lozim. tи N э t п t о n*q t о , ch Qэ.т (6) yoki Тр N л .с n*q t о , ch Qэ.т (7) bu yerda Qe.t–ekskavatorni texnik ish unumdorligi, t/soat. (6) tenglikni kuzatganimizda t0 ratsional qiymatni o’rnatish yo’li bilan va almashish punktini to’g’ri joylashtirish talab etilgan aniq texnologik jarayonni ta’minlab beradi. (7) ifoda asosida bog’lash zarur (kon va transport uskunalaridan to’liq foydalanish uchun) ekskavator va lokomotivosostav parkini ish miqdori va poezd reysining davomiyligi bilan, uni foydali massasi va zaboylarni bo’shashini ta’minlash koeffitsienti, kon ishlari bosqichi uchun davriy ishlab chiqarilishi lozim, o’zining yuk aylanishini xarakterlaydi. Yuk aylanishini kattarishi va karьer chuqurligi kon ishlari rivojlanishi orasida reys uzayishiga olib keladi ya’ni trassani murakkab tuzilishi va tashish masofasi kattaligiga bog’liq raishda amalga oshiriladi, lekin siljiydigon sostavdan foydalanish ko’rsatkichini yomonlashtiradi (tabl. 1). J a d v a l 18 Trassa tuzilishiga bog’liq ravishda lokomotivosostav reysi vaqtini uzayish koeffitsienti ( P. I. Tomakov bo’yicha) Trassa tuzilishi Sodda(Prostaya) Boshi berk (tupikovaya) (bitta burilish) Boshi berk (tupikovaya) (ikkita burilish) Boshi berk (tupikovaya) (uchta burilish) Tashish masofasida reys vaqtini uzayish koeffitsienti, km 4 1,0 1,08 6 8 10 12 1,07 1,06 1,05 1,04 1,17 1,15 1,13 1,12 1,10 - 1,21 1,18 1,16 1,13 Karьer chuqurligini oshishi bilan yuk aylanishini o’sishi siljiydigan sostavga bo’lgan zaruriyatni ikki xil yul bilan ta’minlashi mumkin: 257 1) poezdning foydali massasi va lokomotivni quvvati o’zgarmagan xolda ishlayotgan lokomotivosostavlarni soni oshishi bilan; bu o’lchov qo’llanilgan, agarda karьer yo’llarini to’sishni o’tkazish qobiliyati zaxirasi mavjud bo’lsa yoki uni kattalashishini texnik imkoni mavjud bulsa; 2) poezd massasini oshishi bilan va quvvatli lokomotivlardan foydalanishda lokomotivosostavlar soni oshishi axamiyatli emas; trassani o’tkazish qobiliyati bu chora tadbirlarni belgilamaydi, lekin uni amalga oshirishda stantsiyadagi yo’l parkining uzayishi lozim, post va raz’ezdlarga bog’liq xolda poezd uzunligi uzayishi bilan. Birinchi yo’l maqsadga muvofiq bo’lgan xolda yuk aylanishi va chuqurligini uncha katta o’zgarmasligiga bog’liq (10÷15% gacha), ikkinchisi esa bu ko’rsatkichlarni jiddiy o’zgarishida foydali xisoblanadi. Berilgan: jarayonlarni amalga oshirishda qiyinchilik ko’rsatkichlari mos ravishda Pb=12, Pe”=8, Pt=6; vagonlar soni p=10; vagon turi VS-60; lokomotiv EL-1; ekskavator EKG-5A; tog’ jinsi zichligi γ=28 N/dm3, bog’lovchi yo’l uzunligi Lc=0,5 km; yuk aylanishi Wch=3000 t/soat. Echimi. 1.Temir yo’l transportini texnologik ko’tarilma boshqaruvi qiymatlari (ip) qo’yidagilarga bog’liq bo’ladi, avalam bor lokomotivni tiralma og’irligiga va poezdni foydali massasiga Fk ip ,‰ K Pp nqK в bu yerda ir – boshqarilma qiyalik, %o; Fk – stsepnaya sila tyagi, tn; Rr – lokomotiv og’irligi (Rr=150 tn., EL -1); n – sostavdagi vagonlar soni ( p=10 yed); q –vagonni yuk ko’tarish qobiliyati (VS-60, q=60 tn.); Kv –vagonni umumiy o’zini massasi koeffitsienti, ya’ni portlatilgan qoyali tog’ jinslarni tashish sharoiti uchun Kv=1,7; Kω – xisobga olingan asosiy xarakatga berilgan qarshilik koeffitsienti, (Kω=1,2÷1,1, qabul qilamiz Kω=1,2 Tortishish kuchi щlchami ыщyidagi formulada topiladi Fk Fсц 1000 * * Pp , tn bu yerda ψ – relьs va lokomotiv gildiragini boshqaruvchi bandaj orasidagi ulanish koeffitsienti, xarakat vaqtida ψdv= 0,18 - 0,26, joyidan qo’zg’algan vaqtda ψtr=0,24-0,34; sostavni xarakati sharoitiga ko’ra ψdv – 0,26 deb qabul qilamiz, unda Fk =1000* 0,26* 150 = 39000tn. Barcha ma’lum qiymatlarni o’rniga qo’yib, qo’yidagini xosil qilinadi: 39000 ip 27,8 ‰ 1,2150 10 * 60 *1,7 2. Yo’ldan yo’lga o’tkazish vaqtida yuk tashish qobiliyati va transheyaning chiqish transheyasining bug’im og’zi joyidagi zaboy uchastkasida xarakatlanayotgan oddiy yuk oqimining yuk aylanish o’lchamlari bo’lgan faktorlar bo’yicha temir yo’l transportini ko’tarilma boshqaruvini texnologik o’lchamlarini xisoblashni olib boramiz. Pog’onadagi ekskavatorlar soni Ne = 2 yed (EKG-5), yuk oqimi Wch = 3000 t/chas. Bir tomonlama yo’l qabul qilamiz. Yuk tashish qobiliyati quyidagi formulada aniqlanadi: 1 M q Wч , t/chas, bu yerda ρ – peregonlar bilan chegaralanuvchi yo’llar soni. Bunda ρ =1, Mq=Wch 258 Poezdning foydali massasi qo’yidagicha aniqlanadi 1 nq Wч t и bu yerda tu – ikkita yukli qo’shni poezdlarning orasidagi o’tish vaqti intervali; t t t и n о , min; Nэ bu yerda tn – sostavni yuklash vaqti; tn n*q , min; Qэ.т Qern – ekskavatorni texnik ish unumdorligi, t/soat; 3600 E Qэт K n K з 263,73м3 / ч 738,4т / ч 738т / час Tц.п Kn=(0.8-0.9), Kz=(0,8-1) to – poezdlarni almashish vaqti; L 0,5Lб t o 2 * с , m i n ; Vз Vс Lc–biriktirilgan yo’lning uzunligi (Lc=0,5 km); Vc – biriktirilgan yulda xarakatlanish tezligi (Vs=20 km/soat); Lb – ekskavator blokini uzunligi, m; V3 – kovjoy yo’lida xarakat tezligi (V3=10 km/soat); τ – temir yo’l aloqasining vaqti, min (τ = 0 avtomatik chegirmada (pri avtoblokirovke)) ; Kp – tog’ jinsiga ta’sir etish koeffitsienti; K3 –kovjoy effitsienti. 0,5 0,5 *1,5 to 2 * 0,2час 12 мин; 10 20 t t 49 12 tи n о 30,5 мин 0,51час; Nэ 2 1 n * q * 3000 * 0,51 1530 t. 1 Peregon yo’lini yuk tashish qobiliyati va yuk aylanish o’lchamlari bo’lgan faktorlar bo’yicha quyidagi amalga oshadi 39000 i 'p 11,8 ‰ 1,2 * 150 1530 *1,7 Xuddi shunday talab etilgan yuk aylanish ko’tarilma boshqaruvda ta’minlanadi i 'p =11,8 %o, lokomotivni texnik imkoniyati esa, i p =27,8 % ga yetishini ta’minlab beradi i p =27,8 %o ,bunda i p =27 %o qabul qilamiz. 259 Topshiriqni bajarish uchun kerakli qiymatlar № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 11 12 13 14 15 Pb 12 13 15 13 11 10 12 13 14 15 12 10 11 12 15 Pe 8 9 9 7 9 8 9 8 8 7 7 9 10 10 10 Pm 6 5 7 7 7 6 5 5 5 7 7 6 6 6 6 n 10 12 10 12 10 10 12 12 12 10 12 12 10 10 10 Vagon VS-60 VS-80 VS-60 VS-80 VS-50 VS-100 PS-82 VS-105 PO-60 VS-95 VS-100 VS-50 VS-95 PS-82 PO-60 lokomotiv EL-1 EL-2 TEM-1 TGM-5 TGM-3 EL-10 EL-1 EL-2 PE-150 D-94 PE-150 TEM-1 TGM-5 TGM-3 D-94 Ekskavator EKG-5A EKG-12,5 EKG-15 EKG-8 EKG-5A EKG-12,5 EKG-15 EKG-8 EKG-5A EKG-12,5 EKG-15 EKG-8 EKG-5A EKG-12,5 EKG-15 260 Wч t/ch 3000 3500 3800 3600 3500 3400 3200 3000 3500 3800 3600 3500 3400 3200 3000 n/dm3 28 25 26 27 28 24 25 26 27 28 25 26 27 28 24 Lc,km 0,5 1,5 0,5 1,5 1 1 0,5 1,5 1,5 0,5 0,5 1 1 1 1,5 Rr 150 100 122 160 68 360 150 100 150 94 150 122 160 68 94 q 60 80 60 80 50 100 82 105 60 95 100 50 95 82 60 15- AMALIY ISH AVTOMOBIL TRANSPORTI YO’LLARINING O’TKAZISH QOBILIYАTINI VA YuKLI O’TKAZISH QOBILIYaTINI HISOBLASH Ishdan maqsad: – karуerlarda avtomobil yo’llarining o’tkazish qobiliyatini hisoblash bo’yicha ko’nikmalar xosil qilish. O’o’llarining o’tkazish qobiliyati vaqt birligi ichida yo’lning aniq bir punkti orqali o’tishi mumkin bo’lgan mashinalarning maksimal soni bilan aniqlanadi. Va u harakatlanish tasmalarining (polosa) soni, yo’lning o’tish qismini xolati va sifatiga hamda avtomobillarni harakatlanish tezligiga bog’liq bo’ladi: bunda g’arakatlanish xisoblangan tezligi, km/soat; harakatlanish tasmalarining (polosa)soni; harakatlanish notengligi koeffitsienti ( ; ketma ket mashinalarning masofa intervali (ko’rish masofasi) Qiyaligi ip=5 gacha bo’lgan yo’llarda mumkin bo’lgan harakatlanish tezligi yo’l qoplamalarining tekisligi, xavfsiz harakatlanish sharoiti hamda mashinalarning maksimal konstruktiv tezligida chegaralanadi. Beton qoplamali doimiy yo’llarda amalda harakatlanish tezligi 75 - 85 % konstruktiv tezligidan oshmasligi lozim, qora shag’al toshli hamda graviyli qoplamali yo’llarda-70 - 80 % oshmasligi lozim, shag’al toshli va graviyli qoplamalarda- 50 -70 % bo’lishi mumikin, tekislanmagan zaboy va ag’darma yo’llarida-12 - 16 km/soatni tashkil qilishi kerak. Qiyaligi ip=8 li transheyalarda avtosamosvallarni harakatlanish tezligi 14 - 15 km/soat. Yuklash va bo’shatish punktlaridagi avtomashina kirish yo’llarida tezlik 8 -10 km/soatdan oshmasligi lozim, shu bilan birga orqa bilan harakatlanishida ham. Yukli avtosamosvallarida tezlikni oshirish davomiyligi belgilangan harakatlanish bosqichigacha 30-35 sek.ni tashkil qiladi. Tashish masofasi 1,5 km dan kam bo’lganda harakatlanishni o’rtacha tezligi pasayadi: 1 km da-10%ga, 0,5 km da-20%ga, 0,25 km-30%ga pasayadi. Yuksiz mashinalarni harakatlanish tezligi 15 - 25 % ga yuqori yukli mashinalarga nisbatan. Bahor kuz mavsumlarida ko’rsatilgan tezlikni eng yuqori qiymati 23 -28 %ga o’rtacha 23 -28 %ga pasayadi. SHu tarzda tezlik tungi smenada ham pasayadi (yukli mashinalarda 8 - 10 %ga hamda yuksizlarida ga) va shiddatli harakatlanishida (soatiga 200 - 300 mashina) – yo’lning o’tish qismida qo’shimcha 2 - 3 metrli kengaytirish qilinmagan xollarda. 261 radiusli yo’lning egri chiziqli qismida harakatlanishni xavfsiz tezligi, m , m/s. Katta yukli avtosamosvallarni ip=4 - 8 yo’llarda) tormozlanish yo’lining uzunligi qiyalikga tushishida (shag’al toshli = 22 - 25 metrni tashkil kiladi; Dlina tormoznogo puti pri dvijenii bolьshegruznыx avtosamosvalov na spuskax s uklonom ip=4 - 8 (щebenochnaya doroga) sostavlyaet 22 - 25 m; pri skorosti dvijeniya okolo 50 km/ch tormoznoy putь pri uklone 10 % raven 80 - 120 m dlya grujennыx i 60 - 80 m dlya porojnix avtosamosvalov. Na gorizontalьnыx pryamolineynыx uchastkax dorog v obыchnыx usloviyax velichina S doljna bыtь ne menee 50 m dlya mashin, sleduyuщix drug za drugom. Rasstoyanie vidimosti vstrechnыx mashin pri peresechenii dorog doljno bыtь sootvetstvenno vdvoe bolьshe. S povыsheniem kategorii dorog i raschetnoy skorosti dvijeniya S vozrastaet s 50 do 75 m. Na naklonnыx uchastkax dorog rasstoyanie vidimosti takje vozrastaet vsledstvie uvelicheniya . Provoznaya sposobnostь dorogi opredelyaetsya vozmojnыm ob’emom gruza, perevozimogo po doroge v yedinitsu vremeni: gde fakticheskiy ob’em porodы, perevozimoy avtomobilem, Pri nedostatochnoy provoznoy sposobnosti odnoy polosы dorogi obespechitь trebuemыy gruzooborot vozmojno putem perexoda k odnostoronnemu (kolьtsevomu) dvijeniyu mashin i uvelicheniya chisla dorojnыx polos, a takje za schet rassredotocheniya gruzopotoka i uvelicheniya gruzopod’emnosti mashin. V konkretnыx usloviyax effektivnыm mojet okazatьsya odno ili kombinatsiya perechislennыx meropriyatiy. Uchet vыvezennoy gornoy massы po chislu reysov avtomashin, ix gruzopod’emnosti i plotnosti porodы netochen (da ). Primenenie sredstv avtomatiki pozvolyaet povыsitь tochnostь i operativnostь ucheta, a takje otsenivatь v protsesse rabotы fakticheskie pokazateli dlya kontrolya za ispolьzovaniem oborudovaniya. Dano: pokazateli trudnosti provedeniya protsessov bureniya , ekskavatsii ; transportirovaniya ; avtodoroga IV klassa; uchastok gorizontalьnыy, pryamolineynыy. Reshenie: Provoznaya sposobnostь karьernыx avtodorog opredelyaetsya po formule 262 gde raschetnaya skorostь dvijeniya, (ona zavisit ot xarakteristiki dannogo uchastka avtodorogi i avtomashinы; dlya gorizontalьnogo pryamougolьnogo uchastka avtodorogi III kategorii raschetnaya skorostь dvijeniya sovremennogo avtosamosvala sostavit 30 ); kolichestvo polos dvijeniya; koeffitsient neravnomernosti dvijeniya ( ); interval sledovaniya mashin (rasstoyanie vidimosti), m ,m gde dopustimoe rasstoyanie mejdu mashinami pri ostanovke ( m dlya karьernыx usloviy); dlina mashinы ( dlya sovremennыx otechestvennыx karьernыx avtosamosvalov); vremya reaktsii voditelya ( ); dlina tormoznogo puti (dlya dannogo uchastka avtodorogi III kategorii ne ravna menee 50 m); fakticheskiy ob’em porod, perevozimoy avtomobilem, m3 (opredelyaetsya otnosheniem texnologicheskoy gruzopod’emnosti k ob’emnoy masse perevozimoy porodы, pri etom fakticheskiy ob’em ne doljen prevыshatь vmestimostь kuzova). gde porodы, gruzopod’emnostь avtosamosvala BelAZ - 7549 - 80 t; plotnostь ob’em kuzova avtosamosvala BelAZ - 549 - 40 m3. Podstavlyaem znacheniya: 263 16- AMALIY ISH AVTOMOBIL TRANSPORTI SERPANTINASINI HISOBLASH VA GRAFIK TASVIRLASH Ishdan maqsad: avtoyo’llar xarakteristikalarini o’rganish. kategoriyasini bilish va avtosamosvallarning terxnik 1. Nazariy qism. Yo’llarda egrilikning mavjudligi unda harakatlanish sharoitlarini yomonlashtiradi (tezlikning pasayishi, mustahkamlik, ko’rinish), iloji boricha bu egriliklarni yo’qotish yoki kattaroq egrilik radiusini qabul qilish kerak (7.1-jadval). Doimiy yo’llardagi ravon harakatni ta’minlash uchun egriliklar yo’q qilinadi. Vaqtinchalik yo’llarda esa egriliklar bartaraf qilinmaydi. Gorizontal yo’llarning egrilik radiusi Ko’rsatkichlar Gorizontal yo’lning minimal egrilik radiusi, m Gorizontal yo’l egriligining eng kam radiusi, m 16.1-jadval Harakatning hisoblangan tezligi, km/s 50 40 30 15-20 100 60 30 15 200 100 60 30 Ikki tomonlama ko’rinishi uchun avtoyo’llarning 900 ga yaqin burchakda kesishishi va bitishuvi.bunda kesishadigan yo’llarning yondan ko’rinishi 50 m dan kam bo’lmasligi kerak, siqilgan sharoitda esa 20 m dank am bo’lmasligi kerak.avtomobil yo’llari va temiryo’llarning kesishishida temiryo’lning ko’rinish masofasi 400 m dan kam bo’lmasligi kerak. Trassa o’qi bo’yicha vertikal qirqim hisoblanuvchi yo’lning bo’ylama profili hisoblangan tezlikda ravon harakatlanishni ta’minlaydi. Profilning bunday o’zgargan joylari uchun uzunligi 10 m dan kichik bo’lmagan vertical egriliklar biriktiriladi. Qavariq egrilik radiusi hisoblangan ko’rinish masifasini ta’minlashi kerak, botiq egrilik radiusi esa ressor og’irligining ruxsat etilgan maksimal markazga intilma kuchini ta’minlashi kerak (17.2-jadval). 16.2-jadval Vertikal egrilik radiusi va avtomobil yo’llarining hisoblangan ko’rinish masofalari Harakat tezligi, km/soat Ko’rsatkichlar 50 40 30 20 vertikal egrilik radiusining minimal qiymati, m: qavariq 700 500 300 200 botiq 300 200 100 50 Hisoblangan ko’rinish masofasi , m: Yo’llar yuzalari 60 50 40 30 Avtomobillar 125 100 80 60 264 2. Ishni bajarish tartibi Berilgan: II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 30°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 55°. Echilishi: Plandagi aylanmaning uzunligi quyidagicha aniqlanadi: 2R1 R2 Lc 2m , m. 90 90 Bu yerda R1 - aylanma egrilik radiusi, u avtosamosval harakatining tezligiga bog’liq. II kategoriyali yo’llar uchun harakat tezligi tekis yo’llar uchun – 40 km/soat, egri yo’llar uchun – 25 km/soat. Minimal radius 30m; tavsiya qilingan 60m. R1= 30 m. 16.1.-rasm. Aylanmaning plandagi sxemasi R2 – asosiy egrilik radiusi analogik ravishda tanlanadi, lekin uning jadvalda berilgan qiymati hisobga olingan holda R2=60 m; β – aylanmaning egrilik burchagi (topshiriq bo’yicha 55°);α – asosiy egrilik radiusi (30° topshiriq bo’yicha); t – to’g’ri chiziqli qo’yilmalar uzunligi. Gidrokuchlanishli rul bilan boshqariladigan avtosamosvallar uchun t=1÷2 avtosamosval uzunligi, mexanik rul bilan boshqariladigan avtosamosvallar uchun t=3÷5 avtosamosval uzunligi. BelAZ-549 tipli avtosamosval uchun t=19 m. U holda 2 * 3,14 * 30 * 50 3,14 * 60 * 30 Lc 2 *19 216 , m. 90 90 1-topshiriq. II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 37°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 65°. BelAZ 549 uchun aylanmaning uzunligini aniqlash. 265 2-topshiriq. II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 35°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 64°. TEREX-100 uchun aylanmaning uzunligini aniqlash. 3-topshiriq. II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 36°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 67°. CAT 790 uchun aylanmaning uzunligini aniqlash. 4-topshiriq. II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 35°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 63°. CAT 765 uchun aylanmaning uzunligini aniqlash. 5-topshiriq. II kategoriyali avtomobil yo’li; aylanish burchagi α = 38°; egrilikning ulanish burilish burchagi β= 66°. CAT 785 uchun aylanmaning uzunligini aniqlash. 266 17- AMALIY ISH EKSKAVATORLI AG’DARMA HOSIL QILISH ISHLARINI PARAMETRLARINI HISOBLASH Ishdan maqsad: – ekskavatorli ag’darma xosil qilish o’lchamlarini hisoblash bo’yicha ko’nikmalar hosil qilish. Masala. Temir yo’lini siljitishni mumkin bo’lgan maksimal qadamlashini va uzunligi 1500 metr bo’lgan ikkita ko’chiriladigan yo’l orasidagi ag’darmaning boshi berk qismini qabul qilish qobiliyatini aniqlash. Tog’ jinslarini g’aramlash EKG – 8I ekskavatorida amalga oshiriladi. Ag’darma pog’onasining balandligi 20 m. Echimi. 1. Ekskavatorning chiziqli o’lchamlaridan foydalanishni hisobga oluvchi koeffitsientini qabul qilamiz. Yo’lni siljitish qadamini aniqlash = (11.9+16.3)∙0.9=25.4 m Bu yerda , - ekskavatorning cho’michlash radiusiga mos bo’lgan yuklash radiusi, m 2. Ag’darmaning boshi berk qismini qabul qilish qoьiliyatini aniqlash va qabul qilish Bunda - ag’darma pog’onasining balandligi, m; - boshi berk ag’darmaning uzunligi, m; ag’darmaga tog’ jinslarini bir maromda to’kilmasligini hisobga oluvchi koeffitsient, = 0,8 Ishga berilgan qiymatlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Boshi berk Qayta ag’darmaning siljitishlar soni uzunligi, km 1,5 2 1,2 4 1,5 2 1,8 4 2 2 1,7 2 1,5 2 2 4 2,2 4 1,6 2 Pog’ona balandligi, m 14 16 20 15 17 18 10 12 15 16 267 Qo’llaniladigan Ekskavatorlar turi EKG – 8 EKG – 5 I EKG – 12 EKG – 5 I EKG – 8 EKG – 5 I EKG – 12 EKG – 8 EKG – 5 I EKG – 12 18- AMALIY ISH KONSOLLI AG’DARMA HOSIL QILISH ISHLARINI PARAMETRLARINI HISOBLASH Ishdan maqsad: - poluchitь navыki po raschetu parametrov konsolьnogo otvaloobrazovaniya. Berilgan : porodы legkotransportiruemыe; dopustimыy pod’em otvalьnoy konsoli. Echimi : 1. Prinimaetsya verxnyaya otsыpka otvala, togda radius otsыpki otvaloobrazovatelya ,m gde dlina otvalьnoy konsoli, dopustimыy pod’em otvalьnoy konsoli, ; vыlet osi pyatы konsoli, ; gorizontalьnoe rasstoyanie svobodnogo peremeщeniya porodы do grebnya otvala, . 2. Maksimalьnaya vыsota otvalьnogo ustupa ,m gde obщiy ugol otkosa otvala, ravnыy rasstoyanie ot osi vraщeniya otvaloobrazovatelya do nijney brovki otvala, ; Iz usloviy bezopasnogo proxoda i povorota otvaloobrazovatelya ,m shirina xoda mashinы, ; bezopasnoe rasstoyanie mejdu mashinoy i nijney brovkoy otvala, , t.e. 3. Maksimalьnaya vыsota otvala proveryaetsya po predelьnomu uglu naklona otvalьnoy konsoli: gde vыsota krepleniya pyatы otvalьnoy konsoli, m bezopasnoe rasstoyanie mejdu otvalьnoy konsolьyu i grebnem otvala, . 268 Ris.18.1. Sxema konsolьnogo otvaloobrazovaniya 269 19- AMALIY ISH KARYER ISHCHI BORTINING QIYaLIK BURCHAGINI VA ISH OLIB BORILMAYDIGAN BORTINING QIYaLIK BURCHAGI HAMDA KONSTRUKSIYaSINI ANIQLASH. Ishning maqsadi- karer ishchi bortining qiyalik burchagini hisoblash va o’rganish. Kary’er ishchi bortining qiyalik burchagi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Hк tg р Н y ctg Ш р.п Bu yerda: Ш р.п - mos ravishda pog’ona ishchi maydonchalarining kengliklari yig’indisi,m. 1-Rasm. Ishchi bortning konstruktsiyasi. Kary’er bortining qiyalik burchagi asosan xavfsizlik omiliga muvofiq bortdagi tog’ jinslarining fizik-texnik harakteristikalari va bir jinslilik darajasiga, bortdagi qatlamlarning tekisliklarining bortga nisbatan yo’nalishlari, kary’er CHuqurligi va bortning balandligi shakliga bog’liq. Kary’er CHuqurligi ortishi bilan bort mustahkamligi o’zgaradi. Botiq bort qavariq va tekis bortlarga nisbatan mustahkamroq. Kary’er borti qiyalik burchagi, Shuningdek tog’ jinslarining filtratsion xususiyatlari va suvlanganligi, bortning xizmat qilish muddati va iqlim sharoitlariga bog’liq. Hisoblash yo’li bilan aniqlangan kary’er bortining qiyalik burchagi tahminiy hisoblanadi va kon ishlarini olib borish jarayonida unga aniqlik kiritiladi. Hisoblash ishlarida Giproruda ma’lumotlaridan foydalanishimiz mumkin (7-jadval). Kary’er borti qiyalik burchagi kary’erning oxirgi chegaralaridagi qoplovchi tog’ jinslari hajmining kamayishi va xavfsizlik hajmining darajasini ta’minlashi kerak. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, 200 m CHuqurlikdagi kary’erning borti qiyalik burchagining faqatgina bir gradusga kamayishi qiyalik burchagi 35-450 bo’lganda qoplovchi tog’ jinslari hajmining 1 km bortda 0,8-1 mln.m3 oshishiga to’g’ri keladi. Karer bortining qiyalik burchagi 10-200 oralig’ida bo’ladi. Bort qiyalik burchagining o’zgarishi karerning oxirgi konturlaridagi qo’lovchi tog’ jinslari hajmining o’zgarishiga olib kelmaydi. CHunki qo’lovchi tog’ jinslarining joriy hajmining o’zgarishi ularning yillik hajmi taqsimlanishining boshqarilishi hisobiga tegnlashtiriladi. 270 M.M.’Potodyakonov Bortning qiyalik burchaklari, shkalasi bo’yicha CHuqurliklarida,m mustahkamlik ≤90 ≤180 ≤240 ≤300 koeffisienti Tog’ jinslari Mustahkam va 15-20 o’ta mustahkam Mustahkam va yetarlicha 8-14 mustahkam O’rtacha 3-7 mustahkamlik Yumshoq va yetarlicha 1-2 yumshoq Yumshoq sertuproq 1. va 0,6-0,8 19.1.-jadval karer >300 60-68 57-65 53-60 48-54 43-49 50-60 48-57 45-53 42-48 37-43 45-50 41-48 39-45 36-43 32-37 30-43 28-41 26-39 26-36 - 21-30 20-28 - - - Ishni bajarish tartibi Masala. Qatlam turdagi yotqiziqli karer bortining qiyalik burchagini aniqlash. (Bu yerda: karer CHuqurligi Nk =105m; pog’ona balandligi hy =15 m; α =750 – pog’onaning qiyalik burchagi; transport polosalarining kengligi T = 4÷7,5 m; kapital transheya asosining kengligi bk.t=7.6 m; pog’onadagi saqlovchi bermalarning kengligi bp=5 m; kyuvet kengligi k= 0,5÷0,7 m. pog’onaning tabiiy qiyalik burchagi αe= 600; pog’ona ishchi bortining qiyalik burchagi αr =750) Echilishi: Qazib olinadigan pog’onalar soni n H k 105 7; Hy 15 Karer bortining qiyalik burchagi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Hк tg н Н y ctg bп bт bк.т h ctg 15 * ctg 75 15 * 0,23 * 2 6,9 , b 5 * 3 15 m, b (5.25 4.25 0.5) * 3 30 m, b 7.6 *1 7.6 m. 0 y п т к .т bt= z + T + k bt= 5,25 + 4,25 + 0,5 = 10 m, z = hy*(ctgαe – ctgα’)= 15(ctg750 – ctg600)= 15(0,58-0,23)= 5,25 m 271 tg н 105 1,76 , н 600 6,9 15 30 7,6 Karer ishchi bortining qiyalik burchagi quyidagi formula yordamida Hк aniqlanadi: tg р Н y ctg Ш р.п To’shiriqni bajarish uchun boshlang’ich ma’lumotlar: № var. Nk, m αr, grad Nu, M vp, m k, αe, grad vk.t, m SHr.p, m 1. 90 65 15 5 0,5 41 7,6 18 2. 100 69 15 5 0,6 39 7,6 22 3. 120 65 20 6 0,7 39 11,6 30 4. 150 70 15 6 0,7 41 11,6 35 5. 180 69 20 6 0,6 38 7,6 40 6. 200 45 22 5 0,7 42 7,6 45 7. 210 49 21 6 0,5 39 11,6 45 8. 240 52 22 7 0,7 39 11,6 40 9. 180 62 15 5 0,5 41 7,6 36 10. 170 59 15 6 0,6 39 11,6 34 11. 150 60 15 5 0,7 41 7,6 30 12. 180 65 17 6 0,6 37 11,6 36 13. 105 70 15 5 0,7 40 7,6 25 14. 120 69 20 5 0,6 38 7,6 27 15. 150 45 17 6 0,7 42 11,6 25 272 20- AMALIY ISH KONCHILIK ISHLARI INTENSIVLIK O’LCHAMLARINI ANIQLASH Ishdan maqsad; - poluchitь navыki po opredeleniyu parametrov intensivnosti gornыx rabot. Dano: V rudnom karьere, razrabatыvayuщem krutopadayuщuyu zalejь, uglubka vedetsya po nerabochemu bortu (AV) so skorostьyu Uglы pogasheniya nerabochix bortov Ugol otkosa rabochego borta . Neobxodimo opredelitь: 1) skorosti ponijeniya dobыchnыx rabot v zavisimosti ot ugla padeniya rudnogo tela ( ); 2) skorostь formirovaniya nerabochego borta SD. Ris.1. Skorostь formirovaniya rabochey zonы karьera Reshenie: Ispolьzuem zakon sootnosheniya skorostey ponijeniya gornыx rabot i podviganiya rabochix ustupov 1. Skorostь ponijeniya gornыx rabot gde gorizontalьnaya skorostь podviganiya rabochix ustupov, m/god; ugol otkosa rabochego borta, gradus; ugol napravleniya uglubki karьera, gradus. Tak kak nam zadana velichina to opredelyaem 2. Skorostь ponijeniya dobыchnыx rabot gde ugol padeniya rudnogo tela, gradus. Podschitaem dlya dlya dlya dlya 273 Dlya naglyadnosti postroim grafik zavisimosti otnosheniya ot ugla padeniya rudnogo tela. (ris 2) Ris.2. Zavisimostь ot 3. Opredelim skorostь formirovaniya nerabochego borta SD: gde ugol pogasheniya nerabochego borta SD, grad: Otnoshenie . Isxodnыe dannыe dlya resheniya p/n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 14 15 20 18 10 14 12 8 10 40 42 44 45 42 38 36 35 45 42 50 52 54 55 48 46 44 50 52 54 274 15 16 14 15 14 16 15 14 16 16 21- AMALIY ISH TIK QIYА TUSHGAN KONLARNI QAZIB OLISHDA ISHCHI ZONALARNI MAKSIMAL BALANDLIGINI ANIQLASH. Ishning maqsadi- Gorizontal va nishab konlarni qazib olishda kary’erlarda ishchi zonalarni maksimal balandligini aniqlashni o’rganish. ISHNI BAJARISHNING NAZARIY ASOSLARI Gorizontal va nishab konlarni qazib olishda yer qatlamini qoplab turgan tog’ jinslarning qalinligi pog’onaning balandligi va sonini belgilab beradi. Gorizontal va nishab qatlamlar almashinib ketganda pog’onaning balandligi alohida qatlamlarning va ular orasidagi bo’sh tog’ jinslarning qalinligi pog’ona balandligini aniqlab beradi. Yumshoq tog’ jinslarida qiyalikning mustahkam bo’lishi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bunday tog’ jinslarida xavfsizlik qoidalariga binoan, pog’ona balandligi ekskavatorning maksimal CHo’michlash balandligidan oshib ketmasligi kerak, aks holda pog’onaning yuqori qismida «osilmalar» qolishi yoki tog’ jinsi qulashi mumkin. Qiya va tik yotgan qoyali va yarimqoyali tog’ jinslar yotqiziqlarni qazib olishda pog’ona balandligi texnologik jarayonlarning asosiy ko’rsatkichlari, ya’ni foydali qazilmalarning yo’qotilishi va aralashib ketishi, kary’erning ishlab chiqarishda talab qilingan quvvati va ishchi gorizontlarni ochish sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Pog’ona balandligining kattalashishi bilan qoyali tog’ jinslarni qazib olishga tayyorlash va portlatilgan tog’ jinslarni tashishga bo’ladigan harajatlar kamayadi. Ekskavasiyalashga ketadigan harajatlarning minimal qiymatiga pog’ona balandligi 15-20 m bo’lganda erishiladi. Berilgan: Kary’er osti kengligi SHd = 30 m; kary’er CHuqurligi Nk = 240 m; kary’er bortining qaytish burchagi V = 400 ; γv= γl =180 – kary’er ishchi bortining osilib turgan va yotgan burchaklari qiyaligi; pog’ona balandligi: Nu = 15 m. Echimi: Ishchi zona balandligi: Н р. з. В Шд сtg в ctg л bu yerda V –karg’er yuzasining loyihaviy kengligi, m; V = SHd+ 2*Hk *ctgβ = 50 + 550 = 600 m; Nr.z. =(600-30)/(3,08+3,08)≈90 m ishchi pogonalar soni quyidagiga teng: 90/15=6. 275 12.1-Rasm. Kary’er ishchi zonasini aniqlash sxemasi N’z Masalani uechimi uchun berilgan qiymatlar № variant 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Nk 200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 200 220 240 260 Β 40 47 45 50 55 60 65 40 47 45 50 55 60 65 40 Nu 15 15 17 17 20 20 22 22 15 17 20 22 15 17 20 276 SHd 30 35 40 45 50 30 35 40 45 50 30 35 40 45 50 γv= γl, 18 16 15 17 18 16 19 20 18 17 15 16 19 15 17 NAVOIY KON-METALLURGIYa KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI “KONCHILIK” FAKULTETI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan MUSTAQIL ISHLARNI BAJARISH BO`YICHA USLUBIY KO`RSATMALAR 5311600 – Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari) Navoiy – 2019 yil. 277 1. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi. tayanch iboralar: foydali kazilma boyliklari, kon massasi, ochik kon ishlari, ochish ishlari, kazib olish ishlari, kon tayyorlov ishlari, kazish texnologiyasi, kazish tizimi, konni ochish tizimi. 2. Tog’ jinslarini ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish tayanch iboralar: ishchi organ, pastdan chumichlovchi mashinalar, kazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, asosiy parametrlari, gusenitsali yuradigan ekskavatorlar, ishlash rejimi. 3. Qoplovchi tog’ jinslari koeffitsienti. tayanch iboralar: koplovchi tog jinsining chegaraviy koeffitsienti, koplovchi tog jinsining urtacha koeffitsienti, koplovchi tog jinsining joriy va katlamli koeffitsienti, koplovchi tog jinsining ekspluatatsion koeffitsienti, koplovchi tog jinsining boshlangich va rejali koeffitsienti. 4. Tog’ jinslarining texnologik xususiyatlari va ularning xarakateristikalari. tayanch iboralar: ochik kon ishlari ob’ektlari, koyali va yarim koyali tog jinslari, buzilgan tog jinslari, buzilgan tog jinslari kategoriyalari, mustaxkam, yumshok va sochiluvchan tog jinslari, , maydalangan jinslar, noulchamli jinslar. 5. Draglayn yordamida tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: chumichli kanat, ishchi sikl, kazib olish texnologiyasi va parametrlari, chumichlash chukurligi, kirish kengligi, yukoridan chumichlab kazib olish, boshkarish tizimi. 6. Karer ishchi gorizontlarini ochish usullari klassifikatsiyasi. tayanch iboralar: ochuvchi kon laximlari, bashennыy kran, transheyasiz ochish usuli, , kapital transheya, yarim transheya, kombinatsiyalashgan usul, kiya, tikkiya transheyalar, aloxida, gurux va umumiy transheyalar, juft transheyalar, trassalar, tashki va ichki transheyalar, ochish usullari klassifikatsiyasi, E.F.SHeshko klassifikatsiyasi. 7. Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinslarning sifat ko’rsatkichlari. tayanch iboralar: foydali kazilma boyliklari, metall, nometall, yonuvchi, kurilish tog jinslari, foydali kazilma sifati, maxsulot sifatiga kuyilgan talab, koplovchi tog jinslari texnologik xususiyatlari. 8. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar bilan qazib olish. tayanch iboralar: karer mexanik kuraklarining texnologik xarakteristikasi, chumich, strela, rukoyat, karerlarda ishlovchi ekskavatorlar, ochish uchun muljallangan ekskavatorlar. 9. Qurilishga ishlatiladigan tog jinsi konini qazib olishda konchilik ishlari mexanizatsiyasi va texnologiyasi xususiyatlari. 278 tayanch iboralar: noruda foydali kazilmalar, noruda kurilish materiallari, kattik, urtacha kattik va yumshok tog jinslari, blok, koplama plitalar, granit, marmar, burgulash-portlatish va buroklin usullari, shpur, monolit, burgulash mashinalari, kanat. 10. Konlarning joylashish sharoitlari. tayanch iboralar: konlar shakli, katlamsimon uyumlar, katlamlar, murakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan katlamlar tizimi, togli turdagi konlar, baland chukur turdagi konlar, konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha turlari. 11. Tog’ jinslari massivida va ag’darmalarda buldozerlar ishlash jarayoni. tayanch iboralar: rekultivatsiya, yordamchi ishlar, kazib olish texnologiyasi, yumshatgich, agdarma, agdarmaning tog jinsiga botishi, buldozerlarning agdarmalardagi ishlari, mexnat unumdorligi. 12. Karer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari. tayanch iboralar: ochish sxemasi, ochi sxemasining faoliyat kursatish davri, yalpi kazish sistemalarida ochish sxemalari, ochish sxemasining uzgarishi, ochish tizimi, ochish usuli sxemasi va tizimini tanlash, usullar kombinatsiyasi, ochish tizimi variantlari. 13. Karerning elementlari va asosiy parametrlari. tayanch iboralar: karer, pogona, agdarma, tashki agdarma, ichki agdarma, ostki va ustki maydonchalar, pogonaning kiyalik burchagi, pogonaning kiyalik yuzasi, ishlash maydonchasi, pogonaning ish fronti, karer bortining kiyalik burchagi, bosh xandak, yarim xandak, karer kursatkichlari, karer osti ulchamlari, karer chegarasidagi butun kon massasi. 14. Karer transportining asosiy turlari va ularning texnologik xarakteristikasi. tayanch iboralar: karer yuklari, uzluksiz transportlar, siklli transportlar, konveer transporti, temir yul transporti, xarakatlanuvchi sostav, avtomobil transporti, kapital yullar, vaktinchalik yullar. 15. Ochiq kon ishlarining asosiy boskichlari. tayanch iboralar: karerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash, nanoslarni kuritish, karerni er ustki suvlaridan ximoyalash, joriy yoki ekspluatatsion kuritish, kon kapital ishlari, kazib olish ishlari, rekultivatsiya ishlari. 16. Kon massasini konveer transporti bilan tashish. tayanch iboralar: lentali konveer, kurakli konveer, plastinkali konveer, zaboy konveerlari, tuplovchi va yuk kutaruvchi konveerlar, magistral konveerlar, agdarma konveerlari, konveerning texnik tasnifi. 17. Qazish tizimi elementlari. 279 tayanch iboralar: asosiy elementlar, pogona balandligi, pogona balandligining oshirilishi, pogonaning optimal balandligi, pogona ishchi maydonchasi kengligi, ishchi maydoncha kengligi, transport yulagi kengligi, blok uzunligi, karerning ish fronti. 18. Kon massasini temir yul transporti yordamida tashish. tayanch iboralar: tashish masofasi, temir yul kurilish sxemasi, vaktinchalik yullar, doimiy yullar, ballast, shpal, rels, xarakatlanuvchi sostav, gandola, dumpkarlar, lokomotiv, elektrovoz. 19. Ochiq usulda qazib olish sistemasi va ularning klassifikatsiyasi. tayanch iboralar: kazib olish sistemasi, E.F.SHeshko klassifikatsiyasi, agdarmalar, agdarmalarga joylashtirish, N.V.Melnikov klassifikatsiyasi, kazib olish tizimining asosiy xarakteristikasi, kullanilish sharoiti, tegishli kazib olish joyi va transport uskunalari, V.V.Rjevskiy klassifikatsiyasi, tashki agdarmali kazib olish tizimlari. 20. Ochiq kon ishlarida ishlab chiqarish jarayonlari. tayanch iboralar: mexanik usul, portlatib yumshatish usuli, portlovchi moddalarni tog jinsi massiviga kullash, kazib yuklash ishlari, kon massasini tashish, temir yul transporti, avtomobil transporti, konveer transporti, agdarma xosil kilish, agdarma, ichki va tashki agdarma. 21. Kon massasini tashishda avtomobil transportini qo’llash. tayanch iboralar: tashish masofasi, kapital yullar, vaktinchalik yullar, yul koplamasi, passiv va aktiv vositalar, avtomobil yulining utkazish kobiliyati, avtosamosvallar. 22. Tog’ jinslarini rotorli ekskavatorlar yordamida qazib olish. tayanch iboralar: ekskavator, ishchi a’zo, buylama kazuvchi ekskavatorlar, kundalang kazuvchi ekskavatorlar, radial kazuvchi ekskavatorlar, rotorli ekskavatorlarning parametrlari, kazib olish texnologiyasi. 23. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari. tayanch iboralar: tog jinslarini kazib olishga tayyorlashning texnologik urni, muzlashdan ximoya kilish, muzlagan tog jinsini eritish, chukur elektrisitgich, yuzaviy elektr isitgich, par bilan eritish, yuza kismini kuydirish, gidravlik usul, portlatish usuli. 24. Davriy harakatdagi mashinalar bilan tog jinsini kazib olish. tayanch iboralar: draglayn, draglayn parametrlari, mexanik kurakli ekskavatorlar, chumich, strela, rukoyat, skreper, buldozerlar, chumichli yuklagichlar, gildirakli yuklagichlar. 25. Avtomobil transporti yordamida ag’darma hosil qilish. 280 tayanch iboralar: avtosamosvallar, mashinalarni bushatish, agdarma uchastkasi ish fronti uzunligi, agdarma ishini xarakterlovchi asosiy parametrlar, uchastka, bushatiladigan maydon fronti uzunligi, avtomobil yulini siljitish kadami. 26. Tog’ jinslarini mexanik usulda qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: uta zich, muzlagan va yarim koyali tog jinslari, traktorli yumshatish, mexanik yumshatgich, massivni yumshatish, yumshatgichning mexnat unumdorligi, yumshatiladigan uchastka uzunligi. 27. Uzluksiz harakatdagi qazuvchi mashinalar bilan tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: tog jinslarini rotorli ekskavatorlar bilan kazib olish, ishchi a’zo, strela, kup chumichli zanjirli ekskavatorlar, kazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, chumichlash radiusi. 28. Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: kamera zaryadlarini kullash usuli, portlovchi moddalar, kozon zaryadlarini kullash usuli, kozonli zaryad konstruksiyasi, skvajinali zaryadlash usuli, tikinlovchi material, skvajinali zaryadning ta’sir zonasi, skvajinali zaryadlar konstruksiyasi, shpurli va kuyma zaryadlash usuli. 29. Qazish-yuklash ishlari haqida umumiy ma’lumot. tayanch iboralar: uzluksiz ishlovchi mashinalar, davriy ishlovchi mashinalar, kazib-yuklovchi mashinalar, ekskavatsiyalovchi mashinalar,kazib-tashuvchi mashinalar, bir kovshli ekskavatorlar, draglayn, skreperlar. 30. Qoplovchi jinslardan ag’darmalar hosil qilish. Ag’darmalar konstruksiyasi va parametrlari. tayanch iboralar: agdarma, agdarma xosil kilish, ichki va tashki agdarmalar, doimiy va vaktinchalik agdarmalar, agdarma konstruksiyasi, agdarmalarni aloxida joylashtirish, agdarma uchastkalari, yalpi garamlash, agdarmaning asosiy parametrlari, yarus, agdarma utish kengligi, agdarmali tupikning kabul kilish kobiliyati, agdarmalarni shakllantirish. 31. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi va mexanizatsiyalash. tayanch iboralar: aylanma burgulash, kesuvchi koronkalar, keskichlar, sharoshkali burgulash, sharoshkali tishlar, zarbli-aylanma burgulash, xavoli zarblagichlar/ 281 O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI NAVOIY KON-METALLURGIYa KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK INSTITUTI “KONCHILIK” FAKULTETI “KONCHILIK ISHI” KAFEDRASI “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” fanidan GLOSSARIY 282 ГЛОССАРИЙ Ўзбек тилидаги талқини Аралаchув кон ишларини олиб бориш жараёнида қопловчи жинсларнинг ва кондиция талабига жавоб бермайдиган фойдали қазилмалар турларининг кондистиya талабига жавоб берувчи фойдали қазилмага аралашув даражасини белгилайди. Рус тилидаги талқини Инглиз тилидаги талқини Разубоживание уменшение содержания полезного компонента или компонентов, в добытом ископаемом по сравнению с содержанием их в массиве вследствие перемеchивания пустых пород или некондистионного полезного ископаемого и потер части полезного ископаемого. Дисинcлинation - is the decrease in the content of a useful component or components in the extracted fossil as compared to their content in the massif due to mixing of empty rocks or substandard minerals and losses of a part of the mineral. Brоvка - thе лине оф Бровкаpog’onа Бровка - линия пересечения инtерsеctион оф thе qiyaligini uning ostki vа откоса уступа с его нижней sлопе оф thе ледге ustki mаydonchаlаri bilаn или верхней площадкой. wиth иts лоwер ор kesishgаn chizig’i. uппер плаtформ. Бuргuлаш машинаси – очик, ер ости vа Бuроvоy sтанок - машина Дриллинг маchине геологик qидирuv преднаzначенная для маchине деsигнед фор иshларида бuрениya sкважин на дриллинг wеллs ин sкvажиналарни открытыx, подземныx и опен, uндергроuнд анд бuрг’uлаsh uchuн геологораzvедоchныx геологиcал qо’лланиладиган работаx эxплораtион маshина. Zабоy – раzvал ёки Zабоy - поvерxноst горныx Sлаuгhtер - thе suрфаcе маssиvидаги qаzиб пород v маssиvе или раzvале, оф роcкs ин ан арраy олиsh объекtи yavлyaющаyasya объекtом ор cоллапsе, whиch иs hиsобланган tог’ жинsи vыемки. thе обжеct оф юzа. эxcаvаtион Ё’qолиsh - кондиstион Поtери оф минерал полеzного Лоss фоyдали иsкопаемого chаst реsоuрcеs - иs парt оф qаzилмаларнинг эр баланsоvыx zапаsоv, не баланcе реsерvеs thаt qаърида qолиб vа иzvлеchеннаya иz недр при wаs ноt эxtраctед фром qоплоvchи жинs раzрабоtке меstорождениya thе боwелs дuринг thе tаркибига qо’shилиб или utраchеннаya v проstеssе деvелопменt оф thе кеtиshи, юклаsh vа добыchи и перерабоtки. депоsиt ор лоst ин thе tаshиsh оqибаtида hамда проcеss оф эxtраctион 283 боshqа hолларда hажмнинг камаyиshидир. Иshлаsh zонаsи Бир vаqtда карер иchида qаzиsh иshлари олиб борилаёtган пог’оналар yиг’индиsи Иshchи маyдон - qаzиб олиsh uchuн мо’лжалланган жиhоzлар жоyлаshган маyдон Капиtал tранshеya Иshchи гориzонtни оchиsh uchuн xиzмаt qилuvchи оchиq кон qиya лаhими бо’либ, tранsпорt vоsиtаларини эр юzаsидан конгаchа эtиб бориshини tаъминлаyди. анд проcеssинг. Рабоchеy zона карера sоvокuпноst ustuпоv, наxодyaщиxsya v одноvременноy оtрабоtке Wоркинг ареа оф thе quаррy - а sеt оф ледгеs thаt аре ин sимuлtанеоus wорк Wорк плаtформ - thе Рабоchаya площадка плаtформ оф thе ледге площадка ustuпа на коtороy он whиch thе маин раzмещаеtsya оsноvное quаррy эquипменt иs карерное оборuдоvание. лоcаtед. Капиtалнаya tранshеya – оtкрыtыаya наклоннаya vырабоtка, sоzдающиy доstuп tранsпорtu s поvерxноstи к раzрабаtыvаемомu рuдномu tелu. Thе cапиtал tренch иs ан опен инcлинед деvелопменt thаt cреаtеs аccеss tо tранsпорt фром thе suрфаcе tо thе оре бодy беинг деvелопед. Карер - горное предприyatие, Thе quаррy - иs а Карер фоyдали преднаzнаchенное длya мининг энtерприsе qаzилма конларини добыchи полеzныx деsигнед tо эxtраct оchиq usuлда qаzиб иsкопаемыx оtкрыtым минералs ин ан опен олuvchи кон корxонаsи. sпоsобом. пиt. Thе фронt оф мининг Кон иshлари фронtи – Фронt горныx рабоt - операtионs - иs thе ленгth оф карер иshchи suммарнаya проtyaженноst tоtал анд пог’оналаридаги оchиsh vsкрыshныx и добыchныx оvербuрден мининг wоркинг vа qаzиsh иshларининг рабоchиx ustuпоv карера. quарриеs оф thе yиг’инди uzuнлиги quаррy. Qирqим tранshеya Гориzонtал оchиq кон лаhими бо’либ, фоyдали qаzилмани ёки qоплоvchи жинsни qаzиб олиsh uchuн иsh фронtини yaраtиб беради. Оchиq usuлда qаzиб олиsh tиzми – карер Раzреzнаya tранshеya гориzонtалнаya оtкрыtаya vырабоtка, sлuжащиy длya sоzданиya перvонаchалного фронtа рабоt и раzмещениya горного и tранsпорtного оборuдоvаниya. Thе cut-офф tренch иs а hориzонtал опен мине thаt sерvеs tо cреаtе ан иниtиал wорк фронt анд thе плаcеменt оф мининг анд tранsпорt эquипменt. Sиstема оtкрыtоy раzрабоtки Деvелопменt systем иs меstорождениya - порyaдок thе ордер анд sеquенcе 284 маyдони chегараsи ёки uнинг бир qиsмида кон иshларини олиб бориsh кеtма кеtлиги vа tарtиби Пог’она алоhида qаzиsh, юклаsh vа tаshиsh vоsиtаларига эга бо’лган vа пог’она shаклидаги иshchи юzага эга бо’лган tог’ жинsи qаtламининг бир qиsми Пог’она qиyaлиги пг’онанинг qаzиб олинган tомони бо’yиchа бuрchак оstида chегаралоvchи qиyaлик Пог’онаchа - алоhида qаzиsh vоsиtалари билан qаzиб олинадиган, лекин барchа пог’оналар uchuн uмuмиy бо’лган tранsпорt vоsиtалари билан xиzмаt ко’рsаtиладиган пог’онанинг баландлиги бо’yиchа qиsми Прииsк - sоchма hолда жоyлагshган qиммаtбаxо vа нодир меtалларни qаzиб олuvchи кон корxонаsи Промиsел - suюq vа гаz xолдаги фоyдали qаzилма конларини qаzиб олuvchи кон корxонаsи Раzреz ко’мирни оchиq usuлда qаzиб олuvchи карер и поsледоvаtелноst vыполнениya горныx рабоt v пределаx карерного полya или эго chаstи. оф перформинг thе мининг операtионs wиthин thе cареер фиелд ор иts парt Ustuп - оtделныy sлоy, коtорыy раzрабаtыvаеtsya sамоstоyatелными sредstvами рыxлениya, vыемки и перемещениya. Thе ледге - иs а sепараtе лаер, whиch иs деvелопед бy индепенденt меанs оф лооsенинг, эxcаvаtинг анд моvинг. Оtкоs ustuпа - наклоннаya поvерxноst, ограниchиvающаya ustuп sо stороны vырабоtанного проstранstvа Thе sлопе оф thе ледге - иs ан инcлинед suрфаcе, боuндинг thе ледге он thе sиде оф thе wоркед sпаcе Подustuп - chаst ustuпа по vыsоtе, раzрабаtыvаемаya sамоstоyatелными sредstvами рыxлениya, погрuzки, но обsлuжиvаемаya tранsпорtом, общим длya vsего ustuпа. Thе боttом иs парt оф thе ледге - ин hеигht, деvелопед бy индепенденt меанs оф лооsенинг, лоадинг, бut sерvед бy tранsпорt, cоммон tо thе whоле ледге. Thе мине иs а мининг Прииsк – горное энtерприsе фор thе предприyatие по добыchе эxtраctион оф роssыпныx меstорождениy аллuvиал депоsиts оф драгоstенныx меtаллоv преcиоus меtалs Промыsел – горное предприyatие по добыchе жидкиx и гаzообраzныx полеzныx иsкопаемыx. Фиshинг - а мининг энtерприsе фор thе эxtраctион оф лиquид анд гаsеоus минералs. Раzреz – карер по добыchе Cut-оut cоал мине uглya. 285 Рuдник - кон кимёvиy vа quрилиsh маtериалларини эр оstи usuлида qаzиб оuvchи кон корxонаsи Tранsпорt маyдонchаsи Карердаги иshchи маyдонларни юzа билан бог’лоvchи tранsпорt ё’ллари жоyлаshиshи uchuн xиzмаt qилади. Hимоyaлоvchи маyдонchа борt tuрг’uнлигини оshириsh vа shамол tаъsирида пог’оналарнинг эмирилиshи наtижаsида о’пирилиб tushадиган tог’ жинsлари бо’лакларини ushлаб qолиsh uchuн xиzмаt qилади. SHаxtа фоyдали qаzилма конларини эр оstи usuлида qаzиб олuvchи кон корxонаsи Рuдник горное предприyatие, sлuжащее v оsноvном длya подzемноy добыchи рuд горноxимиchеsкого sырya и stроиtелныx маtериалоv. Thе мине иs а мининг энtерприsе, sерvинг маинлy фор uндергроuнд мининг оф мининг анд chемиcал раw маtериалs анд cонstрuctион маtериалs. Tранsпорtнаya берма Tранsпорt берм - а площадка sлuжащаya длya плаcе фор tранsпорt раzмещениya tранsпорtныx cоммuниcаtионs коммuникаstиy Предоxраниtелнаya берма площадка междu ustuпами, оstаvлyaемаya на нерабоchем борtu карера длya поvыshениya ustоychиvоstи и zадержаниya оsыпающиxsya s оtкоsа кusкоv породы Thе sафеty берм - а плаtформ беtwеен thе ледгеs, лефt он thе нон-wоркинг sиде оф thе quаррy tо инcреаsе thе stабилиty анд thе реtенtион оф пиеcеs оф роcк фаллинг фром thе sлопе Thе мине иs а мининг Shаxtа - горное предприyatие энtерприsе инtендед оsuщеstvлyaющие добыchu фор thе эxtраctион оф полеzныx иsкопаемыx минералs бy подzемным sпоsобом. uндергроuнд меанs 286 ЎЗБЕКИСTОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРTА МАXСУС TАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ НАВОИЙ ДАВЛАT КОНЧИЛИК ИНСTИTУTИ КОНЧИЛИК ФАКУЛЬTЕTИ “КОНЧИЛИК ИШИ” КАФЕДРАСИ “ОЧИҚ КОНЧИЛИК ИШЛАРИ” фанидан TАҚДИМОT МАTЕРИАЛЛАРИ (бакалавр йўналишлари учун) 287 №1 Маъруза учун такдимот материаллари 288 1.1-sлаyд. КОНЛАРНИ ОЧИҚ УСУЛДА ҚАЗИБ ОЛИШ СXЕМАСИ. 1 - экsкаvаtор; 2 – аvtоаг’даргиch; 3 – бuл’доzер; 4 – бuрг’uлаsh даstгоhи; 5 - гориzонtлар; 6 – порtлаtиб юмshаtилган маssа; 7 – фоyдали qаzилма ёtqиzиг’и; 8 – бuр’гu quдuqлари; 9 – tushиsh tранshеyasи; 10 – qоплама жинsлар аг’дармаsи. 289 290 №2 Маъруза учун такдимот материаллари 2.1-слайд. ТОҒЖИНСЛАРИНИ ТЕХНОЛОГИК ТАРКИБИ ВА УЛАРНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХУСУСИYaТЛАРИ. Чўкинди тоғ жинслари, бу - турли тоғ жинсларининг бузилиши, чўкиши ва цементлашиши натижасида ҳосил бўлган тоғ жинсларидир. Магматик тоғ жинслари – совуб қолган магманинг кристалланиши натижасида ҳосил бўлган тоғ жинсларидир. Метаморфик тоғ жинслари, бу – магматик ҳамда чўкинди жинсларига узоқ вақт давомида юқори температура ва босим таъсири остида ҳосил бўлган тоғ жинсларидир. 2.2-слайд. ОЧИҚ УСУЛДА ҚАЗИБ ОЛИШДА ТОҒ ЖИНСЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ. 1. Қояли ва ярим қояли тоғ жинслари (уларнинг табиий ҳолатида); 2. Емирилган тоғ жинсларининг жинслари табиий ёки (биринчи бирор бир гуруҳдаги куч тоғ таъсири натижасида ўзгарган ҳолатда); 3. Мустаҳкам, юмшоқ (боғланувчан) ва сочилувчан тоғ жинслари. 291 2.4-слайд. КОНЛАРНИНГ ЖОЙЛАШИШ ШАРОИТЛАРИ. МАССИВНИНГ ЁРИҚЛАР БУЙИЧА ТАСНИФЛАНИИШИ Тоғжинсларининг ёриқлилик категориyaси Массивнинг ёриқлилик (блоклилик) даражаси. Солиштир ма ёриқлилик,м ¹ И ўта ёриқлили (майда блокли) >10 ИИ Кўп ёриқлили (оърта блокли) 2-10 ИИИ ўрта ёриқлили (йирик блокли) 1-2 ИВ Майда ёриқлили (жуда йирик блокли) 1-0,65 В Амалда блокли) монолит 292 (ўта йирик < 0,65 №3 Маъруза учун такдимот материаллари ФОЙДАЛИ ҚАЗИЛМА ВА ҚОПЛОВЧИ ЖИНСЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ 3.1-слайд. Қоплама кон жинслари Кон жинсларининг табиатда пайдо боълиsh жараёнлари 293 ПОҒОНА ЭЛЕМЕНТЛАРИ 1.1. слайд ОЧУВЧИ (А), ҚАЗУВЧИ (Б) ВА АРАЛАШ (В) ПОҒОНАЛАРНИНГ ГРАФИК ТАСВИРЛАНИШИ. а) б) 294 4.1.1-слайд. КАРЬЕРНИНГ ИШ ОЛИБ БОРИЛАДИГАН ВА ИШ ОЛИБ БОРИЛМАЙДИГАН БОРТЛАРИ КОНСТРУКTSИЯСИ 295 №4 Маъруза учун такдимот материаллари 4.1.2-слайд. КАРЬЕРНИНГ БОШ ПАРАМТЕРЛАРИ. Карьернинг охирги чуқурлиги; Карьер ости ўлчамлари; Карьер бортларининг қиялик бурчаклари; Карьер контуридаги фойдали қазилма захираси; Карьер контуридаги кон массаси ҳажми. 296 297 № 5 Маъруза учун такдимот материаллари КОН ИШЛАРИНИНГ БОСҚИЧЛАРИ. ОЧИҚ КОН ИШЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРТИБИ. 1. Карьернинг кон капитал ишлари олиб борилиши мўлжалланган қисмини тайёрлаш. 2. Конни қуритиш ва ер юзасидан келиши мумкин бўлган сувлардан тўсиш. 3. Кон – капитал ишлари. 4. Конни қазиб олиш ишлари. 5. Конда қазиб олиш ишлари якунлангандан кейин рекультивация ишлари. 5.1-слайд. 298 6.4 – расм. Кесувчи ва капитал траншеyaларнинг умумий (а) ва пландаги (б) коъринишлари: 1 - 2 – кесувчи траншеya; 2 - 3 – капитал траншеya; 4 – карер майдони чегараси. 6.5 – расм. Карер майдони ташқарисига (а), ичига (б) жойлашган алоhида капитал капитал траншеyaлар тизими. 6.6 – расм. Карер майдони ташқарисига (а), иchига (б) жойлашган умумий капитал траншеyaлар тизими. 299 № 6 Маъруза учун такдимот материаллари КОН ИШЛАРИ РЕЖИМИ ВА ОЧИШ КОЕФФИЦИЕНТИ HАҚИДА ТУШУНЧА. 6.2-слайд. ҚОПЛОВЧИ ТОҒ ЖИНСИ КОЕФФИЦИЕНТЛАРИ Чегаравий қопланиш коэффициенти k гр - қазиш ишлари олиб боришнинг рентабеллилик шартларидан келиб чиқиб, массивдан ағдармаларга ташилиши мумкин бўлган фойдали қазилманинг бир бирлигига тўғри келувчи қопловчи тоғ жинслари ҳажми. Ўртача қопланиш коэффициенти k ср – карьер тугал контуридаги ёки унинг бир қисмидаги қопловчи тоғ в жинслари ҳажми Vобщ нинг худди шу контурдаги и фойдали қазилма заҳираси Vобщ га нисбатидир. кср В Vобщ И Vобщ 300 Жорий қопланиш коэффициенти kТ – маълум вақт давомида (ой, квартал, йил) массивдан ағдармага силжитилган қопловчи тоғ жинслари ҳажми VТВ нинг шу вақт давомида амалда қазиб олинган фойдали қазилма ҳажми VТИ га нисбатидир. VТВ кТ И VТ Эксплуатацион қопланиш коэффициенти k Э - эксплуатация этиш жараёнида очиш ишларидан ҳосил бўлган қопловчи тоғ жинслари ҳажмининг шу даврда қазиб олинган фойдали қазилма ҳажмига нисбатидир. кЭ 301 В Vобщ VсВ И Vобщ VcИ № 7 Маъруза учун такдимот материаллари 7.1-слайд. 302 7.2-слайд. 7.3-слайд. 303 № 8 Маъруза учун такдимот материаллари КАРЬЕРНИНГ ИШЧИ ГОРИЗОНТЛАРИНИ ОЧИШ 8.1-слайд. 8.2-слайд. 304 8.3-слайд. 305 №10 Маъруза учун такдимот материаллари ПОГОНАЛАР БАЛАНДЛИГИ ВА ТУРГУНЛИГИ. ПОҒОНА ЭЛЕМЕНТЛАРИ 10.1 слайд ОЧУВЧИ (А), ҚАЗУВЧИ (Б) ВА АРАЛАШ (В) ПОҒОНАЛАРНИНГ ГРАФИК ТАСВИРЛАНИШИ. а) б) 306 №11 Маъруза учун такдимот материаллари 6.1-слайд. ОЧИҚ КОН ИШЛАРИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНЛАРИ. 1. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлаш; 2. Тоғ жинсларини қазиш ва юклаш; 3. Кон массасини ташиш ; 4. Коплови тоғ жинсларидан ағдармалар ҳосил қилиш ва омборларга жойлаштириш. 5. Фойдали қазилмаларни бойитиш. 307 6.2-слайд. ПОРТЛОВЧИ МОДДАЛАРНИ КОН МАССИВИГА ЖОЙЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ 1. Камера зарядларини қўллаш усули (тоғли шароитларда траншеяларни ҳосил қилиш учун оммавий портлатишларда қўлланилади); 2. Қозон зарядларини қўллаш усули (баланд ва тик поғоналарда заряд массасини ошириш учун қўлланилади); 3. Скважинали зарядлаш усули ; 4. Шпурли зарядлаш усули (асосан, қурилиш материалларини қазиб олишда кўпроқ қўлланилади); 5. Қуйма зарядлаш усули (иккиламчи майдалаш ва ёрдамчи ишларда қўлланилади) 308 №12 Маъруза учун такдимот материаллари 12.1-слайд. ТОҒ ЖИНСИНИ ҚАЗИБ ОЛИШГА ТАЙЁРЛАШ УСУЛЛАРИ - музлашдан ҳимоя қилиш; - музлаган тоғ жинсини эритиш; - гидравлик усулда тайёлаш; - механик ёки тайёрлаш. портлатиш 12.3-слайд. 309 усули билан ЮМШАТГИЧНИНГ КОСТРУКТИВ СХЕМАСИ 1 –асосий трактор, 2 – бошқарувчи гидроцилиндрлар; 3 – ишчи орган (тиш). 310 №13 Маъруза учун такдимот материаллари 13.1-слайд. СБШ-СБР ТУРДАГИ АЙЛАНМА БУРҒУЛАШ СТАНОГИНИНГ СХЕМАСИ. 311 1 – платформа; 2 – гусеницали юриш қисми; 3 – пульт билан бошқарилувчи кабина; 4 – бурилиш редуктори; 5 – электр жихози. 312 №14 Маъруза учун такдимот материаллари 14.2-слайд. ПОРТЛОВЧИ МОДДАЛАРНИ ТОҒЖИНСИ МАССИВИГА ЖОЙЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ 313 14.3-слайд. ПОРТЛОВЧИ СКВАЖИНА ПАРАМЕРТЛАРИ а – яхлит зарядли қия скважина; б – ҳаво бўшлиғи ҳосил қилиб кўп қаторли ҳолатда жойлаштирилган вертикал скважина; 1 – ПМ заряди; 2 – забойка; 3 – ҳаво бўшлиғи. 314 №15 Маъруза учун такдимот материаллари 15.1-слайд. 15.2-слайд. КАРЬЕР МЕХАНИК КУРАКЛАРИ ДРАГЛАЙНЛАР 315 15.3-слайд. 15.4-слайд. ЮКЛАГИЧЛАР СКРЕПЕРЛАР БУЛЬДОЗЕРЛАР 316 №16 Маъруза учун такдимот материаллари 16.1-слайд. РОТОРЛИ ЭКСКАВАТОРЛАР 16.2-слайд. 317 ЗАНЖИРЛИ ЭКСКАВАТОРЛАР 318 №18 Маъруза учун такдимот материаллари 18.1-слайд. 319 18.2-слайд. 18.3-слайд. 320 №19 Маъруза учун такдимот материаллари 19.1-слайд. ЧУКУР КАРЬЕРЛАРДА ТИК КИYА КОНВЕЕР КНК- 270 19.2-слайд. 321 19.3-слайд. 322 323 №20 Маъруза учун такдимот материаллари ДАВРИЙ ТРАНСПОРТЛАР ЁРДАМИДА КАРЬЕР ЮКЛАРИНИ ТАШИШ. КАРЬЕР ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ. 20.1-слайд. 20.2-слайд. 324 КАРЬЕР ТЕМИР ЙЎЛ ҚУРИЛИШ СХЕМАСИ 20.3-слайд. АЛМАШУВЧИ ПУНКТЛАРНИНГ ЖОЙЛАШУВИ 325 №21 Маъруза учун такдимот материаллари 21.1-слайд. КАРЬЕР АВТОМОБИЛЬ ТРАНСПОРТИ 326 21.2-слайд. АВТОМОБИЛЬ ТРАНСПОРТИ ЮКЛАШГА ҚЎЙИШ СХЕМАСИ. 327 №23 Маъруза учун тарқатма материаллар 23.1-слайд. БУЛЬДОЗЕРЛИ АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛИШ. 328 23.2-слайд. БУЛЬДОЗЕРЛИ АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛИШ СХЕМАСИ 329 №24 Маъруза учун такдимот материаллари 24.1-слайд. 330 АҒДАРМА КОНСТРУКTЦИЯСИ ВА УНИНГ АСОСИЙ ПАРАМЕТРЛАРИ. 24.2-слайд. 331 24.3-слайд. ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ ҚЎЛЛАНГАНДА ЭКСКАВАТОР ЁРДАМИДА АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛИCH 24.4-слайд. ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИ ҚЎЛЛАНГАНДА ДРАГЛАЙН ЁРДАМИДА АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛИШ 332 24.5-слайд. ТОҒЖИНСЛАРИНИ ЛЕНТАЛИ КОНВЕЕРДАН АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛГИЧГА УЗАТУВЧИ ҚАЙТА ЮКЛАШ ҚУРИЛМАСИ. 24.6-слайд. ОШС-4000/125 КОНСОЛЛИ АҒДАРМА ХОСИЛ ҚИЛГИЧ. МУРУНТАУ КАРЬЕРИ. 333 №26 Маъруза учун такдимот материаллари 26.1-слайд. 334 26.2-слайд. 335 336 №27 Маъруза учун такдимот материаллари 337 338 №28 Маъруза учун такдимот материаллари ҚУРИЛИШ МАТЕРИАЛЛИ ЖИНСЛАРНИ ҚАЗИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ. Блокларни қазиб олиsh Карерда тоchларни қазиб юклаch иchлари. Е-2508А русумли ўқ крани ёрдамида блокларни юклаsh. 339 Троссли юк қамровчи мослама Мармар блокини кесиб олиch 340 Автотранспорт воситаларига юклаch ёки рельсдан таchқарига чиқариch. К Карерни кўриниchи 341 №29 Маъруза учун такдимот материаллари 342 3.5-расм. Механик chоъмиchли экскаваторлар кавжойининг типлари: а – тупикли; б – коъндаланг (торtsовий); ва боъйлама (фронтальний). 3.6-расм. экскаватор турган горизонтида кон массасини коъндаланг кавжойдан механик chоъмиchли экскаватор билан қазиб олиб, транспорт воситасига юклаsh схемалари: а), экскаватор турган горизонтдан юқорига юклаsh схемаси б), бевосита агъдармага тоъкиsh в). 343 №30 Маъруза учун такдимот материаллари КОН ИШЛАРИ ФРОНТИНИ СИЛЖИШ ЙЎНАЛИШИ ВА КЕНГАЙИШИ. 30.2-расм. экскаваторларнинг иshлаsh схемалари: а – юқоридан қазиб олиб пастга юклаsh; б – пастдан қазиб олиб юқорига юклаsh; в – юқоридан ва пастдан қазиб олиб, юқорига ва пастга юклаsh. 344 30.1-расм. Қазиб – юкловchи маshиналарининг схемалари: а – тоъгъри механик chоъмиchли; б - тескари механик chоъмиchли; в – драглайн; г – грейфер; д – занжирли коъп chоъмиchли экскаватор; э – роторли экскаватор; ж – гъилдиракли скрейпер; з – бульдозер; и – shнекли бургъилаsh маshинаси; к – юклагиch. 345 №31 Маъруза учун такдимот материаллари КАРЬЕРНИ ИШЧИ ЗОНАСИ ХАМДА ФОЙДАЛИ ҚАЗИЛМА ЗАХИРАЛАРИ. Схема вскрытия отдельными внешними (а) и внутренними (б) траншеями простой формы а б 346 БЛОКЛАРНИ АЖРАТИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ КЕСУВЧИ КАНАТЛИ ҚУРИЛМАНИ СХЕМАСИ 1 – приводнаya станtsиya; 2 – отводнаya станtsиya; 3 – стойка противовеса; 4 – противовес; 5 – лебедка; 6 – салазки; 7 – промежутоchнаya стойка; 8 – shкив; 9 – крепежнаya тyaга; 10 – смеситель; 11 – рабоchаya стойка; 12 – пильный канат 347 №32 Маъруза учун такдимот материаллари ОЧИҚ КОН ИШЛАРИНИНГ КОМПЛЕКС МЕХАНИЗАЦИЯСИ. Қатламли қазиб олувчи фрезер комбайннинг асосий конструктив схемаси а б в а, б – с передним и центральным расположением исполнительного органа; в – с исполнительным органом, 348 расположенным на стреле Сплошная система открытой разработки а – вертикальный разрез; б – план участка; 1 – отвалы вскрышных пород; 2 и 6 – экскаваторы, используемые соответственно на вскрышных и добычных работах; 3 – добычной забой; 4 – забой вскрышного уступа; 5 - автосамосвал 349 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ НАВОИЙ ДАВЛАТ КОНЧИЛИК ИНСТИТУТИ КОНЧИЛИК ФАКУЛТЕТИ “КОНЧИЛИК ИШИ” КАФЕДРАСИ “ОЧИҚ КОНЧИЛИК ИШЛАРИ” фанидан ТЕСТЛАР ТЎПЛАМИ 5311600 – Кончилик иши (Ер ости кон ишлари) 350 «Ochiq konchilik ishlari» fanidan test savollari. 1. Xar xil tog jinslarini kazib olishda va turli-tuman kazilmalar, chukurliklarni kovlash maksadida er ustida turib olib boriladigan ishlar yigindisiga … deb aytiladi. a) ochik kon ishlari; b) kazish texnologiyasi; v) ishlab chikarish texnologiyasi; g) ochik kon ishlari texnologiyasi; d) er osti kon ishlari. 2. Texnik vositalarning kuvvatini xisobga olgan, fundamental bilimlar konuniyatlariga asoslangan usullar bilan kazib olinadigan va mexanizatsiyalashtirilgan kabul asosida tashkil etilgan, bir-biri bilan alokador kon ishlari jarayonlari yigindisiga konlarni … deb aytiladi. a) kazish texnologiyasi; b) ochish texnologiyasi; v) ishlab chikarish texnologiyasi; g) ochish tizimi; d) kazish tizimi. 3. Foydali kazilmalarni ochik usulda kazib olish texnologiyasi ikkita aspektni uz ichiga oladi: a) ishlab chikarish jarayonlari texnologiyasi va ochik kon ishlari texnologiyasi; b) kazib olish texnologiyasi va tashish texnologiyasi; v) kon laximlari kompleksi sifatida karer muxiti va vakti buyicha konni kazib olish kurilishi va rivojlanishi; g) tashish va jinslarni garamlash; d) ochik kon ishlari asosiy jarayonlari va ishlab chikarish jarayonlari. 4. Kazish tizimi deb … aytiladi. a) karer maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochik kon ishlariga; b) xar xil tog jinslarini kazib olishda va turli-tuman kazilmalar, chukurliklarni kovlash maksadida er ostida turib olib boriladigan ishlar yigindisiga; v) texnik vositalarning kuvvatini xisobga olgan, fundamental bilimlar konuniyatlariga asoslangan usullar bilan kazib olinadigan va mexanizatsiyalashtirilgan kabul asosida tashkil etilgan, bir-biri bilan alokador kon ishlari jarayonlari yigindisiga; g) bir vaktda karer ichida kazish ishlari olib borilayotgan pogonalar yigindisiga; d) ma’lum karalayotgan davrda karerning ishchi gorizontlarini va kon massasini karer ichida yoki er yuzida mos ravishda kayta yuklash va kabul kilish punktlarini uzaro boglikligini yuk transport xarakatini ta’minlovchi barcha ochuvchi kon laximlari majmuiga. 351 5. Uzok vakt ishlatiladigan kon laximlariga (xandak va er osti laximlari), koplovchi jinslarni tashishga, foydali kazilma boyliklarini erning ustki kismida joylashgan kabul kilish punktlariga etkazishga, erning ustki kismidan ishlab turgan gorizontga materiallarni, asbob-uskunalarni va odamlarni tashib keltirishni ta’minlab turuvchi yangi erning ustki kismidan karer va zaboyning ishlab turgan joyigacha transportning kelishini ta’minlashiga … deb aytiladi. a) konni ochish tizimi; b) kazish tizimi; v) ishlab chikarish texnologiyasi; g) ochik kon ishlari texnologiyasi; d) ochik kon ishlari. 6. Tog jinslari kelib chikishiga kura ... tog jinslariga bulinadi. a) chukindi, magmatik va metamorfik; b) magmatik va metamorfik; v) chukindi va magmatik; g) tub joyli,metamorfik va magmatik; d) tub joyli, nanoslar va magmatik. 7. Ochik usulda kazib olishda barcha tog jinslari umumiy xolda kuyidagi guruxlarga bulinadi: a) koyali va yarim koyali tog jinslariga (ularning tabiiy xolatida); buzilgan tog jinslari (birinchi guruxdagi tog jinslarining tabiiy yoki biror kuch ta’siri natijasida uzgargan xolatda); mustaxkam, yumshok (boglanuvchan) va sochiluvchan tog jinslari; b) koyali va yarim koyali tog jinslariga (ularning tabiiy xolatida); buzilgan tog jinslari (birinchi guruxdagi tog jinslarining tabiiy yoki biror kuch ta’siri natijasida uzgargan xolatda); v) buzilgan tog jinslari (birinchi guruxdagi tog jinslarining tabiiy yoki biror kuch ta’siri natijasida uzgargan xolatda); mustaxkam, yumshok (boglanuvchan) va sochiluvchan tog jinslari; g) mustaxkam, yumshok (boglanuvchan) va sochiluvchan tog jinslari; d) mustaxkam, yumshok (boglanuvchan) tog jinslari; kattik tog jinslari. 8. Buzilgan (birinchi guruxdagi tog jinslarining tabiiy yoki biror kuch ta’siri natijasida uzgargan xolatda) tog jinslari bogliklik darajasi buyicha nechta kategoriyaga bulinadi: a) 3 ta kategoriyaga; b) 5 ta kategoriyaga; v) 2 ta kategoriyaga; g) 6 ta kategoriyaga; d) 7 ta kategoriyaga. 352 9. Buzilgan (birinchi guruxdagi tog jinslarining tabiiy yoki biror kuch ta’siri natijasida uzgargan xolatda) tog jinslari bulakligi buyicha nechta kategoriyaga bulinadi: a) 4 ta kategoriyaga; b) 5 ta kategoriyaga; v) 3 ta kategoriyaga; g) 6 ta kategoriyaga; d) 2 ta kategoriyaga. 10. Foydali kazilmalar kuyidagilarga ajratiladi: a) metall, nometall, yonuvchi va kurilish tog jinslariga; b) metall, nometall va kurilishi tog jinslariga; v) kurilish tog jinslari va yonuvchi tog jinslariga; g) metall, nometall va yonuvchi tog jinslariga; d) metall va nometall tog jinslariga. 11. Foydalanishga yarokliligini va iktisodiy samaradorligini aniklovchi xususiyatlar majmuiga … deyiladi. a) foydali kazilma sifati; b) foydali kursatkichlar; v) zararli kursatkichlar; g) aralashuv; d) koplovchi tog jinslari sifati. 12. Yukolish (poteri) deb … aytiladi: a) konditsion foydali kazilmalarning er ka’rida kolib va koplovchi jins tarkibiga kushilib ketishi, yuklash va tashish okibatida xamda boshka xollarda xajmning kamayishiga; b) kon ishlarini olib borish jarayonida koplovchi jinslarning va konditsiya talabiga javob bermaydigan foydali kazilmalar turlarining konditsiya talabiga javob beruvchi foydali kazilmaga; v) foydalanishga yarokliligini va iktisodiy samaradorligini aniklovchi xususiyatlar majmuiga; g) karer maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochik kon ishlariga; d) xar xil tog jinslarini kazib olishda va turli-tuman kazilmalar, chukurliklarni kovlash maksadida er ostida turib olib boriladigan ishlar yigindisiga. 13. Aralashuv (razubojivanie) deb … aytiladi. a) kon ishlarini olib borish jarayonida koplovchi jinslarning va konditsiya talabiga javob bermaydigan foydali kazilmalar turlarining konditsiya talabiga javob beruvchi foydali kazilmaga; 353 b) konditsion foydali kazilmalarning er ka’rida kolib va koplovchi jins tarkibiga kushilib ketishi, yuklash va tashish okibatida xamda boshka xollarda xajmning kamayishiga; v) foydalanishga yarokliligini va iktisodiy samaradorligini aniklovchi xususiyatlar majmuiga; g) karer maydoni chegarasida yoki uning uchastkasida tartibli va ketma-ket bajariladigan ochik kon ishlariga; d) xar xil tog jinslarini kazib olishda va turli-tuman kazilmalar, chukurliklarni kovlash maksadida er ostida turib olib boriladigan ishlar yigindisiga. 14. Konlar shakliga karab kuyidagilarga bulinadi: a) katlamsimon uyumlar va katlamlar; murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; b) ustki turdagi konlar; chukur turdagi konlar; togli turdagi konlar; balan-chukur turdagi konlar; v) murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; g) katlamsimon uyumlar va katlamlar; d) murakkab shaklli uyumlar; katlamsimon uyumlar va katlamlar. 15. Uyumlarni er ustiga nisbatan joylashishiga karab konlar kuyidagilarga ajratiladi: a) ustki turdagi konlar; chukur turdagi konlar; togli turdagi konlar; balan-chukur turdagi konlar; b) katlamsimon uyumlar va katlamlar; murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; v) murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; g) katlamsimon uyumlar va katlamlar; d) murakkab shaklli uyumlar; katlamsimon uyumlar va katlamlar. 16. Uyumlarning sifat taksimoti va tuzilishi strukturasi buyicha konlar kuyidagilarga bulinadi: a) bir komponentli – bir tuzilishli va sifat kursatkichlari bir xilda taksimlangan oddiy uyumlar; uyumlarning planda va chukurlikda joylashishi buyicha tur va navlari bir xilda taksimlanmagan kup komponentli va kup navli murakkab strukturali uyumlarga; b) ustki turdagi konlar; chukur turdagi konlar; togli turdagi konlar; baland-chukur turdagi konlar; v) katlamsimon uyumlar va katlamlar; murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; g) murakkab shaklli uyumlar; tektonik buzilgan katlamlar tizimi; d) katlamsimon uyumlar va katlamlar. 354 17. Erning ustki kismida ochik kon ishlari olib borilishi natijasida xosil bulgan chukurliklar yigindisiga … deb aytiladi. a) karer; b) kirkim; v) shaxta; g) pogona; d) ishchi maydon. 18. Kumir sanoatida va sochilma konlarni ochik usul bilan kazib olishda karerni … deb ataladi. a) kirkim; b) pogona; v) ishchi maydon; g) shaxta; d) berma. 19. Pogona deb … aytiladi: a) aloxida kazish, yuklash va tashish vositalariga ega bulgan (ta’minlangan) va pogona shaklidagi ishchi yuzaga ega bulgan tog jinsi katlamining bir kismiga; b) erning ustki kismida ochik kon ishlari olib borilishi natijasida xosil bulgan chukurliklar yigindisiga; v) yopik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olgandan sung karerda xosil bulgan maydonga; g) ochik kon ishlari natijasida kazib olingan va keraksiz bulgan tog jinslari va nokonditsion foydali kazilma tuplanadigan joyga; d) xar xil tog jinslarini kazib olishda va turli-tuman kazilmalar, chukurliklarni kovlash maksadida er ostida turib olib boriladigan ishlar yigindisiga. 20. Pogonacha (podustup) deb … aytiladi. a) aloxida kazish vositalari bilan kazib olinadigan, lekin barcha pogonalar uchun umumiy bulgan transport vositalari bilan xizmat kursatiladigan pogonaning balandligi buyicha kismiga; b) aloxida kazish, yuklash va tashish vositalariga ega bulgan (ta’minlangan) va pogona shaklidagi ishchi yuzaga ega bulgan tog jinsi katlamining bir kismiga; v) erning ustki kismida ochik kon ishlari olib borilishi natijasida xosil bulgan chukurliklar yigindisiga; g) yopik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olgandan sung karerda xosil bulgan maydonga; d) ochik kon ishlari natijasida kazib olingan va keraksiz bulgan tog jinslari va nokonditsion foydali kazilma tuplanadigan joyga. 355 21. Pogonaning kazib olingan tomoni buyicha р burchak ostida chegaralovchi kiyalik … deyiladi. a) pogona kiyaligi; b) ustki brovka; v) ostki brovka; g) ustki maydoncha; d) ostki maydoncha. 22. Pogona kiyaligini uning ostki va ustki maydonchalari bilan kesishgan chizigiga mos ravishda deyiladi. a) ustki va ostki brovkalar; b) ustki va ostki maydonchlar; v) transport va ximoyalovchi maydon; g) ishchi maydon; d) ish olib borilmaydigan maydon. 23. Ish olib boriladigan pogonani uning balandligi buyicha chegaralovchi gorizontal yuzaga … deyiladi. a) ustki va ostki maydonchlar; b) ustki va ostki brovkalar; v) transport va ximoyalovchi maydon; g) ishchi maydon; d) ish olib borilmaydigan maydon. 24. Ishchi maydon deb .. aytiladi. a) kazib olish uchun muljallangan jixozlar (burgulash dastgoxlari, ekskavatorlar, transport vositalari va b.) joylashgan maydon; b) ish olib boriladigan pogonani uning balandligi buyicha chegaralovchi gorizontal yuza; v) pogona kiyaligini uning ostki va ustki maydonchalari bilan kesishgan chizigi; g) pogonaning kazib olingan tomoni buyicha р burchak ostida chegaralovchi f f kiyalik; d) aloxida kazish, yuklash va tashish vositalariga ega bulgan (ta’minlangan) va pogona shaklidagi ishchi yuzaga ega bulgan tog jinsi katlamining bir kismi. 25. YUkori pogonananing yukori brovkasini kuyi pogonaning kuyi brovkasi bilan boglovchi chiziklar orasidagi burchak … deyiladi. a) bortning kiyalik burchagi; b) pogonaning kiyalik burchagi; v) ish olib boriladigan bortning kiyalik burchagi; g) ish olib borilmaydigan bortning kiyalik burchagi; d) ish olib boriladigan pogonaning kiyalik burchagi. 356 26. Transport maydonchalari a) karerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan boglovchi transport yullari joylashishi uchun xizmat kiladi; b) yopik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olgandan sung karerda xosil bulgan maydon. v) bort turgunligini oshirish va shamol ta’sirida pogonalarning emirilishi natijasida upirib tushadigan tog jinslari bulaklarini ushlab kolish uchun xizmat kiladi; g) yukori pogonananing yukori brovkasini kuyi pogonaning kuyi brovkasi bilan boglovchi chiziklar orasidagi burchak; d) pogona kiyaligini uning ostki va ustki maydonchalari bilan kesishgan chizigi; 27. Ximoyalovchi maydon – a) bort turgunligini oshirish va shamol ta’sirida pogonalarning emirilishi natijasida upirib tushadigan tog jinslari bulaklarini ushlab kolish uchun xizmat kiladi; b) karerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan boglovchi transport yullari joylashishi uchun xizmat kiladi; v) yopik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olgandan sung karerda xosil bulgan maydon. g) yukori pogonananing yukori brovkasini kuyi pogonaning kuyi brovkasi bilan boglovchi chiziklar orasidagi burchak; d) pogona kiyaligini uning ostki va ustki maydonchalari bilan kesishgan chizigi; 28. YOtik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olingandan sung karerda xosil bulgan maydon … deyiladi. a) kazib olingan maydon; b) ishchi maydon; v) transport maydonchasi; g) ximoyalovchi maydon; d) ish olib borilmaydigan maydon. 29. Ochik kon ishlari natijasida kazib olingan va keraksiz bulgan tog jinslari va nokonditsion foydali kazilma boyliklari tuplanadigan joyga … deb aytiladi. a) agdarma; b) karer maydoni; v) ishlash zonasi; g) karer kon ishlari fronti; d) zaboy. 30. Bir vaktda karer ichida kazish ishlari olib borilayotgan pogonalar yigindisiga karerning … deyiladi. a) ishlash zonasi; b) karer maydoni; v) zaboyi; 357 g) oxirgi chukurligi; d) kursatkichlari. 31. Karerning bosh parametrlari: a) oxirgi chukurlik; karer osti ulchamlari; karer bortining kiyalik burchaklari; karer chegarasidagi butun kon massasi xajmi; foydali kazilmalarning karer chegarasidagi zaxiralari; b) oxirgi chukurlik; karer osti ulchamlari; karer bortining kiyalik burchaklari; karer chegarasidagi butun kon massasi xajmi; v) karer osti ulchamlari; pogona balandligi; pogona kiyaligi; g) karer chegarasidagi butun kon massasi xajmi; pogona balandligi; ishchi maydon kengligi; d) karer bortining kiyalik burchagi; pogona kiyaligi; karer osti ulchamlari. 32. Ochik kon ishlarining asosiy boskichlari: a) karerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash; koni kuritish va er yuzasidan kelishi mumkin bulgan suvlardan tusish; kon-kapital ishlari; koni kazib olish ishlari; rekultivatsiya ishlari; b) tog jinslarini kazib olishga tayyorlash; tog jinslarini kazish-yuklash; kon massasini tashish; koplovchi tog jinslaridan agdarma xosil kilish; foydali kazilmalarni boyitish; v) kon kapital ishlari; tog jinslarini kazib olishga tayyorlash; tog jinslarini kazishyuklash; tog jinslarini tashish; g) karerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash; koni kuritish va er yuzasidan kelishi mumkin bulgan suvlardan tusish; d) tog jinslarini kazish-yuklash; tog jinslarini tashish; koplovchi tog jinslaridan agdarma xosil kilish; foydali kazilmalarni boyitish. 33. Kuritishning kanday turlari mavjud? a) karer maydonining yuza kismini kuritish; konni er osti suvlaridan ximoyalash; konni dastlabki kuritish; konni joriy kuritish; b) nanoslarni kuritish; karer maydonining yuza kismini kuritish; koni er osti suvlaridan ximoyalash; v) konni dastlabki kuritish; konni joriy kuritish; g) karer maydonining yuza kismini kuritish; koni er osti suvlaridan ximoyalash; d) konni er osti suvlaridan ximoyalash; konni dastlabki kuritish; konni joriy kuritish. 34. Konni ochish – a) karer kurilishi davrida transport vositalarining foydali kazilmagacha etib borishini ta’minlashdir; b) kapital xamda kirkuvchi transheyalar utishdan iborat; v) foydali kazilmani yoki koplovchi jinsini kazib olish uchun ish frontini yaratishdan iborat; 358 g) xududdagi tabiiy sharoitni saklash, buzilgan maydonlarni xalk xujaligi extiyojlariga yarokli xolga keltirish; d) belgilangan xajmda, talab etilgan sifat bilan va minimal yukotishda kazib olish va tashish ishlari. 35. Kapital transheya – a) ishchi gorizontni ochish uchun xizmat kiluvchi ochik kiya kon laxim bulib, transport vositalarini er yuzasidan kongacha etib borishini ta’minlaydi; b) gorizontal kiya kon laximi bulib, foydali kazilmani yoki koplovchi tog jinsini kazib olish uchu nish frontini yaratib beradi; v) yotik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olingandan sung karerda xosil bulgan maydon g) bort turgunligini oshirish va shamol ta’sirida pogonalarning emirilishi natijasida upirib tushadigan tog jinslari bulaklarini ushlab kolish uchun xizmat kiladi; d) karerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan boglovchi transport yullari joylashishi uchun xizmat kiladi. 36. Kirkim transheya – a) gorizontal kon laximi bulib, foydali kazilmani yoki koplovchi tog jinsini kazib olish uchu nish frontini yaratib beradi; b) ishchi gorizontni ochish uchun xizmat kiluvchi ochik kiya kon laxim bulib, transport vositalarini er yuzasidan kongacha etib borishini ta’minlaydi; v) yotik katlamlarni kazib olishda, foydali kazilmani kazib olingandan sung karerda xosil bulgan maydon g) bort turgunligini oshirish va shamol ta’sirida pogonalarning emirilishi natijasida upirib tushadigan tog jinslari bulaklarini ushlab kolish uchun xizmat kiladi; d) karerdagi ishchi maydonlarni yuza bilan boglovchi transport yullari joylashishi uchun xizmat kiladi. 37. Kazib olish ishlari – a) belgilangan xajmda, talab etilgan sifat bilan va minimal yukotishda kazib olish va tashish ishlari; b) karer kurilishi davrida transport vositalarining foydali kazilmagacha etib borishini ta’minlashdir; v) kapital xamda kirkuvchi transheyalar utishdan iborat; g) foydali kazilmani yoki koplovchi jinsini kazib olish uchun ish frontini yaratishdan iborat; d) xududdagi tabiiy sharoitni saklash, buzilgan maydonlarni xalk xujaligi extiyojlariga yarokli xolga keltirish; 38. Konda kazib olish ishlarining samaradorligi - ma’dansiz tog jinslari xajmining kazib olingan foydali kazilma birligiga nisbati bilan aniklanadi va bu nisbat … deb ataladi. 359 a) koplovchi tog jinsi koeffitsienti; b) joriy koplochi tog jinsi koeffitsienti; v) urtacha koplovchi tog jinsi koeffitsienti; g) boshlangich koplovchi tog jinsi koeffitsienti; d) ekspluatatsion koplovchi tog jinsi koeffitsienti. 39. CHegaraviy koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) qazish ishlari rentabellilik shartlaridan kelib chiqib, massivdan ahdarmalarga tashilishi mumkin bo‘lgan foydali qazilmaning bir birligiga to‘g‘ri keluvchi qoplovchi tog‘ jinsi hajmi. b) konda kazib olish ishlarining samaradorligi - ma’dansiz tog jinslari xajmining kazib olingan foydali kazilma birligiga nisbati; v) karerning chekka konturidagi yoki ma’lum uchastkasida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xajmining Ushbu konturdagi foydali kazilmaning umumiy xajmiga nisbati; g) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; d) gorizontal atlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati. 40. Urtacha koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) karerning chekka konturidagi yoki ma’lum uchastkasida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xajmining Ushbu konturdagi foydali kazilmaning umumiy xajmiga nisbati; b) karerning chekka konturidagi yoki ma’lum uchastkasida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xajmining Ushbu konturdagi foydali kazilmaning umumiy xajmiga nisbati; v) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; g) gorizontal katlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati; d) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati. 41. Joriy koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; b) karerning chekka konturidagi yoki ma’lum uchastkasida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xajmining Ushbu konturdagi foydali kazilmaning umumiy xajmiga nisbati; 360 v) karerning chekka konturidagi yoki ma’lum uchastkasida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xajmining Ushbu konturdagi foydali kazilmaning umumiy xajmiga nisbati; g) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; d) karer kurilishi davrida kazib olingan ochish ishlari xajmining karer konturidagi foydali kazilma umumiy xajmiga nisbati. 43. Katlamli koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) gorizontal katlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati; b) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; v) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; g) karer kurilishi davrida kazib olingan ochish ishlari xajmining karer konturidagi foydali kazilma umumiy xajmiga nisbati; d) rejalashtirilgan ochish ishlari xajmining foydali kazilma tannarxini xisoblash uchun foydali kazilmaning rejalashtirilgan xajmiga nisbati. 44. Ekspluatatsion koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; b) gorizontal katlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati; v) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; g) karer kurilishi davrida kazib olingan ochish ishlari xajmining karer konturidagi foydali kazilma umumiy xajmiga nisbati; d) rejalashtirilgan ochish ishlari xajmining foydali kazilma tannarxini xisoblash uchun foydali kazilmaning rejalashtirilgan xajmiga nisbati. 45. Boshlangich koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) karer kurilishi davrida kazib olingan ochish ishlari xajmining karer konturidagi foydali kazilma umumiy xajmiga nisbati; b) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; v) gorizontal katlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati; g) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; 361 d) rejalashtirilgan ochish ishlari xajmining foydali kazilma tannarxini xisoblash uchun foydali kazilmaning rejalashtirilgan xajmiga nisbati. 46. Rejali koplovchi tog jinsi koeffitsienti – a) rejalashtirilgan ochish ishlari xajmining foydali kazilma tannarxini xisoblash uchun foydali kazilmaning rejalashtirilgan xajmiga nisbati. b) karer kurilishi davrida kazib olingan ochish ishlari xajmining karer konturidagi foydali kazilma umumiy xajmiga nisbati; v) karerni ekspluatatsiya etish jarayonida ochish ishlaridan xosil bulgan tog jinslari xadmining shu davrda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; g) gorizontal katlam chegaralarida xosil kilingan ochish ishlari xajmining ushbu katlamdagi foydali kazilma xajmiga nisbati; d) ma’lum vakt davomida massivdan agdarmaga siljitilgan ochish ishlari xajmining shu vakt davomida amalda kazib olingan foydali kazilma xajmiga nisbati; 47. Rekultivatsiyaning maksadi – a) xududdagi tabiiy sharoitni saklash, buzilgan er maydonlarini xalk xujaligi extiyojlariga yarokli xolga keltirishdir; b) belgilangan xajmda, talab etilgan sifat bilan va minimal yukotishda kazib olish va tashish ishlarini tashkil etish; v) karer kurilishi davrida transport vositalarining foydali kazilmagacha etib borishini ta’minlashdir; g) kapital xamda kirkuvchi transheyalar utishdan iborat; d) foydali kazilmani yoki koplovchi jinsini kazib olish uchun ish frontini yaratishdan iborat; 48. Karerlarda kon ishlari kuyidagi ishlab chikarish jarayonlaridan iborat: a) tog jinslarini kazib olishga tayyorlash; tog jinslarini kazish-yuklash; kon massasini tashish; koplovchi tog jinslaridan agdarma xosil kilish; foydali kazilmalarni boyitish; b) karerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash; koni kuritish va er yuzasidan kelishi mumkin bulgan suvlardan tusish; kon-kapital ishlari; koni kazib olish ishlari; rekultivatsiya ishlari; v) kon kapital ishlari; tog jinslarini kazib olishga tayyorlash; tog jinslarini kazishyuklash; tog jinslarini tashish; g) karerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash; koni kuritish va er yuzasidan kelishi mumkin bulgan suvlardan tusish; d) tog jinslarini kazish-yuklash; tog jinslarini tashish; koplovchi tog jinslaridan agdarma xosil kilish; foydali kazilmalarni boyitish. 49. Tog jinslarini turi va xolatiga boglik xolda tog jinsini kazib olishga tayyorlash asosan kuyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: a) muzlashdan ximoya kilish; muzlagan tog jinsini eritish; gidravlik usulda tayyorlash; mexanik yoki portlatish usuli bilan tayyorlash; 362 b) mexanik yoki portlatish usuli bilan tayyorlash; v) muzlashdan ximoya kilish; muzlagan tog jinsini eritish; gidravlik usulda tayyorlash; g) kamera zaryadlarini kullash usuli; kozon zaryadlarini kullash usuli; skvajinali zaryadlash usuli; kuyma zaryadlash usuli; d) gidravlik usulda tayyorlash; mexanik yoki portlatish usuli bilan tayyorlash; 50. Tog jinsini tugridan tugri kazib olish va transport vositasiga yuklash yoki kazib olishning uzi mashinaning ishchi organi yordamida tog jinsini bir joydan ikkinchi joyga siljitishi va agdarmaga bushatishiga - … deyiladi. a) kazish – yuklash ishlari; b) kon massasini tashish; v) tog jinslarini kazib olishga tayyorlash; g) agdarma xosil kilish; d) tog jinslarini mexani usulda yumshatish. 51. Kon massasini tashish uchun kullaniladigan asosiy transport vositalari: a) temir yul transporti; avtomobil transporti; konveyer transporti; b) bir kovshli ekskavatorlar, gildirakli va gusenitsali yuklagichlar; mexanik kuraklar; avtomobil transporti; v) kup chumichli rotorli ekskavatorlar; zanjirli ekskavatorlar; kombaynlar; g) temir yul transport iva avomobil transporti; d) draglayn, skreper, yuklagich; buldozer. 52. Temir yul transporti kanday xolatlarda kullaniladi? a) tashish masofasi 4 km va undan yukori, yillik yuk aylanish xajmi esa 25 mln.t. va undan yukori bulgan karerlarda keng kullaniladi; b) tashish masofasi 4-5 km bulgan, yillik yuk aylanish xajmi uncha kata bulmagan, ya’ni 15-25 mln.t. bulgan xollarda karerlarda keng kullaniladi; v) karerda maydalangan kon massasini tashish uchun kullaniladi; g) koplovchi tog jinslarini agdarmaga bushatishda; d) foydali kazilmalarni boyitish fabrikalariga, koplovchi tog jinslarini agdarmalarga tashishda. 53. Avtomobil transporti kanday xolatlarda kullaniladi? a) tashish masofasi 4-5 km bulgan, yillik yuk aylanish xajmi uncha kata bulmagan, ya’ni 15-25 mln.t. bulgan xollarda karerlarda keng kullaniladi; b) karerda maydalangan kon massasini tashish uchun kullaniladi; v) koplovchi tog jinslarini agdarmaga bushatishda; g) foydali kazilmalarni boyitish fabrikalariga, koplovchi tog jinslarini agdarmalarga tashishda. d) tashish masofasi 4 km va undan yukori, yillik yuk aylanish xajmi esa 25 mln.t. va undan yukori bulgan karerlarda keng kullaniladi; 363 54. Konveyer transporti kanday xolatlarda kullaniladi? a) karerda maydalangan kon massasini tashish uchun kullaniladi; b) tashish masofasi 4-5 km bulgan, yillik yuk aylanish xajmi uncha kata bulmagan, ya’ni 15-25 mln.t. bulgan xollarda karerlarda keng kullaniladi; v) koplovchi tog jinslarini agdarmaga bushatishda; g) foydali kazilmalarni boyitish fabrikalariga, koplovchi tog jinslarini agdarmalarga tashishda. d) tashish masofasi 4 km va undan yukori, yillik yuk aylanish xajmi esa 25 mln.t. va undan yukori bulgan karerlarda keng kullaniladi; 55. Ochik kon ishlari natijasida kazib olingan koplovchi tog jinslarni va nokonditsion xisoblangan foydali kazilma tuplanadigan joyga … deb aytiladi. a) agdarma; b) karer; v) kirkim; g) shaxta; d) ishchi maydon. 56. Skvajinalarni burgulashning turlari? a) aylanma burgulash; sharoshkali burgulash; zarbli-aylanma burgulash; termik (olovli) burgulash; zarbli burgulash; zarbli-buralishli burgulash; b) aylanma burgulash; sharoshkali burgulash; zarbli-aylanma burgulash; v) termik (olovli) burgulash; zarbli burgulash; zarbli-buralishli burgulash; g) sharoshkali burgulash; termik (olovli) burgulash; zarbli burgulash; zarbli-buralishli burgulash; d) aylanma va zarbli burgulash. 57. Tog jinslarini burgulash asboblari bilan burgulashda ularning parchalanishga karshilik darajasi … deyiladi. a) burgulanish; b) burgulash kursatkichi; v) zaryadlash; g) kattiklik koeffitsienti; d) burgulanish kiyinchiligi. 58. Portlovchi moddalarni tog jinsi massiviga joylashtirishning kuyidagi kurinishlari mavjud: a) kamera zaryadlarini kullash usuli; kozon zaryadlarini kullash usuli; skvajinali zaryadlash usuli; shpurli zaryadlash usuli; kuyma zaryadlash usuli; b) kamera zaryadlarini kullash usuli; kozon zaryadlarini kullash usuli; v) skvajinali zaryadlash usuli; shpurli zaryadlash usuli; g) shpurli zaryadlash usuli; kuyma zaryadlash usuli; 364 d) kozon zaryadlarini kullash usuli; skvajinali zaryadlash usuli; shpurli zaryadlash usuli; kuyma zaryadlash usuli; 59. CHukurligi 5 m gacha va diametri 75 mm gacha bulgan, tog jinsi massivida silindrik shaklda uyilgan bushlik … deb ataladi. a) shpur; b) skvajina; v) transheya; g) stvol; d) shtolnya. 60. CHukurligi 5 m dan yukori va diametri 75 mm dan yukori bulgan, tog jinsi massivida silindrik shaklda uyilgan bushlik … deb ataladi. a) skvajina; b) shpur; v) transheya; g) stvol; d) shtolnya. 61. Konchilikda kullaniladigan barcha mashinalar ishlash prinsipiga karab kuyidagi turlarga bulinadi: a) uzluksiz va davriy ishlovchi mashinalar; b) kazib yuklovchi mashinalar vva ekskavatsiyalovchi mashinalar; v) kazib tashuvchi va kazib yuklovchi mashinalar; g) kazib-yuklovchi va agdarma xosil kiluvchi mashinalar; d) davriy va uzluksiz ishlovchi mashinalar, kazib-tashuvchi mashinalar. 62. Konchilikda kazish-yuklash ishlarida kullaniladigan mashinalar transport vositalariga nisbatan kuyidagilarga bulinadi: a) kazib-yuklovchi mashinalar; ekskavatsiyalovchi mashinalar; kazib-tashuvchi mashinalar; b) uzluksiz va davriy ishlovchi mashinalar; v) kazib tashuvchi va kazib yuklovchi mashinalar; g) kazib-yuklovchi va agdarma xosil kiluvchi mashinalar; d) davriy va uzluksiz ishlovchi mashinalar, kazib-tashuvchi mashinalar. 63. Kazib - yuklovchi mashinalar – a) foydali kazilmani kazib oladi va kazish joyining uzida transport vositasiga yuklaydi; b) kazish joyida ishlaydi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi; v) kazib olingan tog jinsini iktisodiy jixatdan samarali bulgan masofagacha tashiydi; g) foydali kazilmani kazib oladi va agdarmaga yuklaydi; 365 d) foydali kazilmani kazib oladi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi. 64. Ekskavatsiyalovchi mashinalar – a) kazish joyida ishlaydi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi; b) kazib olingan tog jinsini iktisodiy jixatdan samarali bulgan masofagacha tashiydi; v) foydali kazilmani kazib oladi va agdarmaga yuklaydi; g) foydali kazilmani kazib oladi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi. d) foydali kazilmani kazib oladi va kazish joyining uzida transport vositasiga yuklaydi. 65. Kazib – tashuvchi mashinalar – a) kazib olingan tog jinsini iktisodiy jixatdan samarali bulgan masofagacha tashiydi; b) foydali kazilmani kazib oladi va agdarmaga yuklaydi; v) foydali kazilmani kazib oladi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi. g) kazish joyida ishlaydi va chumichi bilan kazilgan tog jinsini mashina konstruksiyasida kursatilgan masofaga yoki agdarmaga yuklaydi; d) foydali kazilmani kazib oladi va kazish joyining uzida transport vositasiga yuklaydi; 66. Draglaynlarning ishchi parametrlari: a) chumichlash radiusi, chumichlash chukurligi, yuklash radiusi, yuklash balandligi; b) chumich sigimi, ekskvator ulchamlari; v) chumich sigimi, ekskvator ulchamlari, erga beruvchi solishtirma bosimi, kiyaligi; g) chumichlash radiusi va chumich sigimi; d) yuklash radiusi va yuklash balandligi. 67. Konchilikda kullaniladigan davriy ishlovchi mashinalar: a) bir kovshli ekskavatorlar, gildirakli va gusenitsali yuklagichlar, kabelli ekskavatorlar, mexanik kuraklar, buldozerlar va skreperelar; b) kup kovshli rotorli va zanjirli ekskvatorlar, buroshnekli kurilmalar, uzluksiz yuklovchi mashinalar, kombaynlar; v) bir kovshli ekskavatorlar va kup kovshli ekskavatorlar; g) gildirakli va gusenitsali yuklagichlar, kabelli ekskavatorlar, mexanik kuraklar, buldozerlar va skreprelar; d) rotorli ekskavatorlar, bir kovshli ekskavatorlar, buldozerlar va skreperelar. 68. Konchilikda kullaniladigan uzluksiz ishlovchi mashinalar: a) kup kovshli rotorli va zanjirli ekskvatorlar, buroshnekli kurilmalar, uzluksiz yuklovchi mashinalar, kombaynlar; b) bir kovshli ekskavatorlar va kup kovshli ekskavatorlar; 366 v) gildirakli va gusenitsali yuklagichlar, kabelli ekskavatorlar, mexanik kuraklar, buldozerlar va skreprelar; g) rotorli ekskavatorlar, bir kovshli ekskavatorlar, buldozerlar va skreperelar; d) bir kovshli ekskavatorlar, gildirakli va gusenitsali yuklagichlar, kabelli ekskavatorlar, mexanik kuraklar, buldozerlar va skreperelar. 69. Ishlatilish sferasiga karab mexanik kurakli ekskavatorlar kuyidagi turlarga bulinadi: a) karerlarda ishlovchi ekskavatorlar, ochish ishlari uchun muljallangan ekskavatorlar; b) ochish ishlari uchun muljallangan ekskavatorlar, agdarmalarda ishlovchi ekskavatorlar; v) karerlarda ishlovchi ekskavatorlar, agdarmalarda ishlovchi ekskavatorlar; g) zaboy va agdarmalarda ishlovchi ekskavatorlar; d) zaboyda ishlovchi ekskavatorlar, ochish uchun muljallangan ekskavatorlar. 70. Rotorli ekskavatorlarning asosiy texnologik parametrlari: a) H ч - chumichlash balandligi; J ч - chumichlash chukurligi; Rmax - maksimal chumichlash radiusi; Rmin - minimal chumichlash radiusi; l - strelaning surilib chikish balandligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; H p. max - maksimal bushatish balandligi; H p. min - minimal bushatish balandligi; d - rotor gildiriganing diametrlari; b) H ч - chumichlash balandligi; J ч - chumichlash chukurligi; Rmax - maksimal chumichlash radiusi; Rmin - minimal chumichlash radiusi; l - strelaning surilib chikish balandligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; v) H p. max - maksimal bushatish balandligi; H p. min - minimal bushatish balandligi; d rotor gildiriganing diametrlari; g) Rmax - maksimal chumichlash radiusi; Rmin - minimal chumichlash radiusi; l strelaning surilib chikish balandligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; H p. max maksimal bushatish balandligi; H p. min - minimal bushatish balandligi; d - rotor gildiriganing diametrlari; d) H ч - chumichlash balandligi; J ч - chumichlash chukurligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; H p. max - maksimal bushatish balandligi. 71.Kup chumichli zanjirli ekskavatorlarning asosiy parametrlari: a) l ч - chumichlash chukurligi; H ч - chumichlash balandligi; l - bushatish konsoli uzunligi; b) H ч - chumichlash balandligi; J ч - chumichlash chukurligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; H p. max - maksimal bushatish balandligi; 367 v) Rmax - maksimal chumichlash radiusi; Rmin - minimal chumichlash radiusi; l strelaning surilib chikish balandligi; R p - bushatish (yuksizlanish) radiusi; H p. max maksimal bushatish balandligi; g) l ч - chumichlash chukurligi; H ч - chumichlash balandligi; l - bushatish konsoli uzunligi; H p. max - maksimal bushatish balandligi; d) l ч - chumichlash chukurligi; H ч - chumichlash balandligi; l - bushatish konsoli uzunligi; Rmax - maksimal chumichlash radiusi. 72. Karerlardaga avtomobil yullaridan foydalanish sharoitlariga karab yullar … ga bulinadi. a) kapital va vaktinchalik yullar; b) kapital yullar va magistral yullar; v) magistral yullar va agdarmalarda joylashgan yullar; g) vaktinchalik yullar va agdarmalarda joylashgan yullar; d) kapital yullar, vaktinchalik yullar va magistral yullar. 73. Avtomobil yulining utkazish kobiliyati – a) ma’lum bir uchastkadan vakt birligida utishi mumkin bulgan avtosamosvallar soni; b) avtosamosvallarning bir kator bulib, bir yunalish buyicha xarakatlanishi; v) avtosamosvallar orasidagi vakt intervali; g) avtosamosvallarning xarakat tezligi; d) avtosamosvallar urtasidagi xavfsizlik masofasi. 74. Avtotransportni zaboyda yuklashga kuyish usullari kuyidagilardan iborat: a) ishchi maydonchada sirtmokli burilish; zaxodka ichkarisida sirtmokli burilish; zaxodka ichkarisida yopik burilish; zaxodka ichkarisida sirtmokli burilish va yuklashga yopik kuyish; ikki mashinani birdaniga zaboyga yuklashga kuyish; b) ishchi maydonchada sirtmokli burilish; zaxodka ichkarisida sirtmokli burilish; zaxodka ichkarisida yopik burilish; v) zaxodka ichkarisida sirtmokli burilish va yuklashga yopik kuyish; ikki mashinani birdaniga zaboyga yuklashga kuyish; g) ishchi maydonchada sirtmokli burilish; ikki mashinani birdaniga zaboyga yuklashga kuyish; d) ikki mashinani birdaniga zaboyga yuklashga kuyish; zaxodka ichkarisida sirtmokli burilish. 75. Karerlardagi konveyerlar transporti joylashishi va muljaliga karab kuyidagi turlarga bulinadi: a) zaboydagi, tuplovchi, yuk kutaruvchi, magistral va agdarma konveyerlari; b) zaboydagi, tuplovchi, yuk kutaruvchi konveyerlari; v) magistral va agdarma konveyerlari; g) zaboydagi, magistral va agdarma konveyerlari; 368 d) tuplovchi, yuk kutaruvchi, magistral va agdarma konveyerlari; 76. Zaboy konveyerlari – a) pogona ishchi maydonchasida joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan tuplovchi konveyerga tashishga muljallangan; b) karerning yon kismida joylashgan bulib, ular bir yki bir necha zaboy konveyerlaridan yuk kutaruvchi konveyerga tashishga muljallangan; v) ishchi bulmagan yoki vaktinchalik ishchi bulmagan karer kismida joylashgan bulib, karer ishchi kismidan kon massasini yukoriga tashishga muljallangan; g) karer yuzasida joylashgan bulib, koplama tog jinslarini agdarmaga va foydali kazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga muljallangan; d) agdarmalarda joylashgan. 77. Tuplovchi konveyerlari – a) karerning yon kismida joylashgan bulib, ular bir yki bir necha zaboy konveyerlaridan yuk kutaruvchi konveyerga tashishga muljallangan; b) pogona ishchi maydonchasida joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan tuplovchi konveyerga tashishga muljallangan; v) ishchi bulmagan yoki vaktinchalik ishchi bulmagan karer kismida joylashgan bulib, karer ishchi kismidan kon massasini yukoriga tashishga muljallangan; g) karer yuzasida joylashgan bulib, koplama tog jinslarini agdarmaga va foydali kazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga muljallangan; d) agdarmalarda joylashgan. 78. YUk kutaruvchi konveyerlari – a) ishchi bulmagan yoki vaktinchalik ishchi bulmagan karer kismida joylashgan bulib, karer ishchi kismidan kon massasini yukoriga tashishga muljallangan; b) pogona ishchi maydonchasida joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan tuplovchi konveyerga tashishga muljallangan; v) karerning yon kismida joylashgan bulib, ular bir yki bir necha zaboy konveyerlaridan yuk kutaruvchi konveyerga tashishga muljallangan; g) agdarmalarda joylashgan; d) karer yuzasida joylashgan bulib, koplama tog jinslarini agdarmaga va foydali kazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga muljallangan. 79. Magistral konveyerlari – a) karer yuzasida joylashgan bulib, koplama tog jinslarini agdarmaga va foydali kazilmalarni boyitish fabrikasiga yoki omborlarga tashishga muljallangan; b) agdarmalarda joylashgan; v) pogona ishchi maydonchasida joylashtirilib, kon massasini ekskavatordan tuplovchi konveyerga tashishga muljallangan; g) karerning yon kismida joylashgan bulib, ular bir yki bir necha zaboy konveyerlaridan yuk kutaruvchi konveyerga tashishga muljallangan; 369 d) ishchi bulmagan yoki vaktinchalik ishchi bulmagan karer kismida joylashgan bulib, karer ishchi kismidan kon massasini yukoriga tashishga muljallangan. 80. Temir yullar ish bajarish turiga karab kuyidagi turlarga bulinadi: a) vaktinchalik va doimiy yullar; b) kapital yullar va magistral yullar; v) magistral yullar va agdarmalarda joylashgan yullar; g) vaktinchalik yullar va kapital yullar; d) kapital yullar, vaktinchalik yullar va doimiy yullar. 81. Temir yul yukori va kuyi kurilmalardan iborat. Kuyi kurilma – a) suv chikaruvchi va sun’iy inshootlradan iborat er koplamasidan iborat; b) ballast, shpal va mustaxkamlangan relslardan iborat; v) ballast, shpallardan iborat; g) suv chikaruvchi va sun’iy inshootlardan iborat er koplamasi, ballast, shpal va mustaxkamlangan relslardan iborat; d) mustaxkamlangan relslardan iborat. 82. Temir yul yukori va kuyi kurilmalardan iborat. YUkori kurilma – a) ballast, shpal va mustaxkamlangan relslardan iborat; b) suv chikaruvchi va sun’iy inshootlardan iborat er koplamasidan iborat; v) suv chikaruvchi va sun’iy inshootlradan iborat er koplamasi, ballast, shpal va mustaxkamlangan relslardan iborat; g) mustaxkamlangan relslardan iborat; d) ballast, shpallardan iborat. 83. Stansiya – a) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutish uchun xizmat kiladi; b) bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutishga xizmat kiladi; v) poezdni tuxtatishga muljallangan bulib, agar keyingi peregongacha yulda poezd bulsa postda kutiladi; g) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirishga xizmat kiladi; d) poezdlarni joylashtirishga xizmat kiladi. 84. Raz’ezd – a) bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutishga xizmat kiladi; b) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutish uchun xizmat kiladi; v) poezdni tuxtatishga muljallangan bulib, agar keyingi peregongacha yulda poezd bulsa postda kutiladi; g) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirishga xizmat kiladi; 370 d) poezdlarni joylashtirishga xizmat kiladi. 85. Post – a) poezdni tuxtatishga muljallangan bulib, agar keyingi peregongacha yulda poezd bulsa postda kutiladi; b) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirishga xizmat kiladi; v) poezdlarni joylashtirishga xizmat kiladi; g) poezdlarni joylashtirishga, sostav tuplashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutish uchun xizmat kiladi; d) bir yullik joylarda fakat oldindan kelayotgan poezdni kutishga xizmat kiladi. 86. Agdarmalarning karer konturiga nisbatan joylashuviga karab kuyidagi turlarga bulinadi: a) ichki va tashki agdarmalar; b) doimiy va vaktinchalik agdarmalar; v) ichki, tashki, doimiy va vaktinchalik agdarmalar; g) tashki, doimiy va vaktinchalik agdarmalar; d) turgun, ichki va tashki agdarmlar. 87. Turgunligi buyicha agdarmalar kuyidagi turlarga bulinadi: a) doimiy va vaktinchalik agdarmalar; b) ichki, tashki, doimiy va vaktinchalik agdarmalar; v) tashki, doimiy va vaktinchalik agdarmalar; g) turgun, ichki va tashki agdarmlar; d) ichki va tashki agdarmalar. 88. Agdarmaning asosiy parametrlari kuyidagilardan iborat: a) agdarma balandligi - Н о ; agdarma yarusi balandligi - h ; agdarma eni - Bo ; agdarma uzunligi - Lo ; agdarma utish kengligi - Ao ; agdarma egallab turgan er uchastkasi yuzasi - S o ; b) agdarma utish kengligi - Ao ; agdarma egallab turgan er uchastkasi yuzasi- S o ; v) agdarma balandligi - Н о ; agdarma yarusi balandligi - h ; agdarma eni - Bo ; agdarma uzunligi - Lo ; g) agdarma yarusi balandligi - h ; agdarma eni - Bo ; agdarma uzunligi - Lo ; agdarma utish kengligi - Ao ; d) agdarma eni - Bo ; agdarma uzunligi - Lo ; agdarma utish kengligi - Ao ; agdarma egallab turgan er uchastkasi yuzasi - S o . 89. Koplovchi jinslarni tashish usuliga kura ochik usulda kazish tizimlari kuyidagi turlarga bulinadi: a) transportsiz, transportli va kombinatsiyalashgan kazish tizimlari; 371 b) transportli va transportsiz kazish tizmlari; v) kombinatsiyalashgan kazish tizimlari; g) transportli va kombinatsiyalashgan kazish tizimlari; d) transportsiz va kombinatsiyalashgan kazish tizimlari. 90. Transportsiz kazish tizimida – a) koplovchi jinslar ekskavatorlar yoki agdarma xosil kilgichlar yordamida ichki agdarmaga yotkiziladi yoki uyuladi; b) koplovchi jinslarni transport vositalari yordamida tashiladi; v) koplovchi jinslar kisman ichki va tashki agdarmalarga tashiladi; g) koplovchi jinslar kisman ichki agdarmalarga tashiladi; d) koplovchi jinslar ekskavatorlar yoki agdarma xosil kilgichlar yordamida tashki agdarmaga yotkiziladi yoki uyuladi. 91. Transportli kazish tizimida – a) koplovchi jinslarni transport vositalari yordamida tashiladi; b) koplovchi jinslar kisman ichki va tashki agdarmalarga tashiladi; v) koplovchi jinslar kisman ichki agdarmalarga tashiladi; g) koplovchi jinslar ekskavatorlar yoki agdarma xosil kilgichlar yordamida tashki agdarmaga yotkiziladi yoki uyuladi; 92. Kombinatsiyalashgan kazish tizimini ichki yoki tashki tashish belgilarini inobatga olib unisi yoki bunisini kullash ustunligiga karab kuyidagilarga bulinadi: a) koplovchi jinslarni kisman ichki va tashki agdarmalarga tashish tizimlariga va koplovchi jinslarni kisman ichki agdarmlarga tashish tizimlariga; b) transportli va transportsiz kazish tizimlariga; v) koplovchi jinslarni kisman ichki agdarmlarga tashish tizimlariga va transportli kazish tizimlariga; g) transportsiz kazish tizimlariga va koplovchi jinslarni kisman ichki va tashki agdarmalarga tashish tizimlariga; d) koplovchi jinslarni kisman ichki, tashki agdarmalarga tashish tizimlariga va koplovchi jinslarni kisman ichki agdarmlarga tashish tizimlariga, transportli va transportsiz kazish tizimlariga. 93. Kombinatsiyalashgan kazish tizimlari ish zonasining rivojlanish shakliga kura kuyidagi sinflarga bulinadi: a) yoppa (ish zonasi uzgarmas balandlikka ega tizimlar) va chukurlashuvchi (ish zonasi uzgaruvchan balandlikka ega kazish tizimlari) tizimlariga; b) veersimon, yoppa va chukurlashuvchi tizimlariga; v) bir bortli, ikki bortli, markaziy tizimlariga; g) veersimon, yoppa, chukurlashuvchi, bir bortli, ikki bortli, markaziy tizimlariga; d) bir bortli, ikki bortli, markaziy, yoppa va chukurlashuvchi tizimlariga. 372 94. Kazish tizimining asosiy elementlari kuyidagilardan iborat: a) ishchi pogona va maydonchalar, kirkim trasheyalar, ichki agdarmalar; b) ishchi pogonalarning balandligi va kiyaligi, ish maydonchalariga kirish kengligi, ishchi bortning kiyalik burchagi, ish zonasining parametrlari, v) ochuvchi, kazib oluvchi va ichki agdarmalardagi ishchi pogonalar soni, ishchi bortlar soni, ochilgan va kazib olishga tayyor zaxiralar mikdori; g) ishchi bortning kiyalik burchagi, ish zonasining parametrlari, foydali kazilma uyumini koplovchi jinslar uyumidan kazish katlamlarining kiyalik burchaklari, ochuvchi, kazib oluvchi va ichki agdarmalardagi ishchi pogonalar soni; d) ishchi pogona va maydonchalar, kirkim trasheyalar, ichki agdarmalar; ish zonasining parametrlari, foydali kazilma uyumini koplovchi jinslar uyumidan kazish katlamlarining kiyalik burchaklari. 95. Tizimlarning asosiy parametrlari kuyidagilardan iborat: a) ishchi pogonalarning balandligi va kiyaligi, ish maydonchalariga kirish kengligi, ishchi bortning kiyalik burchagi, ish zonasining parametrlari, foydali kazilma uyumini koplovchi jinslar uyumidan kazish katlamlarining kiyalik burchaklari, ochuvchi, kazib oluvchi va ichki agdarmalardagi ishchi pogonalar soni, ish fronti uzunligi, ishchi bortlar soni, ish fronti uzunligi, ishchi bortlar soni, ochilgan va kazib olishga tayyor zaxiralar mikdori; b) ochuvchi, kazib oluvchi va ichki agdarmalardagi ishchi pogonalar soni, ish fronti uzunligi, ishchi bortlar soni, ish fronti uzunligi, ishchi bortlar soni, ochilgan va kazib olishga tayyor zaxiralar mikdori; v) ishchi bortning kiyalik burchagi, ish zonasining parametrlari, foydali kazilma uyumini koplovchi jinslar uyumidan kazish katlamlarining kiyalik burchaklari, ochuvchi, kazib oluvchi va ichki agdarmalardagi ishchi pogonalar soni; g) ishchi pogona va maydonchalar, kirkim transheyalar, ichki agdarmalar; ish zonasining parametrlari, foydali kazilma uyumini koplovchi jinslar uyumidan kazish katlamlarining kiyalik burchaklari; d) ishchi pogona va maydonchalar, kirkim trasheyalar, ichki agdarmalar. 96. Gildirakli transport vositalari (temir yul va avtomobil transporti) xarakati uchun muljallangan transheyalar … deb yuritiladi. a) kiya transheyalar; b) tik-kiya transheyalar; v) kapital transheyalar; g) yarim transheyalar; d) juft transheyalar. 97. Kutargichlar (konveyer, skipovoy pod’em) bilan jixozlangan transheyalar … deb yuritiladi. a) tik-kiya transheyalar; 373 b) kapital transheyalar; v) kapital transheyalar; g) yarim transheyalar; d) juft transheyalar. 98. Umumiy yulga (trassaga) ega bulgan transheyalar xizmat kursatayotgan pogonalar soniga karab kuyidagi turlarga bulinadi: a) aloxida (bita pogona), gurux (bir necha pogonaga) va umumiy (karerning oxirgi chukurligigacha bulgan barcha pogonalar) transheyalar; b) kiya va tik kiya transheyalar; v) kapital va yarim transheyalar; g) aloxida (bita pogona), gurux (bir necha pogonaga), umumiy (karerning oxirgi chukurligigacha bulgan barcha pogonalar) transheyalar, kapital transheyalar; d) aloxida (bita pogona) va gurux (bir necha pogonaga) transheyalar. 99. Agar ishchi gorizont ikkita transheya bilan ochilgan bulsa, bunday xolda transport vositalarining ikki yoklama xarakati ta’minlanadi. Bunday transheyalar … deb ataladi. a) juft transheyalar; b) kapital transheyalar; v) yarim transheyalar; g) kiya transheyalar; d) tik-kiya transheyalar. 100. Kapital transheyalarni bir-biridan farklash belgilaridan kelib chikaan xolda asosiy ochish usullari klasifikatsiyasini yaratgan professor nomi. a) E.F.SHeshko; b) N.V.Melnikov; v) V.V.Rjevskiy; g) A.I.Arsentev; d) M.V.Tomakov. 101. Ma’lum karalayotgan davrda karerning ishchi gorizontlarini va kon massasini karer ichida yoki er yuzida mos ravishda kayta yuklash va kabul kilish punktlarini uzaro boglikligini, yuktransport xarakatini ta’minlovchi barcha ochuvchi kon laximlari majmui ... deb yuritiladi. a) ochish sxemasi; b) kazish tizimlari; v) ochik kon ishlari; g) ochik kon ishlari asosiy jarayonlari; d) ochik kon ishlari ishlab chikarish jarayonlari. 102. Ochish usuli, sxemasi va tizimini tanlashda kaysi parametrlar xal kiluvchi axamiyat kasb etadi? 374 a) er yuzi relefi, karerning plandagi va chukurlik buyicha ulchamlari, kazish tizimi va uning kursatkichlari, karer yuk aylanmasi va uning yuk okimlariga bulinshi, ruda tanasi va katlamlarning yotish elementlari, foydali kazilma turli navlarini karer maydonidagi xolati; b) karer yuk aylanmasi va uning yuk okimlariga bulinshi, ruda tanasi va katlamlarning yotish elementlari; v) er yuzi relefi, karerning plandagi va chukurlik buyicha ulchamlari, kazish tizimi va uning kursatkichlari; g) er yuzi relefi, karerning plandagi va chukurlik buyicha ulchamlari; d) ruda tanasi va katlamlarning yotish elementlari, foydali kazilma turli navlarini karer maydonidagi xolati. 103. Massivning yoriklar buyicha kanday tarzda klassifikatsiyalanadi? a) I – uta yorikli (mayda blokli), II – kup yorikli (urta blokli), III – urta yorikli (yirik blokli), IV – mayda yorikli (juda yirik blokli), V – amalda monolit (uta yirik blokli); b) I – uta yorikli (mayda blokli), II – kup yorikli (urta blokli), III – urta yorikli (yirik blokli); v) I – mayda yorikli (juda yirik blokli), II – amalda monolit (uta yirik blokli); g) I – uta yorikli (mayda blokli), II – mayda yorikli (juda yirik blokli), III – amalda monolit (uta yirik blokli); d) I – kup yorikli (urta blokli), II – urta yorikli (yirik blokli), III – mayda yorikli (juda yirik blokli)/ 104. Konlar bir-biridan fark kiluvchi belgilari buyicha necha turga bulinadi? a) 1 – shakli buycha, 2 – uyumlarning er ustiga nisbatan joylashishiga karab, 3 – gorizontga nisbatan kiyalik burchagi buyicha, 4 – uyumlarning sifat taksimoti va tuzilish strukturasi buyicha, 5 – konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha; b) 1 – katlamsimon uyumlar va katlamlar, 2 – murakkab shakli uyumlar, 3 – tektonik buzilgan katlamlar tizimi; v) 1 – ustki turdagi konlar, 2 – chukur turdagi konlar, 3 – togli turdagi konlar, 4 – baland – chukur turdagi konlar; g) 1 – shakli buycha, 2 – uyumlarning er ustiga nisbatan joylashishiga karab, 3 – gorizontga nisbatan kiyalik burchagi buyicha; d) 1 – uyumlarning sifat taksimoti va tuzilish strukturasi buyicha, 2 – konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha. 105. Gorizontga nisbatan kiyalik burchagi buyicha foydali kazilmalar kanday turlarga bulinadi? a) 1 – goroizontal yoki 10-15º dan 25-30º gacha bulgan nishab; 2 – kiyalik burchagi 10-15 º dan 25-30º gacha bulgan kiyaliklar; 3 – kiyalik burchagi 25-30º dan yukori bulgan tik; 375 b) 1 – katlamsimon uyumlar va katlamlar, 2 – murakkab shakli uyumlar, 3 – tektonik buzilgan katlamlar tizimi; v) 1 – ustki turdagi konlar, 2 – chukur turdagi konlar, 3 – togli turdagi konlar, 4 – baland – chukur turdagi konlar; g) 1 – shakli buycha, 2 – uyumlarning er ustiga nisbatan joylashishiga karab, 3 – gorizontga nisbatan kiyalik burchagi buyicha; 4 – goroizontal yoki 10-15º dan 25-30º gacha bulgan nishab; 5 – kiyalik burchagi 10-15 º dan 25-30º gacha bulgan kiyaliklar; d) a) 1 – goroizontal yoki 10-15º dan 25-30º gacha bulgan nishab; 2 – kiyalik burchagi 10-15 º dan 25-30º gacha bulgan kiyaliklar. 106. Kuyida berilgan formulalardan kazib-yuklovi mashinlaraning pasport unumdorligini toping. a) QП Е nn 3600 3 Е , m /ch; Тц n b) QП Е nn K П К З , m3/ch; v) QП Q K К З , m3/ch; g) Q 3600 E K K З , m3/ch; . d) Q 3600 3 К Э К .В , m /ch. Ц 107. Draglaynlar markasi tugri kursatilgan katorni toping. a) ESH-4/40M, ESH-5/85, ESH-6/60, ESH-10/70A; b) EKG-4,6, EKG-8I, EKG-20, EKG-12,5; v) EG, ER-1250D, ERSHR-1600, GRs-470; g) ESH-4,6, ESH-6/60, ESH-10/70. d) EKG-4,6, EG-8I, EKG-20. 108. Koyali va yarim koyali tog jinslari kaysi usul yordamida kazib olishga tayyorlanadi? a) portlatish usulda ; b) yumshatish orkali; v) mexanik usulda; g) gidravlik usulda; d) ximiyaviy usulda. 376 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ Руйхатга олинди: № БД-5311600-4.02 ОЧИҚ КОНЧИЛИК ИШЛАРИ ФАН ДАСТУРИ Билим соҳаси: 100000 300 000 Таълим соҳаси: 110000 310 000 5111000 5311600 Таълим йўналиши: - Гуманитар соҳа; - Ишлаб чиқариш ва техник соҳаси - Педагогика; - Муҳандислик иши - Касб таълими (5311600Кончилик иши) - Кончилик иши (ер ости кончилик ишлари) Тошкент 2016 йил 377 Фан дастури Олий ва Ўрта махсус, касб - ҳунар таълими йўналишлари бўйича Ўқув-услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашининг 201 йил “___” “______” даги ___ - сонли баённомаси билан маъқулланган ҳамда вазирликнинг 201 йил “___” “______” даги ___ - сонли буйруғининг ___ - иловаси билан фан дастури рўйхати тасдиланган. Фан дастури Тошкент давлат техника ниверситетида ишлаб чиқилди. Тузувчилар: Сагатов Н.Х. Арипова Л.Т. Тақризчилар: Рахимов Д.В. Шаходжаев Л.Ш. - ТДТУ, “Кончилик иши” кафедраси доценти, и.ф.н. - ТДТУ, “Кончилик иши” кафедраси катта ўқитувчиси - “O’ZGEORANGMETLITI” ДУК гуруҳ бўлими бошлиғи, т.ф.н. - ТДТУ, “Кон электромеханика” кафедраси доценти, т. ф.н. Фан дастри Тошкент давлат техника университет Кенгашида кўриб чиқилган ва тавсия қилинган (201 йил “___” “______” даги ___ - сонли баённома) 378 КИРИШ “Очиқ кон ишлари” фанининг негизини тоғ жинслари ва уларни қазиб олиш жараёнларида қўлланиладиган техник воситалар технологик схемалар ва комплекслари тўғрисидаги билимлар ташкил қилади. Кон ишлари жараёнлари ва технологияси, уларни комплекс механизациялаш, кончилик ишларини ташкил этиш, лойиҳалаш ва режалаштириш, замонавий техника воситаларини ва технологияларни ишлаб чикаришга жалб этиш ва иқтисодий ҳисоб-китоблар билан асослаш, ҳар бир аниқ корхона шароитлари учун тоғ жинслари тўғрисидаги нисбатан оддий экспериментал маълумотлар, кўникма ва билимларни олишга хизмат килиши керак. Ўқув фанида очиқ кон ишлари технологик жараёнларининг мазмун ва мохияти, жараеннларни бажариш усуллари ва қўлланиладиган техник воситалар турлари, қўллаш шароитлари, қўлайлиик ва ноқўлайликлари, самарадор машина, ускуна ва технологик схемаларини танлаш услублари алохида кўриб чиқилган. Ҳар бир технологик жараён ва технологик схемалар тоғ жинсларининг физик-техник, кон-технологик кўрсатгичлари ва тавсифлари асосида қаралади. Ўқув фанида очик усулда қазиш ишлари чегараларини аниқлаш усуллари ва тамойиллари, конни очиш усуллари, қазиш ишлари, тизимлари ва комплекс механизациялаш, уларни қўллаш шароитлари, танлаш усуллари ва параметрларини аниқлаш, хисоблаш услублари алохида кўриб чиқилган. Бундан ташқари кон ишлари жараёнлари ва технологияси буйича долзарб муаммолар ва замонавий технологиялар туғрисида зарур маьлумотлар берилган. Фаннининг мақсад ва вазифалари Фанни ўқитилишидан мақсад-талабалар томонидан кон ишларида амалга ошириладиган ишлаб чиқариш жараёнлари ва технологияси тўғрисидаги билимларни ўзлаштириш, шунингдек асосий ишлаб чиқариш жараёнларини амалга ошириш бўйича кўникмаларга эга бўлиш, ишлаб чиқариш жараёнларини бажариш усулларини танлаш, асослаш, асосий кўрсатгичларини ҳисоблаш ва лойиҳалаш тўғрисидаги билимларни ўргатишдан иборат. Фанни ўқитилишининг вазифалари-талабаларга кон ишлари жараёнлари ва технологияси фанидан олган билимларига таянган холда аник шароитларда очик усулда казиш ишлари чегараларини аниклаш, конни очиш усули ва казиш ишлари тизимини танлаш, комплекс механизациялаш, уларнинг самарадор параметрлариини хисоблаш ва бошқа иқтисодий кўникмаларини ўргатишдан иборат. Талабаларнинг лойиха ишларини амалга оширишда мустақил равишда тахлиллаш, синтезлаш ва асосланган техник қарорларни қабул қилиш қобилиятини шакллантириш хам фаннинг асосий мақсади этиб белгиланган. 379 Фанни ўргатишнинг илмий, назарий ва амалий тамойиллари ва манбалари- маърузалар, амалий хисоблаш, ўқув ва техниковий адабиетлар, видео-аудио ўқув филмлари,чизма ва таркатма материяллар, макетлар ва стендлардан, хамда замонавий ўқув технологиялари воситаларидан иборат. Фан бўйича талабаларнинг билим, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар “Очиқ кончилик ишлари” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр: очиқ кон ишларида асосий ишлаб чиқариш жараёнлари ва технологияси тўғрисида умумий маълумотларни билиши керак; асосий ишлаб чиқариш жараёнлари ва уларни амалга ошириш мақсадида қўлланиладиган транспорт воситаларини танлаш ва асослаш тамойиллари, очиш ва қазиш тизими параметрлари ва қўлланилиш шароитларини билиш кўникмаларига эга бўлиши керак; ўрганиб олинган билимларини кон корхоналарида амалиётни ўташ ва ишлаб чиқаришда фаолият кўрсатиш жараёнларида қўллай олиш малакаларига эга бўлиши керак. Фаннинг ўқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвилйлиги «Очиқ кончилик ишлари» фани тўртинчи курсни биринчи ярмида ўтилади. Дастурни амалга ошириш ўқув режасида режалаштирилган умум касбий (кон иши асослари, геология, геодезия, маркшейдерия ва кон геометрияси асослари), ихтисослик (сохага кириш) фанларидан етарли билим ва кўникмаларга эга бўлишлик талаб этилади. Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрни Талабалар очиқ усулда қазиб олиш тўғрисида умумий маълумотлар, очиқ кон ишлари ишлаб чиқариш жараёнлари ва ушбу жараёнларда қўлланиладиган кон-техника воситаларининг ишлаб чиқариш унумдорликларини ҳисоблаш, шунингдек очиқ кон ишлари технологиясини комплекс механизациялаш бўйича эгаллаган билим, кўникма ва малакаларини келгусида ишлаб чиқаришда қўллаш имконига эга бўладилар. Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар Талабаларнинг «Очиқ кончилик ишлари» фанини ўзлаштиришлари учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усулларидан фойдаланиш, янги информационпедагогик технологияларни тадбиқ қилиш муҳим ахамиятга эгадир. Фанни ўзлаштиришда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, тарқатма материаллар, электрон материаллар ҳамда кон корхоналаринингмакетларидан фойдаланилади. Маъруза, амалий 380 машғулотларида мос равишдаги илғор педагогик технологиялардан фойдаланилади. «Очиқ кончилик ишлари» фанини ўқитишда кўргазмали қуроллар, техникавий воситалар ва бошқа кўргазмали қуроллардан ташқари замонавий компьютерлар, мультимедиа ва интернетлардан ҳамда видео кассеталардан фойдаланиш йўллари тавсия этилади. Ўқув жараёнларида талабаларнинг мантиқий самарали фикр юритишга ўргатиш учун уларнинг ижодкорлик кучидан фойдаланиш технологиялари қўлланилади. Таълим беришнинг жамоа бўлиб фикрлаш, муаммоли вазиятлардан ва бошқа ўйинларидан фойдаланилади. 381 АСОСИЙ ҚИСМ Кончилик саноати ва кон корхоналари. Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олиш технологияси. Очиқ усулда қазиб олишнинг ютуқлари ва камчиликлари. Ўзбекистонда кончилик саноати. Кончилик корхоналари. Карер. Разрез. Шахта. Рудник. Прииск. Промисел. Фойдали қазилма конларини қазиб олиш усуллари. Фойдали қазилма конларини ер ости усулида қазиб олиш. Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олиш. Фойдали қазилма конларини ноанъанавий усулда қазиб олиш. Конларни қазиш технологияси. Конни очиш тизими. Очиқ кон ишларининг афзалликлари ва камчиликлари. Тоғ жинсларини технологик таркиби ва уларнинг технологик хусусиятлари. Очиқ кончилик ишлари объектлари. Тоғ жинсларини технологик хусусиятлари. Тоғ жинсларини синфланиши. Тоғ жинсларини технологик характеристикаси. Фойдали қазилма ва қопловчи жинсларнинг сифат кўрсаткичлари. Конларнинг жойлашиш шароитлари. Фойдали қазилмалар. Металл, нометалл, фойдали қазилмалар. Фойдали қазилма сифати. Фойдали ва зарарли кўрсаткичлар. Йўқолиш ва аралашув. Мураккаб шаклли уюмлар, тектоник бузилган қатламлар, устки, тоғли ва баланд-чуқур турдаги уюмлар. Карернинг бош параметрлари. Карьер ҳақида тушунча. Карер элементлари. Поғона. Забой. Заходка. Остки ва устки майдончалар. Ишчи майдончалар тўғрисида тушунча. Поғона баландлиги, қиялиги кўрсаткичлари. Карер борти. Транспорт ва ҳимоя майдончалари. Карер борти тузилиши. Ишчи майдончалар тўғрисида тушунча. Карернинг бош параметрлари. Кон ишларининг босқичлари ва турлари. Очиқ кон ишларининг ривожланиш тартиби. Карернинг кон капитал ишлари олиб борилиши мўлжалланган қисмини тайёрлаш. Конни қуритиш ва эр юзасидан келиши мумкин бўлган сувлардан тўсиш. Кон – капитал ишлари. Конни қазиб олиш ишлари. Кон ишлари режими ва очиш коеффитсиенти ҳақида тушунча. Қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Чегаравий қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Ўртача қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Жорий қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Қатламли қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Эксплуатастион қопловчи тоғ жинси коеффистиенти. Бошланғич қопловчи тоғ 382 жинси коеффистиенти. Конда қазиб олиш ишлари якунлангандан кейин рекултивастия ишлари. . Очиқ кон ишларининг асосий босқичлари. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлаш. Тоғ жинсларини қазиш ва юклаш. Кон массасини ташиш. Темир йўл транспорти. Автомобил транспорти. Конвеер транспорти. Қопловчи тоғ жинсларидан ағдармалар ҳосил қилиш ва унинг бошқа ишлаб чиқариш жараёнларига боғлиқлиги. Фойдали қазилмаларни омборларга жойлаштириш. Фойдали қазилмаларни бойитиш. Карернинг ишчи горизонтларини очиш. Очиладиган кон лаҳимлари ҳақида умумий маълумотларни бериш. Очувчи кон лаҳимларининг йўналиши. Трасса ва очувчи лаҳимларнинг трассаланиши билан, капитал лаҳимларнинг трасса шакли билан танишиш. Карер майдонини қазиб олувчи қатламларга бўлиш. Поғоналар баландлиги ва турғунлиги. Карер майдонининг очиш қатламларига бўлинишини кўрсатиш. Карер элементи сифатида пог`она билан танишиш. Пог`она очиқ лаҳимнинг энг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Пог`онанинг қуйидагилар таъминланадиган баландлиги ратсионал ҳисобланади. Очиқ кон ишларида ишлаб чиқариш жараёнлари тўғрисида умумий маълумот. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлаш. Тоғ жинсларини қазиш ва юклаш. Кон массасини ташиш. Ағдарма хосил қилиш ишлари. Тоғ жинсини қазиб олишга тайёрлаш усуллари. Механик усулда қазиб олишга тайёрлаш. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлаш. Тоғ жинсларини музлашдан ҳимоя қилиш. Музлаган тоғ жинсини эритиш. Тоғ жинсларини гидравлик усул ёрдамида қазиб олишга тайёрлаш. Тог жинсларини портлатиш йўли билан тайёрлаш. Скважиналарни бургулаш технологияси. Бургулаш дастгохлари. Механик усулда тог жинсларини юмшатиш. Юмшатгичнинг параметрлари. Булдозерли ва тракторли юмшатгичлар. Юмшатгичнинг параллел ва кесишган параллел юришлари. Тоғ жинсларини бурғилаш портлатиш усулида қазиб олишга тайёрлаш. Тоғ жинсларини бурғулаш портлатиш усули билан тайёрлаш. Портлатиш усуллари. Скважинали ва шпурли портлатиш усуллари. Камерали ва қозонли портлатиш усуллари. Скважиналарни бурғулаш технологияси. Айланма, зарбли 383 айланма ва термик бурғулаш усуллари. Бурғулаш дастгоҳлари. Шарошкали бурғулаш станоклари. Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олишда портлатиш ишлари. Тоғ жинсларини портлатиш усули билан қазиб олишга тайёрлашнинг асосий тамойиллари. Портловчи скважиналарни бурғулаш усуллари ва уларнинг технологик тавсифи.Портлатиш ишларининг технологик ҳисоби. Скважинали зарядларни портлатишининг (массив структурасини ўзгартирмай портлатиш; суяб турувчи деворга портлатиш, жуфтлашган скважиналарни портлатиш ва б.) хусусиятлари. Бурғулаш ва портлатиш ишларининг кўрсаткичлари. Тоғ жинсларини портлатиш йўли билан қазиб олишга тайёрлашда ёрдамчи ишлар. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлашда ишлаб чиқариш ишлари хавфсизлиги талаблари. Қазиш-юклаш ишлари ҳақида умумий маълумот. Қазиш юклаш ишларининг техник ва технологик асослари. Қазиш-юклаш ишлари ҳақида умумий тушунчалар.. Даврий ва узлуксиз ишловчи кон қазиш машиналари. Қазиб ташувчи машиналар. Қазиб юкловчи кон қазиш машиналари. Эксквастаияловчи кон қазиш машиналари. Забой турлари. Оддий ва мураккаб забой. Заходкаларнинг турлари. Кенг, тор ва нормал заходкалар. Бир ковшли экскаваторлар ёрдамида тоғ жинсларини қазиб олиш. Тоғ жинсларини даврий ҳаракатдаги машиналар билан қазиб олиш. Драглайн ва механик куракларни қўллаш. Тоғ жинсларини бир ковшли экскаваторлар ёрдамида қазиб олиш. Механик куракнинг технологик параметрлари.. Кўп ковшли экскаваторлар ёрдамида тоғ жинсларини қазиб олиш. Узлуксиз ҳаракатдаги машиналар билан тоғ жинсларини қазиб олиш. Узлуксиз ҳаракатдаги машиналар билан тоғ жинсларини қазиб олиш. Занжирли ва роторли экскаваторлар забойлари. Роторли экскаваторларнинг параметрлари ва қазиб олиш технологияси. Роторли экскаваторларнинг асосий технологик параметрлари. Тоғ жинсларини кўп чўмичли занжирли экскаваторлар билан қазиб олиш. Занжирли экскаваторларнинг параметрлари ва қазиб олиш технологияси. Узлуксиз ишловчи транспортлар ёрдамида карер юкларини ташиш. Каръер юкларини узлуксиз ҳаракатда ишловчи транспорт билан ташиш. Юк оқими. Грузопотоки.конвейр транспорти ёрдамида гон массасини ташиш. Забой, тўплами, кўтарма, магистрал ва ағдармали конвейр. Конвейр 384 транспортини технологик схемаси. Конвейрнинг Конвейрнинг ишлаб чиқариш унумдорлиги. технологик схемаси. Чуқур карерларда тик қия конвеерларни қўллаш билан даврий оқимли технология. Мурунтау каръерида ишнинг иқтисодий сарфини камайтириш. ДОТ қўллаганда автомобил ва конвейр транспорти биргаликда ишлаши. Тик қия конвейр КНК -270 Даврий транспортларни қўллаш ёрдамида карер юкларини ташиш. Каръер юкларини даврий ҳаракатда ишловчи транспорт билан ташиш. Кон массасини темир йўл транспорти билан ташиш. Каръерда темир йўл транспорти ҳаракати. Харакатланадиган состав. Темир йўл транспортини ишининг технологияси. Карер автомобил транспорти ёрдамида кон массасини ташиш. Каръер юкларини автомобил транспорти ёрдамида ташиш. Автомобил транспорти ёрдамида кон массасини ташиш. Автомобил йўллари. Карерларда комбинатсиялашган транспортлар. Каръер юкларини темир йўл транспорти ёрдамида ташиш. Темир йўл транспорти ёрдамида кон массасини ташиш. Ҳаракатланувчи састав технологик характиристикаси. Каръер юкларини автомобил транспорти ёрдамида ташиш. Автомобил транспорти ёрдамида кон массасини ташиш. Автомобил йўлари. Ағдарма ҳосил қилиш жараёни тўғрисида умумий маълумот. Автомобил транспорти қўлланилганда булдозерли ағдарма ҳосил қилиш. Темир йўл транспорти кўлланилганда плуг ва булдозерлар ёрдамида ағдармалар ҳосил қилиш. Конвеер транспорти ёрдамида ағдармалар ҳосил қилиш. Ағдармаларнинг техник иқтисодий кўрсаткичлари. Юмшоқ тоғ жинсларида ағдарма ҳосил қилиш ишлари. Булдозер ёрдамида ағдарма ҳосил қилиш усули. Экскаватор ёрдамида ағдарма ҳосил қилиш усули. Конслли ағдарма ҳосил қилиш усули. Мустаҳкам тоғ жинсларида ағдарма ҳосил қилиш ишлари ва фойдали қазилмаларни ағдармаларда ғарамлаш. Иш ҳажми ошганда экскаватор консоли ва отвал ҳосил қилувчи узунлиги етмаслиги мумкин. Эксковатсия схемалари консол ва ағдарма ҳосил қилувчилари жойлашиш шароитга қараб фарқланади. Очиқ усулда қазиб олиш тизимлари ва уларнинг синфланиши Қазиб олиш тизимлари тўғрисда умумий маълумот. Ёппасига азиб олиш тизими. Чуқурлашиб бориш қазиш тизими. 385 Карер юклари ва карерда юк оқимларини шакллантириш. Карер юклари. Қопловчи тоғ жинси ва фойдали қазилма юк оқимлари. Карерларда юк йўналиши ва юк айланмаси. Карерларда юк оқимини шакллантирилиши. Марказлашган, тарқоқлашган юк оқимлари. Очиш усуллари ва уларнинг синфланиши. Конларни очиш технологияси ва схемалари. Капитал траншея системаси. Очиш усуллари. Очиш усулларининг траншеялар турига қараб бўлиниши. Капитал траншея трассаси кўриниши. Очиқ конларни ер ости лаҳимлари билан очиш. Траншеяларни транспортли ва транспортсиз ўтиш усуллари. Карернинг қурилиш даврида кон-капитал ишлари. Қурилиш материалли тоғ жинслари конларини қазиб олишда кон ишлари механизатсияси ва технологиясини аҳамияти. Норуда қурилиш материалли конларни қазиб олиш ҳақида умумий маълумот. Норуда қурилиш материал тоғ жинсларини аҳамияти. Норуда қурилиш материалли конларни қазиб олиш усулларни танлаш. Карерлар аэрологияси. Карьер атмосферасини ифлосланиш сабаблари ва хусусиятлари. Карйерларда атмосфера нормал таркибини таъминлаш бўйича асосий қоидалар. Кон ишлари фронтини силжишдаги йўналиши. Кон ишлари фронтини силжиш тезлиги ва кенгайиши. Панеллар ва панеллар блоки, шунингдек силжиш давомийлиги ва тезлиги билан танишиш. Карерни ишчи зонаси. Қазиб олишга тайёрланган, очилган ва тайёр захиралар. Очиқ кон ишларининг асосий технологик жараёнлари бажариладиган ҳудуд, шунингдек заҳиралар тури билан танишиш. Очиқ кон ишларининг комплекс механизатсияси ҳақида умумий маълумотлар Комплексли механизатсиянинг технологик моҳияти. Қурилма комплексларига қўйиладиган асосий талаблар билан танишув. Комплекс ускуналарни технологик синфланиши. Комплексли механизатсиянинг технологик моҳияти. Қурилма комплексларига қўйиладиган асосий талаблар билан танишув. Карерларда қўлланиладиган ва сингдириладиган қурилмалар комплекси билан танишиш. Очиқ кон ишларида руда массасининг сифатини бошқариш. 386 Маҳсулот сифатини бошқариш усуллари. Бурғилаб портлатиш ишларида рудалар сифатини бошқариш. Қазиш юклаш ва ташиш ишларида рудалар сифатини бошқариш. Складларда рудалар сифатини бошқариш. Фойдали қазилма конларини очиқ усулда қазиб олишда хавфсизлик қоидалари. Асосий тушунчалар ва терминлар. Умумий қоидалар. Карьер ходимларига қўйилган талаблар. Кон ишлари. Транспортлар. Хавфсизлик қоидалари бузилишига жавобгарлик. Амалий машғулотларнинг тахминий руйхати Очиқ кон ишлари элементларининг график тасвирланиши. Карернинг ўлчамларини ҳисоблаш Тоғ жинслари хусусиятлари ва уларни аниқлаш усуллари. Тоғ жинсларининг майдаланишга қаршилигини баҳолаш. Қопловчи тоғ жинслари коффистенти ва уларни ҳисоблаш. Капитал траншея ўлчамларини ҳисоблаш. Қирқим траншея ўлчамларини ҳисоблаш. Тоғ жинсларини қазиб олишга тайёрлаш. Механик юмшатиш параметрларини ҳисоблаш. Бурғулаш станогининг иш унумдорлигини ҳисоблаш. Скважина зарядларини ҳисоблаш. Карер экскаваторларининг меҳнат унумдорлигини ҳисоблаш. Каръер автосамосвалларининг иш унумдорлигини ҳисоблаш. Карер конвеер транспортини ҳисоблаш. Темир йўл транспортининг кўрсаткичларини ҳисоблаш Темир йўл транспортининг кўтарилма бошқарув катталикларини ҳисоблаш Карьер автомобил транспортини йўлнинг ўтказиш ва юк ўтказиш қобилиятини ҳисоблаш Карьер автомобил транспорти учун серпантинани ҳисоблаш ва график тасвирлаш Экскаваторли ағдарма ҳосил қилишнинг ўлчамларини ҳисоблаш. Консолли ағдарма ҳосил қилишнинг ўлчамларини ҳисоблаш. Иш олиб бориладиган ва иш олиб борилмайдиган бортлар конструкстияси. Кон ишлари интенсивлик ўлчамларини ҳисоблаш. Тик тушган конларни қазиб олишда ишчи зоналарни максимал баландлигини аниқлаш. Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни 387 Талаба мустақил ишни тайёрлашда муайян фаннинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади: дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш; тарқатма материаллар бўйича маърузалар қисмини ўзлаштириш: махсус адабиётлар бўйича фанлар бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш; кон корхоналарида қўлланлиаётган янги технологияларни ўрганиш; талабанинг ўқув-илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бўлган фанлар бўлимлари ва мавзуларни чуқур ўрганиш; фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари; масофавий (дистацион) таълим. Тавсия этилаётган мустақил ишларнинг мавзулари: Мустакил ишлар учун тавсия этилган мавзулар руйхати. Қазиб олинадиган фойдали қазилмалар ва уларнинг сифати. Тоғ жинсларини технологик хусусиятлари. Қояли ва ярим қояли тоғ жинсларини хусусиятлари. Табиий тоғ жинсларни қазиб олишда механик қазиб олишга тайёрлаш усуллари. Зарбли бурғилаш режими ва технологик хусусиятлари. Шнекли бурғилаш режими ва технологик хусусиятлари. Термик бурғилаш режими ва технологик хусусиятлари. Бурғилаш ишларини такомиллаштириш. Массивларда тоғ жинсларини экскавацияланиши. Драглайнларни технологик ўлчамлари. Драглайн забойлари. Тоғ жинсини каррали қазиб олиш. Драглайин иш унмдорлиги Занжирли экскаваторларни технологик хусусиятлари. Занжирли экскаваторларни забои Роторли экскаваторларни иш унумдорлиги. Роторли экскаваторларни тенологик усусиятлари Роторли экскаваторлар забои Роторли экскаватор ёрдамида ажратиб азиб олиш Минерал хом ашёларни рационал ва комплекс ишлаб чиқиш муамоллари. Очиқ кон ишлари технологиясида асосий тенденциялари Карьерларни комплекс механизациялаш тамоийллари 388 Қопловчи тоғ жинсининг хажмини аниқлашда берилган қийматларнинг аниқмаслигини ҳисобга олиш Кон ишларини ривожланишининг рационал йўналишлари Конларни босқичма босқич қазиб олиш Дастурнинг информацион-методик таъминоти Мазкур фанни ўқитишда таълимнинг замонавий методлари, педагогик ва ахборот-коммуникация технологиялари, кўргазмали қуроллари, интернет сайтлари, янги адабиётлар, электрон дарсликлар, даврий нашрлардан фойдаланиш кўзда тутилган. Фойдаланилаётган асосий дарслик ва ўқув қўлланмалар рўйхати Асосий дарслик ва ўқув қўлланмалар 1. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Производственные процессы” Москва, 2010 йил 2. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Технология и комплексная механизация” Москва, 2010 йил 3. Н.Я. Репин “Подготовка горных пород к выемке”. Моска 2009 йил 4. Н.Я.Репин, Л.Н.Репин “Производственные процессы. Практикум” Москва 2010 йил Қўшимча адабиётлар 1. Ялтанец И.М., Щадов М.И. “Практикум по открытым горным работам” Москва, 2003 йил 2. П.И.Томаков, И.К. Наумов “Технология, механизация и организация открытых горных работ” Москва, 1992 йил 3. Даврий нашрлар (“Горный вестник Узбекистана”, “Вестник ТашГТУ”, “Техника юлдузлари”, “Горный журнал”) Интернет сайтлари http://www.elibrarv.ru/ - илмий-электрон кутубхона http://www.ngmk.uz-Навоий кон-металлургия комбинати http://mggu.da.ru-Москва давлат кончилик институти http://www.rsl.ru-Россия давлат кутубхонаси www.ziyonet.uz- Ахборот таълим тармоги 389 O’ZBEKISTON OLIY VA O’RTA VA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NAVOIY KON-METALLURGIYA KOMBINATI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK UNSTITUTI «KONCHILIK ISHI» KAFEDRASI Ro’yxatga olindi № ___________ «__» ________ 2019 yil «Tasdiqlayman» O’quv ishlari bo’yicha prorektor _____________N.A. Abduazizov “___” ___________ 2019 y. «OCHIQ KONCHILIK ISHLARI» fanidan ISHCHI O’QUV DASTURI Bilim soxasi: Ta’lim soxasi: Ta’lim yo’nalishi - 300 000 – Muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari. 310 000 – Muhandislik va muhandislik ishi. 5311600 – «Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari)» Kurs Semestr 4 7 (EOKI) 182 Umumiy soat Ulardan: Ma’ruza Amaliy mashg’ulot Mustaqil ta’lim Nazorat tizimi 70 42 70 reyting Navoiy – 2019 390 Fanning ishchi o’quv dasturi o’quv, ishchi reja va o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: “Konchilik ishi” kafedrasi dotsenti: ____________ M.J. Normatova “Konchilik ishi” kafedrasi katta o’qituvchisi: ____________ M.X. Ravshanova Fanning ishchi o’quv dasturi “Konchilik ishi” kafedrasining yig’ilishida muhokamadan o’tgan va fakultet yig’ilishida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan (2019 yil 27 iyundagi 11-sonli bayonnoma). Kafedra mudiri: _______________ A.B. To’xtashev. Fanning ishchi o’quv dasturi Konchilik fakulteti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2019 yil 29 iyundagi 11-sonli bayonnoma). Konchilik fakulteti dekani: _____________ I.T. Misliboyev. Kelishildi: O’quv-uslubiy bo’limi boshlig’i: _____________ I. A. Karimov 391 Kirish Ushbu dastur fanining tarkibi, ochiq konchilik ishlari bo’yicha umumiy tushunchalariga ega bo‘lish, ochiq kon ishlari usullari va kompleks mexanizatsiyalash masalalarini qamraydi. Ochiq kon ishlari jarayonlari ishlab chiqarish texnologiyasini o‘z ichiga oladi. (Qazib olishga tayyorlash, qazib olish, tog‘ jinslarini ko‘chirish va joylashtirish) Fan bo`yicha talabalarning bilimiga, ko`nikma va malakasiga qo`yiladigan talablar “Ochiq konchilik ishlari” fani umumkasbiy fanlar tarkibiga kiradi. O’quv fanini o’zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: bilimlarning bir butun tizimi bilan o’zaro bog’liqlikda ushbu fanning muammolari; ochiq kon ishlarida qo’llaniladigan barcha kon transport uskunalarining turlari ularning samaradorligi, ochiq kon ishlarining chuqurlashgan sari xarajatning oshishi, qoplama tog’ jinsini miqdori oshish kabilarni o’z ichiga oladi. Talaba “Ochiq konchilik ishlari” fanidan kon korxonalari, ularning vazifasi, tuzilishi, bo’lib o’tadigan jarayonlar va ishlab chiqarish texnologiyasi haqida umumiy ma’lumot, karyer maydonida ochish ishlari tushunchasi, ochish sxemasi, foydali qazilmani boyitishning o’rni va usullari tanlay bilish kabi tajribaga ega bo’lishi kerak. Fanning o’quv rejadagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy jihatdan uzviy bog’liqligi “Ochiq konchilik ishlari” fani umumkasbiy fan hisoblanib 7- semestrlarda o’qitiladi. Dasturni amalga oshirish o’quv rejasida rejalashtirilgan matematik va tabiiy ilmiy fanlar (oliy matematika, informatika va axborot texnologiyalari, fizika, nazariy, mexanika), umumkasbiy fanlar (geodeziya, chizma geometriya, chizmachilik va muhandislik grafikasi, geologiya, konchilik ishlari asoslari, amaliy mexanika, burg’ilash portlatish ishlari) fanlaridan etarli bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishligi talab etiladi. Fanning ilm-fan, iqtisodiyot va ishlab chiqarishdagi o’rni Konchilik korxonalarida konchilik ishlarini loyihalash, konchilik ishlarini bexatar olib borish, er qa’ridan oqilona fodalanish ishlari kon ishlari asoslari tadbirlari asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham “Ochiq konchilik ishlari” faniga alohida talablar qo’yiladi. Jumladan, konchilik sanoati kompleksi va asosiy elementlari, kon lahimlari barpo qilish asoslari, ruda konlarini ochiq usulda qazib olish asoslari, foydali qazilmani ochiq usulda ishlab chiqarish texnologiyasi, foydali qazilmalarni qayta ishlash va boyitish jarayonlari konchilik ishlarining ajralmas qismidir. 392 Fanni o’qitishdagi zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalari hamda o’quv mashg’ulotlarini loyhalash Yo’nalishning o’ziga xos xususiyatlari dasurni interaktiv usullarda o’zlashtirishni taqozo qiladi. Bunda asosiy e’tibor auditoriya mashg’ulotlarida va mustaqil ishda o’zlashtiriladigan chuqurlashtiradigan nazariy bilimlariga, hamda ob’ektiv jarayonlar va hodisalarga nisbatan dunyoqarashni shakillantirishda ma’ruza mashg’ulotlariga katta o’rin ajratiladi. Dasturiy materiallarni o’zlashtirish to’rt xil: - Muammoli tasnifdagi mavzular bo’yicha; - Mustaqil o’zlashtirilishi murakkab bo’lgan bo’limlar bo’yicha; - Ta’lim oluvchilarda alohida qiziqish uyg’otuvchi bo’limlar bo’yicha; - Oldinga siljigan (prodvinutie) ma’ruzalarni interfaol usulda o’qish yo’li bilan; - Mustaqil ta’lim olish va ishlash, munozaralar jarayonida o’zlashtiriladigan bilimlar bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazish yo’li bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. Mustaqil ish jarayonida talaba ta’lim texnologiyalariga oid adabiyotlar, internet materiallari bilan ishlashni uddalashini namoyon qilishi, auditoriya mashg’ulotlari paytida qabul qilgan axborotni to’g’ri mushohada qilish qobiliyatini ko’rsatishi zarur. Dastur talabalar bilimini reyting-nazoratidan foydalanadigan o’quv jarayonini tashkil qilishning yangi prinstiplari asosida amalga oshadi. 393 Ma’ruza mashg’uloti mavzulari. 70 soat. 1. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi va usullari. Ochiq usulda qazib olishning yutuqlari va kamchiliklari. (2 soat) O’zbekistonda konchilik sanoati. Konchilik korxonalari. Karyer. Razrez. Shaxta. Rudnik. Priisk. Promisel. Foydali qazilma konlarini qazib olish usullari. Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish. Foydali qazilma konlarini noan’anaviy usulda qazib olish. Konlarni qazish texnologiyasi. Konni ochish tizimi. Ochiq kon ishlarining afzalliklari va kamchiliklari. 2.Tog’ jinslarini texnologik tarkibi va ularning texnologik xususiyatlari. (2 soat) Ochiq konchilik ishlari ob’ektlari. Tog’ jinslarini texnologik xususiyatlari. Tog’ jinslarini sinflanishi. Tog’ jinslarini texnologik xarakteristikasi. 3.Foydali qazilma va qoplovchi jinslarning sifat ko’rsatkichlari. Konlarning joylashish sharoitlari. (2 soat) Foydali qazilmalar. Metall, nometall, foydali qazilmalar. Foydali qazilma sifati. Foydali va zararli ko’rsatkichlar. Yo’qolish va aralashuv. Murakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan qatlamlar, ustki, tog’li va baland-chuqur turdagi uyumlar. 4. Кaryerning bosh parametrlari. (2 soat) Karyer haqida tushuncha. Karyer elementlari. Pog’ona. Zaboy. Zaxodka. Ostki va ustki maydonchalar. Ishchi maydonchalar to’g’risida tushuncha. Pog’ona balandligi, qiyaligi ko’rsatkichlari. Karyer borti. Transport va himoya maydonchalari. Karyer borti tuzilishi. Ishchi maydonchalar to’g’risida tushuncha. Karyerning bosh parametrlari. 5. Kon ishlarining bosqichlari va turlari. Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi. (2 soat) Karyerning kon kapital ishlari olib borilishi mo’ljallangan qismini tayyorlash. Konni quritish va er yuzasidan kelishi mumkin bo’lgan suvlardan to’sish. Kon – kapital ishlari. Konni qazib olish ishlari. 6. Kon ishlari rejimi va ochish koeffitsienti haqida tushuncha. (2 soat) Qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. Chegaraviy qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. O’rtacha qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. Joriy qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. Qatlamli qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. Ekspluatastion qoplovchi tog’ jinsi 394 koeffistienti. Boshlang’ich qoplovchi tog’ jinsi koeffistienti. Konda qazib olish ishlari yakunlangandan keyin rekultivastiya ishlari. . 7. Ochiq kon ishlarining asosiy bosqichlari. (2 soat) Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinslarini qazish va yuklash. Kon massasini tashish. Temir yo’l transporti. Avtomobil transporti. Konveyer transporti. Qoplovchi tog’ jinslaridan ag’darmalar hosil qilish va uning boshqa ishlab chiqarish jarayonlariga bog’liqligi. Foydali qazilmalarni omborlarga joylashtirish. Foydali qazilmalarni boyitish. 8. Karyerning ishchi gorizontlarini ochish. (2 soat) Ochiladigan kon lahimlari haqida umumiy ma’lumotlarni berish. 9. Ochuvchi kon lahimlarining yo‘nalishi. (2 soat) Trassa va ochuvchi lahimlarning trassalanishi bilan, kapital lahimlarning trassa shakli bilan tanishish. 10. Karer maydonini qazib oluvchi qatlamlarga bo‘lish. Pog’onalar balandligi va turg’unligi. (2 soat) Karyer maydonining ochish qatlamlariga bo’linishini ko’rsatish. Karyer elementi sifatida pog`ona bilan tanishish. Pog`ona ochiq lahimning eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Pog`onaning quyidagilar ta’minlanadigan balandligi ratsional hisoblanadi. 11. Ochiq kon ishlarida ishlab chiqarish jarayonlari to’g’risida umumiy ma’lumot. (2 soat) Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinslarini qazish va yuklash. Kon massasini tashish. Ag’darma xosil qilish ishlari. 12. Tog’ jinsini qazib olishga tayyorlash usullari. Mexanik usulda qazib olishga tayyorlash. (2 soat) Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Tog’ jinslarini muzlashdan himoya qilish. Muzlagan tog’ jinsini eritish. Tog’ jinslarini gidravlik usul yordamida qazib olishga tayyorlash. Tog jinslarini portlatish yo’li bilan tayyorlash. Skvajinalarni burgulash texnologiyasi. Burgulash dastgoxlari. Mexanik usulda tog jinslarini yumshatish. Yumshatgichning parametrlari. Buldozerli va traktorli yumshatgichlar. Yumshatgichning parallel va kesishgan parallel yurishlari. 395 13. Tog’ jinslarini burg’ilash portlatish usulida qazib olishga tayyorlash. (2 soat) Tog’ jinslarini burg’ulash portlatish usuli bilan tayyorlash. Portlatish usullari. Skvajinali va shpurli portlatish usullari. Kamerali va qozonli portlatish usullari. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi. Aylanma, zarbli aylanma va termik burg’ulash usullari. Burg’ulash dastgohlari. Sharoshkali burg’ulash stanoklari. 14. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishda portlatish ishlari. (2 soat) Tog‘ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlashning asosiy tamoyillari. Portlovchi skvajinalarni burg‘ulash usullari va ularning texnologik tavsifi.Portlatish ishlarining texnologik hisobi. Skvajinali zaryadlarni portlatishining (massiv strukturasini o‘zgartirmay portlatish; suyab turuvchi devorga portlatish, juftlashgan skvajinalarni portlatish va b.) xususiyatlari. Burg‘ulash va portlatish ishlarining ko‘rsatkichlari. Tog‘ jinslarini portlatish yo‘li bilan qazib olishga tayyorlashda yordamchi ishlar. Tog‘ jinslarini qazib olishga tayyorlashda ishlab chiqarish ishlari xavfsizligi talablari. 15. Qazish-yuklash ishlari haqida umumiy ma’lumot. Qazish yuklash ishlarining texnik va texnologik asoslari. (2 soat) Qazish-yuklash ishlari haqida umumiy tushunchalar.. Davriy va uzluksiz ishlovchi kon qazish mashinalari. Qazib tashuvchi mashinalar. Qazib yuklovchi kon qazish mashinalari. Ekskvastaiyalovchi kon qazish mashinalari. Zaboy turlari. Oddiy va murakkab zaboy. Zaxodkalarning turlari. Keng, tor va normal zaxodkalar. 16. Bir kovshli ekskavatorlar yordamida tog’ jinslarini qazib olish. (2 soat) Tog’ jinslarini davriy harakatdagi mashinalar bilan qazib olish. Draglayn va mexanik kuraklarni qo’llash. Tog’ jinslarini bir kovshli ekskavatorlar yordamida qazib olish. Mexanik kurakning texnologik parametrlari.. 17. Ko’p kovshli ekskavatorlar yordamida tog’ jinslarini qazib olish. (2 soat) Uzluksiz harakatdagi mashinalar bilan tog’ jinslarini qazib olish. Uzluksiz harakatdagi mashinalar bilan tog’ jinslarini qazib olish. Zanjirli va rotorli ekskavatorlar zaboylari. Rotorli ekskavatorlarning parametrlari va qazib olish texnologiyasi. Rotorli ekskavatorlarning asosiy texnologik parametrlari. Tog’ jinslarini ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish. Zanjirli ekskavatorlarning parametrlari va qazib olish texnologiyasi. 396 18. Uzluksiz ishlovchi transportlar yordamida karyer yuklarini tashish. (2 soat) Kar’er yuklarini uzluksiz harakatda ishlovchi transport bilan tashish. Yuk oqimi. Gruzopotoki.konveyr transporti yordamida gon massasini tashish. Zaboy, to‘plami, ko‘tarma, magistral va ag‘darmali konveyr. Konveyr transportini texnologik sxemasi. Konveyrning texnologik sxemasi. Konveyrning ishlab chiqarish unumdorligi. 19. Chuqur karyerlarda tik qiya konveyerlarni qo’llash bilan davriy oqimli texnologiya. (2 soat) Muruntau kar’erida ishning iqtisodiy sarfini kamaytirish. DOT qo‘llaganda avtomobil va konveyr transporti birgalikda ishlashi. Tik qiya konveyr KNK -270 20. Davriy transportlarni qo’llash yordamida karyer yuklarini tashish. (2 soat) Kar’er yuklarini davriy harakatda ishlovchi transport bilan tashish. Kon massasini temir yo‘l transporti bilan tashish. Kar’erda temir yo‘l transporti harakati. Xarakatlanadigan sostav. Temir yo‘l transportini ishining texnologiyasi. 21. Karyer avtomobil transporti yordamida kon massasini tashish. (2 soat) Kar’er yuklarini avtomobil transporti yordamida tashish. Avtomobil transporti yordamida kon massasini tashish. Avtomobil yo‘llari. 22. Karyerlarda kombinatsiyalashgan transportlar. (2 soat) Kar’er yuklarini temir yo‘l transporti yordamida tashish. Temir yo‘l transporti yordamida kon massasini tashish. Harakatlanuvchi sastav texnologik xaraktiristikasi. Kar’er yuklarini avtomobil transporti yordamida tashish. Avtomobil transporti yordamida kon massasini tashish. Avtomobil yo‘lari. 23. Ag’darma hosil qilish jarayoni to’g’risida umumiy ma’lumot. (2 soat) Avtomobil transporti qo‘llanilganda buldozerli ag‘darma hosil qilish. Temir yo‘l transporti qo‘llanilganda plug va buldozerlar yordamida ag‘darmalar hosil qilish. Konveyer transporti yordamida ag‘darmalar hosil qilish. Ag‘darmalarning texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari. 24. Yumshoq tog’ jinslarida ag’darma hosil qilish ishlari. (2 soat) Buldozer yordamida ag’darma hosil qilish usuli. Ekskavator yordamida ag’darma hosil qilish usuli. Konsolli ag’darma hosil qilish usuli. 25. Mustahkam tog’ jinslarida ag’darma hosil qilish ishlari va foydali qazilmalarni ag’darmalarda g’aramlash. (2 soat) 397 Ish hajmi oshganda ekskavator konsoli va otval hosil qiluvchi uzunligi yetmasligi mumkin. Ekskavatsiya sxemalari konsol va ag’darma hosil qiluvchilari joylashish sharoitga qarab farqlanadi. 26. Ochiq usulda qazib olish tizimlari va ularning sinflanishi (2 soat). Karyer yuklari. Qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma yuk oqimlari. Karyerlarda yuk yo’nalishi va yuk aylanmasi. Karyerlarda yuk oqimini shakllantirilishi. Markazlashgan, tarqoqlashgan yuk oqimlari. 27. Ochish usullari va ularning sinflanishi. (2 soat) Konlarni ochish texnologiyasi va sxemalari. Kapital transheya sistemasi. Ochish usullari. Ochish usullarining transheyalar turiga qarab bo’linishi. Kapital transheya trassasi ko’rinishi. Ochiq konlarni yer osti lahimlari bilan ochish. Transheyalarni transportli va transportsiz o’tish usullari. Karyerning qurilish davrida kon-kapital ishlari. 28. Qurilish materialli tog’ jinslari konlarini qazib olishda kon ishlari mexanizatsiyasi va texnologiyasini ahamiyati. (2 soat) Noruda qurilish materialli konlarni qazib olish haqida umumiy ma’lumot. Noruda qurilish material tog’ jinslarini ahamiyati. Noruda qurilish materialli konlarni qazib olish usullarni tanlash. 29. Karyerlar aerologiyasi. (2 soat) Karyer atmosferasini ifloslanish sabablari va xususiyatlari. Karyerlarda atmosfera normal tarkibini ta’minlash bo’yicha asosiy qoidalar. 30. Kon ishlari frontini siljishdagi yo’nalishi. Kon ishlari frontini siljish tezligi va kengayishi. (2 soat) Panellar va panellar bloki, shuningdek siljish davomiyligi va tezligi bilan tanishish. 31. Karyerni ishchi zonasi. Qazib olishga tayyorlangan, ochilgan va tayyor zaxiralar. (2 soat) Ochiq kon ishlarining asosiy texnologik jarayonlari bajariladigan hudud, shuningdek zahiralar turi bilan tanishish. 32. Ochiq kon ishlarining kompleks ma’lumotlar. (2 soat) 398 mexanizatsiyasi haqida umumiy Kompleksli mexanizatsiyaning texnologik mohiyati. Qurilma komplekslariga qo’yiladigan asosiy talablar bilan tanishuv. 33. Kompleks uskunalarni texnologik sinflanishi. (2 soat) Kompleksli mexanizatsiyaning texnologik mohiyati. Qurilma komplekslariga qo’yiladigan asosiy talablar bilan tanishuv. Karyerlarda qo’llaniladigan va singdiriladigan qurilmalar kompleksi bilan tanishish. 34. Ochiq kon ishlarida ruda massasining sifatini boshqarish. (2 soat) Mahsulot sifatini boshqarish usullari. Burg’ilab portlatish ishlarida rudalar sifatini boshqarish. Qazish yuklash va tashish ishlarida rudalar sifatini boshqarish. Skladlarda rudalar sifatini boshqarish. 35. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishda xavfsizlik qoidalari. (2 soat) Asosiy tushunchalar va terminlar. Umumiy qoidalar. Karyer xodimlariga qo’yilgan talablar. Kon ishlari. Transportlar. Xavfsizlik qoidalari buzilishiga javobgarlik. Amaliy mashg’ulotlarni tashkil qilish bo’yicha ko’rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg’ulotlarda talabalar karyerning asosiy o’lchamlarini aniqlash, konchilikda ishlab chiqarish jarayonlari parametrlarini hisoblash va ushbu jarayonlarda qo’llaniladigan transport vositalarining asosiy parametrlari va unumdorligini hisoblashni o’rganadilar. Quyidagi namunaviy masalalarni yechish tavsiya etiladi: tog’ jinslarining yemirilishga qarshiligini baholash, burg’ulashportlatish ishlarini olib borishda asosiy normativ hujjatlarni o’rganish va burg’ulash dastgoxlarining unumdorligini hisoblash, portlovchi moddalarning asosiy xarakteristikalari tog’ jinslarini portlanuvchanligini baholash, burg’ulash-portlatish ishlari parametrlarini hisoblab, burg’ulash-portlatish ishlari uchun pasport-loyihani tuzish, portlatilgan jinslarning optimal bo’lakligini hisoblash, foydali qazilma yo’qolishini hisobga olgan holda mustahkam yaxlitliklarining o’lchamlarini aniqlash, qazib-tashuvchi mashinalar uchun transport qiyaligini kesimini tanlash, yer osti lokomotiv va avtomobilь transportlarini unumdorligini, shaxtaning berilgan yillik ishlab chiqarish unumdorligi uchun ko’taruvchi qurilmani tanlash va hisoblash. Amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish bo’yicha kafedra professor o’qituvchilari tomonidan ko’rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma’ruza 399 mavzulari bo’yicha olgan bilim va ko’nikmalarini amaliy masalalar yechish orqali yanada boyitadilar. Shuningdek darslik va o’quv qo’llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, masalalar yechish, mavzular bo’yicha ko’rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi. Amaliy mashg’ulotlar mavzusi. (42 soat) 1. Ochiq kon ishlari elementlarining grafik tasvirlanishi (2 soat) 2. Karyerning o’lchamlarini hisoblash (2 soat) 3. Tog’ jinslari xususiyatlari va ularni aniqlash usullari. Tog’ jinslarining maydalanishga qarshiligini baholash. (2 soat) 4. Qoplovchi tog’ jinslari koffistenti va ularni hisoblash. (2 soat) 5. Kapital transheya o’lchamlarini hisoblash. (2 soat) 6. Qirqim transheya o’lchamlarini hisoblash. (2 soat) 7. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Mexanik yumshatish parametrlarini hisoblash. (2 soat) 8. Burg’ulash stanogining ish unumdorligini hisoblash. (2 soat) 9. Skvajina zaryadlarini hisoblash. (2 soat) 10. Karyer ekskavatorlarining mehnat unumdorligini hisoblash. (2 soat) 11. Kar’er avtosamosvallarining ish unumdorligini hisoblash. (2 soat) 12. Karyer konveyer transportini hisoblash. (2 soat) 13. Temir yo’l transportining ko’rsatkichlarini hisoblash (2 soat) 14. Temir yo’l transportining ko’tarilma boshqaruv kattaliklarini hisoblash (2 soat) 15. Karyer avtomobil transportini yo’lning o’tkazish va yuk o’tkazish qobiliyatini hisoblash (2 soat) 16. Karyer avtomobil transporti uchun serpantinani hisoblash va grafik tasvirlash (2 soat) 17. Ekskavatorli ag’darma hosil qilishning o’lchamlarini hisoblash (2 soat) 18. Konsolli ag’darma hosil qilishning o’lchamlarini hisoblash (2 soat) 19. Ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bortlar konstrukstiyasi. (4 soat) 20. Kon ishlari intensivlik o’lchamlarini hisoblash (2 soat); 21. Tik tushgan konlarni qazib olishda ishchi zonalarni maksimal balandligini aniqlash (2 soat); 400 Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish; tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruzalar qismini o‘zlashtirish: maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; kon korxonalarida qo‘llanliayotgan yangi texnologiyalarni o‘rganish; talabaning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish; faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari; masofaviy (distatsion) ta’lim. Tavsiya etilgan mustaqil ish mavzulari: 1. Qazib olinadigan foydali qazilmalar va ularning sifati. 2. Tog’ jinslarini texnologik xususiyatlari. 3. Qoyali va yarim qoyali tog’ jinslarini xususiyatlari. 4. Tabiiy tog’ jinslarni qazib olishda mexanik qazib olishga tayyorlash usullari. 5. Zarbli burg’ilash rejimi va texnologik xususiyatlari. 6. SHnekli burg’ilash rejimi va texnologik xususiyatlari. 7. Termik burg’ilash rejimi va texnologik xususiyatlari. 8. Burg’ilash ishlarini takomillashtirish. 9. Massivlarda tog’ jinslarini ekskavatsiyalanishi. 10. Draglaynlarni texnologik o’lchamlari. 11. Draglayn zaboylari. 12. Tog’ jinslarini ochiq maydonlarga karrali to’plash bilan qazib olish. 13. Draglaynlarni ish unumdorliklari. 14. Zanjirli ekskavatorlarni texnologik xususiyatlari. 15. Zanjirli ekskavtorlarning zaboylari. 16. Zanjirli ekskavtorlarning ish unumdorliklari. 17. Rotorli ekskavatorlarni texnologik xususiyatlari. 18. Rotorli ekskavatorlarning zaboylari. 19. Rotorli ekskavatorlar yordamida ajratib qazib olish. 20. Mineral xom ashyolardan kompleks va samarali foydalanishning muammolari. 21. Ochiq kon ishlari texnologiyasining asosiy tendentsiyalari. 22. Kayerlarni kompleks mexanizatsiyalashning asoslari. 23. Qazib olish tizimi elementlari va parametrlari. 24. Kon ishlari rivojlanishining samarali yo’nalishi. 401 25. Konlarni tartibli qazib olish. 26. Qurilishga ishlatiladigan tog’ jinsi konini qazib olishda konchilik ishlari mexanizastiyasi va texnologiyasi xususiyatlari. 27. Tog’ jinslari to’g’risida injener-geologik ma’lumotlar va ularning fizik-texnik xususiyatlari. 28. Ochiq usulda qazib olishning chegaralari. 29. Portlovchi materiallar va zaryadlarni portlatish metodlari. 30. Kon sanoati kompleksining asosiy elementlari. 402 “Konchilik ishi asoslari” fanidan talabalar bilimini baholash mezoni Ushbu baholash mezonlari O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2013 yil 13 dekabrdagi 470-sonli buyrug’i bilan Nizomga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan hamda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2013 yil 13 avgustda 1981-2-sonli bilan davlat ro’yxatidan qayta o’tkazilgan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to’g’risidagi Nizom”talablariga muvofiq ishlab chiqilgan. «Ochiq konchilik ishlari» fanidan tayyorlangan ushbu baholash mezoni 5311600 – “Konchilik ishi(Yer osti kon ishlari)” bakalavriat ta’lim yo’nalishlarining to’rtinchi kurs talabalari uchun mo’ljallangan. 403 KIRISH Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning yangi sifat bosqichida oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini baholash va nazorat qilishning reyting tizimini joriy etishdan maqsad mamlakatimizda ta’lim sifatini oshirish orqali raqobatbardosh yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashdan iboratdir. Oliy o’quv yurtlarida talabalarning bilim darajasi asosan reyting tizimi bo’yicha baholanadi. Talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash – talabaning butun o’qish jarayoni davomida o’z bilimini oshirishi uchun muntazam ishlashi hamda o’z ijodiy faoliyatini takomillashtirishini rag’batlantirishga qaratilgan. Ushbu baholash mezoni “Ochiq konchilik ishlari” fanidan talabalar bilimini baholashda keng foydalanishga tavsiya etilib, ayni paytda talabalar uchun ham mazkur fanni o’zlashtirish jarayonida qanday ballar to’plash mumkinligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Reyting nazorati jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarning saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo’yicha birinchi mashg’ulotda talabalarga e’lon qilinadi. 404 1. Nazorat turlari va baholash tartibi «Ochiq konchilik ishlari» fani 5311600 – “Konchilik ishi (Yer osti kon ishlari)” bakalavriat ta’lim yo’nalishlarining o’quv rejasi bo’yicha 4 kurs talabalariga bo’lib o’tishi mo’ljallangan. Talabalarning bilim saviyasi va o’zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o’tqazish nazarda tutiladi: joriy nazorat – talabaning «Ochiq konchilik ishlari» fani mavzulari bo’yicha bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat «Ochiq konchilik ishlari» fanining xususiyatidan kelib chiqqan holda, tayyorlangan tajriba ishlarini og’zaki so’rov va amaliy ishlari berilgan uy vazifalarini tekshirish va suhbat o’tqazish orqali amalga oshiriladi; oraliq nazorat – semestr davomida o’quv dasturining tegishli (fanning bir necha mavzularini o’z ichiga olgan) bo’limi tugallangandan keyin talabaning bilim va amaliy ko’nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o’tkaziladi, uning shakli yozma ish shaklida o’tkazilib o’quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi; yakuniy nazorat – semestr yakunida muayyan fan bo’yicha nazariy bilim va amaliy ko’nikmalarni talabalar tomonidan o’zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o’tkaziladi. Talabalarning bilim saviyasi, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning «Ochiq konchilik ishlari» fani bo’yicha o’zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. Har bir fan bo’yicha talabaning semestr davomidagi o’zlashtirish ko’rsatkichi 100 ballik tizimda butun sonlar bilan baholanadi. Ushbu 100 ball nazorat turlari bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga – 70 ball va yakuniy nazoratga – 30 ball qo’yish bilan taqsimlanadi. 405 YaNni o’tqazish shakli O’zlashtirish ko’rsatkichi 100 35 17 18 35 10 7 11 7 70 39 30 Og’z aki 100 406 Kurs loyihasi mavjud fanlarga YaN Аб Сб Saralash balli Ab-auditoriya ballari Mb-mustaqil ish ballari 70 ∑JN+ON Mustaqil ish soati 42 ON – 2 Amaliy mashg’ulotlar 70 ON – 1 Ma’ruza 182 ON Semestrda fanga ajratilgan umumiy soat (reyting balli) 14 JN – 2 Haftalar soni 7 JN – 1 Semestr 4 JN Kurs 1 Jami soat % hisobida T/r 2. Reyting jadvali 5311600 – “Konchilik ishi(Yer osti kon ishlari)” Nazorat turlari OШIQ KONШILIK ISHLARI 3. “OCHIQ KONCHILIK ISHLARI” (Ochiq kon ishlari) FANIDAN 7-SEMESTR UCHUN REYTING ISHLANMASI VA MEZONLARI 3.1. T/r 1.1. 1.2 Reyting ishlanmasi (7-semestr uchun) Nazorat turlari Soni 1. JN umumiy 35 ball 1÷14 - amaliy mashg’ulotni bajarish 14 15÷21 - amaliy mashg’ulotlarni bajarish 7 2. ON umumiy 35 ball 2.1. 1 – oraliq nazorat, yozma ish (2 ta savol) 1 2.2. 2 – oraliq nazorat, yozma ish (2 ta savol) 1 2.3. Mustaqil ishlarni bajarish 2 3.1. ∑JN+ON 3. Yakuniy nazorat, yozma ish (3 ta savol) Jami Ball va soni Jami ball 1,7x14=23,8 1,6x8=11,2 35 5x2=10 21 5,5x2=11 7x2=14 14 70 YaN 1 10x3=30 30 100 3.2. Baholash mezonlari (7-semestr uchun) 1.1. 1÷14- amaliy ish topshiriqlarini to’la bajargan talabaga 1,5 – 1,7 ball beriladi, agar to’la sifatli bajargan lekin berilgan savollarga javob berish darajasiga qarab 1,2 – 1,4 ballgacha beriladi, agar to’la bo’lmasa bajarish darajasiga qarab 0,95 – 1,19 ballgacha beriladi. Agar talaba ishni bajargan bo’lsa, lekin savollarga javob berolmasa 0,5 ball beriladi. 1.2. 15÷21- amaliy ish topshiriqlarini to’la bajargan talabaga 1,3 – 1,6 ball beriladi, agar to’la sifatli bajargan lekin berilgan savollarga javob berish darajasiga qarab 1,13 – 1,36 ballgacha beriladi, agar to’la bo’lmasa bajarish darajasiga qarab 0,9 – 1,12 ballgacha beriladi. Agar talaba ishni bajargan bo’lsa, lekin savollarga javob berolmasa 0,5 ball beriladi. № Dars turi Mavzu nomi 1. Amaliyot Ochiq kon ishlari elementlarining grafik tasvirlanishi 2. Amaliyot Karyerning o’lchamlarini hisoblash Tog’ jinslari xususiyatlari va ularni aniqlash usullari. Tog’ 3. Amaliyot jinslarining maydalanishga qarshiligini baholash. 4. Amaliyot Qoplovchi tog’ jinslari koffistenti va ularni hisoblash 5. Amaliyot Kapital transheya o’lchamlarini hisoblash 6. Amaliyot Qirqim transheya o’lchamlarini hisoblash Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash. Mexanik 7. Amaliyot yumshatish parametrlarini hisoblash 8. Amaliyot Burg’ulash stanogining ish unumdorligini hisoblash 407 Ajratildi Amaliy mashg’ulotlar mavzulari quyidagicha: 2 2 2 2 2 2 2 2 OШIQ KONШILIK ISHLARI 9. 10. 11. 12. 13. Amaliyot Amaliyot Amaliyot Amaliyot Amaliyot 14. Amaliyot 15. Amaliyot 16. Amaliyot 17. Amaliyot 18. Amaliyot 19. Amaliyot 20. Amaliyot 21. Amaliyot Skvajina zaryadlarini hisoblash. Karyer ekskavatorlarining mehnat unumdorligini hisoblash Kar’er avtosamosvallarining ish unumdorligini hisoblash Karyer konveyer transportini hisoblash. Temir yo’l transportining ko’rsatkichlarini hisoblash Temir yo’l transportining ko’tarilma boshqaruv kattaliklarini hisoblash Кaryer avtomobil transportini yo’lning o’tkazish va yuk o’tkazish qobiliyatini hisoblash Karyer avtomobil transporti uchun serpantinani hisoblash va grafik tasvirlash Ekskavatorli ag’darma hosil qilishning o’lchamlarini hisoblash Konsolli ag’darma hosil qilishning o’lchamlarini hisoblash Ish olib boriladigan va ish olib borilmaydigan bortlar konstrukstiyasi Kon ishlari intensivlik o’lchamlarini hisoblash Tik tushgan konlarni qazib olishda ishchi zonalarni maksimal balandligini aniqlash 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3.3. Oraliq (1 – oraliq) baholash yozma tartibda o’tkazilib, unda 2 ta savolga javob berish so’raladi va 2 ta savol har bir savol 5 balldan 10 ballgacha baholanadi. agar savollar mohiyati to’la ochilgan bo’lsa, javoblar to’liq va aniq hamda ijodiy fikrlari bo’lsa – 4,6 – 5 ball; savollarga umumiy javob berilgan, ammo ayrim faktlar to’liq yoritilmagan bo’lsa - 3,6 – 4,5 ballgacha; savollarga javob berishga harakat qilingan, chalkashliklar bo’lsa – 2,8 – 3,5 ballgacha beriladi. 1-Oraliq nazorat savollari 1. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish usullari va texnologiyasi. tayanch iboralar: foydali qazilma boyliklari, kon massasi, ochiq kon ishlari, ochish ishlari, qazib olish ishlari, kon tayyorlov ishlari, qazish texnologiyasi, qazish tizimi, konni ochish tizimi. 2. Tog’ jinslarining texnologik xususiyatlari va ularning xarakateristikalari. tayanch iboralar: ochiq kon ishlari ob’ektlari, koyali va yarim koyali tog jinslari, buzilgan tog jinslari, buzilgan tog jinslari kategoriyalari, mustaxkam, yumshok va sochiluvchan tog jinslari, , maydalangan jinslar, noulchamli jinslar. 3. Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinslarning sifat ko’rsatkichlari. 408 OШIQ KONШILIK ISHLARI tayanch iboralar: foydali qazilma boyliklari, metall, nometall, yonuvchi, kurilish tog jinslari, foydali qazilma sifati, maxsulot sifatiga kuyilgan talab, koplovchi tog jinslari texnologik xususiyatlari. 4. Karyerning asosiy parametrlari. tayanch iboralar: karyer, pogona, agdarma, tashki agdarma, ichki agdarma, ostki va ustki maydonchalar, pogonaning kiyalik burchagi, pogonaning kiyalik yuzasi, ishlash maydonchasi, pogonaning ish fronti, karyer bortining kiyalik burchagi, bosh xandak, yarim xandak, karyer kursatkichlari, karyer osti ulchamlari, karyer chegarasidagi butun kon massasi. 5. Kon ishlarining turlari va davrlari. tayanch iboralar: karyerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash, nanoslarni kuritish, karyerni er ustki suvlaridan ximoyalash, joriy yoki ekspluatastion kuritish, kon kapital ishlari, qazib olish ishlari, rekultivastiya ishlari. 6. Qoplovchi tog’ jinslari koeffistienti va kon ishlari rejimi to’g’risida umumiy ma’lumotlar. tayanch iboralar: koplovchi tog jinsining chegaraviy koeffistienti, koplovchi tog jinsining urtacha koeffistienti, koplovchi tog jinsining joriy va katlamli koeffistienti, koplovchi tog jinsining ekspluatastion koeffistienti, koplovchi tog jinsining boshlangich va rejali koeffistienti 7. Ochiq kon ishlarining asosiy bosqichlari. tayanch iboralar: karyerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash, nanoslarni kuritish, karyerni er ustki suvlaridan ximoyalash, joriy yoki ekspluatastion kuritish, kon kapital ishlari, qazib olish ishlari, rekultivastiya ishlari. 8. Karyerning ishchi gorizontlarini ochish. (2 soat) tayanch iboralar: ochiladigan kon lahimlari haqida umumiy ma’lumotlarni berish. 9. Ochuvchi kon lahimlarining yo‘nalishi. tayanch iboralar: trassa va ochuvchi lahimlarning trassalanishi bilan, kapital lahimlarning trassa shakli bilan tanishish. 10. tayanch iboralar: konlar shakli, katlamsimon uyumlar, katlamlar, murakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan katlamlar tizimi, togli turdagi konlar, baland chukur turdagi konlar, konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha turlari. 11. Ochiq kon ishlarida ishlab chiqarish jarayonlari. tayanch iboralar: mexanik usul, portlatib yumshatish usuli, portlovchi moddalarni tog jinsi massiviga kullash, qazib yuklash ishlari, kon massasini tashish, temir yo’l transporti, avtomobil transporti, konveyer transporti, agdarma xosil kilish, agdarma, ichki va tashki agdarma. 12. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari. 409 OШIQ KONШILIK ISHLARI tayanch iboralar: tog jinslarini qazib olishga tayyorlashning texnologik urni, muzlashdan ximoya kilish, muzlagan tog jinsini eritish, chukur elektrisitgich, yuzaviy elektr isitgich, par bilan eritish, yuza kismini kuydirish, gidravlik usul, portlatish usuli. 13. Tog’ jinslarini mexanik usulda qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: uta zich, muzlagan va yarim koyali tog jinslari, traktorli yumshatish, mexanik yumshatgich, massivni yumshatish, yumshatgichning mexnat unumdorligi, yumshatiladigan uchastka uzunligi. 14. Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: kamera zaryadlarini kullash usuli, portlovchi moddalar, kozon zaryadlarini kullash usuli, kozonli zaryad konstrukstiyasi, skvajinali zaryadlash usuli, tikinlovchi material, skvajinali zaryadning ta’sir zonasi, skvajinali zaryadlar konstrukstiyasi, shpurli va kuyma zaryadlash usuli. 15. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi va mexanizastiyalash. tayanch iboralar: aylanma burgulash, kesuvchi koronkalar, keskichlar, sharoshkali burgulash, sharoshkali tishlar, zarbli-aylanma burgulash, xavoli zarblagichlar/ 3.4. Oraliq (2 – oraliq) baholash yozma tartibda o’tkazilib, unda 2 ta savolga javob berish so’raladi. Va savollar 11 ballgacha baholanadi. agar savollar mohiyati to’la ochilgan bo’lsa, javoblar to’liq va aniq hamda ijodiy fikrlari bo’lsa – 4,7 – 5.5 ball savollarga umumiy javob berilgan, ammo ayrim faktlar to’liq yoritilmagan bo’lsa - 3,9 – 4,6 ballgacha savollarga javob berishga harakat qilingan, chalkashliklar bo’lsa – 3,0 – 3,85 ballgacha beriladi. 2-Oraliq nazorat savollari 1. Tog’ jinslarini ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish tayanch iboralar: ishchi organ, pastdan chumichlovchi mashinalar, qazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, asosiy parametrlari, gusenistali yuradigan ekskavatorlar, ishlash rejimi. 2. Draglayn yordamida tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: chumichli kanat, ishchi stikl, qazib olish texnologiyasi va parametrlari, chumichlash chukurligi, kirish kengligi, yukoridan chumichlab qazib olish, boshkarish tizimi. 3. Karyer ishchi gorizontlarini ochish usullari klassifikastiyasi. tayanch iboralar: ochuvchi kon laximlari, bashenniy kran, transheyasiz ochish usuli, , kapital transheya, yarim transheya, kombinastiyalashgan usul, kiya, tik-kiya 410 OШIQ KONШILIK ISHLARI transheyalar, aloxida, gurux va umumiy transheyalar, juft transheyalar, trassalar, tashki va ichki transheyalar, ochish usullari klassifikastiyasi, E.F.Sheshko klassifikastiyasi. 4. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar bilan qazib olish. tayanch iboralar: karyer mexanik kuraklarining texnologik xarakteristikasi, chumich, strela, rukoyat, karyerlarda ishlovchi ekskavatorlar, ochish uchun muljallangan ekskavatorlar. 5. Qurilishga ishlatiladigan tog jinsi konini qazib olishda konchilik ishlari mexanizastiyasi va texnologiyasi xususiyatlari. tayanch iboralar: noruda foydali qazilmalar, noruda kurilish materiallari, kattik, urtacha kattik va yumshok tog jinslari, blok, koplama plitalar, granit, marmar, burgulash-portlatish va buroklin usullari, shpur, monolit, burgulash mashinalari, kanat. 6. Tog’ jinslari massivida va ag’darmalarda buldozerlar ishlash jarayoni. tayanch iboralar: rekultivastiya, yordamchi ishlar, qazib olish texnologiyasi, yumshatgich, agdarma, agdarmaning tog jinsiga botishi, buldozerlarning agdarmalardagi ishlari, mexnat unumdorligi. 7. Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari. tayanch iboralar: ochish sxemasi, ochi sxemasining faoliyat kursatish davri, yalpi qazish sistemalarida ochish sxemalari, ochish sxemasining uzgarishi, ochish tizimi, ochish usuli sxemasi va tizimini tanlash, usullar kombinastiyasi, ochish tizimi variantlari. 8. Karyer transportining asosiy turlari va ularning texnologik xarakteristikasi. tayanch iboralar: karyer yuklari, uzluksiz transportlar, stiklli transportlar, konveyer transporti, temir yo’l transporti, xarakatlanuvchi sostav, avtomobil transporti, kapital yo’llar, vaktinchalik yo’llar. 9. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. tayanch iboralar: lentali konveyer, kurakli konveyer, plastinkali konveyer, zaboy konveyerlari, tuplovchi va yuk kutaruvchi konveyerlar, magistral konveyerlar, agdarma konveyerlari, konveyerning texnik tasnifi. 10. Qazish tizimi elementlari. tayanch iboralar: asosiy elementlar, pogona balandligi, pogona balandligining oshirilishi, pogonaning optimal balandligi, pogona ishchi maydonchasi kengligi, ishchi maydoncha kengligi, transport yo’lagi kengligi, blok uzunligi, karyerning ish fronti. 11. Kon massasini temir yo’l transporti yordamida tashish. 411 OШIQ KONШILIK ISHLARI tayanch iboralar: tashish masofasi, temir yo’l kurilish sxemasi, vaktinchalik yo’llar, doimiy yo’llar, ballast, shpal, rels, xarakatlanuvchi sostav, gandola, dumpkarlar, lokomotiv, elektrovoz. 12. Ochiq usulda qazib olish sistemasi va ularning klassifikastiyasi. tayanch iboralar: qazib olish sistemasi, E.F.Sheshko klassifikastiyasi, agdarmalar, agdarmalarga joylashtirish, N.V.Melnikov klassifikastiyasi, qazib olish tizimining asosiy xarakteristikasi, kullanilish sharoiti, tegishli qazib olish joyi va transport uskunalari, V.V.Rjevskiy klassifikastiyasi, tashki agdarmali qazib olish tizimlari. 13. Kon massasini tashishda avtomobil transportini qo’llash. tayanch iboralar: tashish masofasi, kapital yo’llar, vaktinchalik yo’llar, yo’l qoplamasi, passiv va aktiv vositalar, avtomobil yo’lining utqazish kobiliyati, avtosamosvallar. 14. Tog’ jinslarini rotorli ekskavatorlar yordamida qazib olish. tayanch iboralar: ekskavator, ishchi a’zo, buylama qazuvchi ekskavatorlar, ko’ndalang qazuvchi ekskavatorlar, radial qazuvchi ekskavatorlar, rotorli ekskavatorlarning parametrlari, qazib olish texnologiyasi. 15. Davriy harakatdagi mashinalar bilan tog jinsini qazib olish. tayanch iboralar: draglayn, draglayn parametrlari, mexanik kurakli ekskavatorlar, chumich, strela, rukoyat, skreper, buldozerlar, chumichli yuklagichlar, gildirakli yuklagichlar. 16. Avtomobil transporti yordamida ag’darma hosil qilish. tayanch iboralar: avtosamosvallar, mashinalarni bushatish, agdarma uchastkasi ish fronti uzunligi, agdarma ishini xarakterlovchi asosiy parametrlar, uchastka, bushatiladigan maydon fronti uzunligi, avtomobil yo’lini siljitish kadami. 17. Uzluksiz harakatdagi qazuvchi mashinalar bilan tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: tog jinslarini rotorli ekskavatorlar bilan qazib olish, ishchi a’zo, strela, kup chumichli zanjirli ekskavatorlar, qazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, chumichlash radiusi. 18. Qazish-yuklash ishlari haqida umumiy ma’lumot. tayanch iboralar: uzluksiz ishlovchi mashinalar, davriy ishlovchi mashinalar, qazibyuklovchi mashinalar, ekskavastiyalovchi mashinalar,qazib-tashuvchi mashinalar, bir kovshli ekskavatorlar, draglayn, skreperlar. 19. Qoplovchi jinslardan ag’darmalar hosil qilish. Ag’darmalar konstrukstiyasi va parametrlari. tayanch iboralar: agdarma, agdarma xosil kilish, ichki va tashki agdarmalar, doimiy va vaktinchalik agdarmalar, agdarma konstrukstiyasi, agdarmalarni aloxida 412 OШIQ KONШILIK ISHLARI joylashtirish, agdarma uchastkalari, yalpi garamlash, agdarmaning asosiy parametrlari, yarus, agdarma utish kengligi, agdarmali tupikning kabul kilish kobiliyati, agdarmalarni shakllantirish. 3.1. Yakuniy baholashda talaba 3 ta savolga “Оg’zaki” savol javob shaklida javob berishi lozim. har bir savolga 10 ball ajratiladi. agar savollarning mohiyati to’la yoritilib, asosiy faktlar asosida to’g’ri bayon qilinsa – 25,8 – 30 ball savollarga to’g’ri javob berilsa, lekin ayrim kamchiliklari bor bo’lsa – 21,3 – 25,8 ballgacha berilgan savollarda javoblar umumiy va kamchiliklar ko’proq bo’lsa – 16,5 – 21,3 ballgacha beriladi “Ochiq konchilik ishlari” fanidan yakuniy nazorat savollari 7 – semestr uchun 1. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi. tayanch iboralar: foydali qazilma boyliklari, kon massasi, ochiq kon ishlari, ochish ishlari, qazib olish ishlari, kon tayyorlov ishlari, qazish texnologiyasi, qazish tizimi, konni ochish tizimi. 2. Tog’ jinslarini ko’p cho’michli zanjirli ekskavatorlar bilan qazib olish tayanch iboralar: ishchi organ, pastdan chumichlovchi mashinalar, qazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, asosiy parametrlari, gusenistali yuradigan ekskavatorlar, ishlash rejimi. 3. Qoplovchi tog’ jinslari koeffistienti. tayanch iboralar: koplovchi tog jinsining chegaraviy koeffistienti, koplovchi tog jinsining urtacha koeffistienti, koplovchi tog jinsining joriy va katlamli koeffistienti, koplovchi tog jinsining ekspluatastion koeffistienti, koplovchi tog jinsining boshlangich va rejali koeffistienti. 4. Tog’ jinslarining texnologik xususiyatlari va ularning xarakateristikalari. tayanch iboralar: ochiq kon ishlari ob’ektlari, koyali va yarim koyali tog jinslari, buzilgan tog jinslari, buzilgan tog jinslari kategoriyalari, mustaxkam, yumshok va sochiluvchan tog jinslari, , maydalangan jinslar, noulchamli jinslar. 5. Draglayn yordamida tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: chumichli kanat, ishchi stikl, qazib olish texnologiyasi va parametrlari, chumichlash chukurligi, kirish kengligi, yukoridan chumichlab qazib olish, boshkarish tizimi. 6. Karyer ishchi gorizontlarini ochish usullari klassifikastiyasi. 413 OШIQ KONШILIK ISHLARI tayanch iboralar: ochuvchi kon laximlari, bashenniy kran, transheyasiz ochish usuli, , kapital transheya, yarim transheya, kombinastiyalashgan usul, kiya, tik-kiya transheyalar, aloxida, gurux va umumiy transheyalar, juft transheyalar, trassalar, tashki va ichki transheyalar, ochish usullari klassifikastiyasi, E.F.Sheshko klassifikastiyasi. 7. Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinslarning sifat ko’rsatkichlari. tayanch iboralar: foydali qazilma boyliklari, metall, nometall, yonuvchi, kurilish tog jinslari, foydali qazilma sifati, maxsulot sifatiga kuyilgan talab, koplovchi tog jinslari texnologik xususiyatlari. 8. Tog’ jinslarini mexanik kurakli ekskavatorlar bilan qazib olish. tayanch iboralar: karyer mexanik kuraklarining texnologik xarakteristikasi, chumich, strela, rukoyat, karyerlarda ishlovchi ekskavatorlar, ochish uchun muljallangan ekskavatorlar. 9. Qurilishga ishlatiladigan tog jinsi konini qazib olishda konchilik ishlari mexanizastiyasi va texnologiyasi xususiyatlari. tayanch iboralar: noruda foydali qazilmalar, noruda kurilish materiallari, kattik, urtacha kattik va yumshok tog jinslari, blok, koplama plitalar, granit, marmar, burgulash-portlatish va buroklin usullari, shpur, monolit, burgulash mashinalari, kanat. 10. Konlarning joylashish sharoitlari. tayanch iboralar: konlar shakli, katlamsimon uyumlar, katlamlar, murakkab shaklli uyumlar, tektonik buzilgan katlamlar tizimi, togli turdagi konlar, baland chukur turdagi konlar, konning ustunlik kiluvchi turlari buyicha turlari. 11. Tog’ jinslari massivida va ag’darmalarda buldozerlar ishlash jarayoni. tayanch iboralar: rekultivastiya, yordamchi ishlar, qazib olish texnologiyasi, yumshatgich, agdarma, agdarmaning tog jinsiga botishi, buldozerlarning agdarmalardagi ishlari, mexnat unumdorligi. 12. Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari. tayanch iboralar: ochish sxemasi, ochi sxemasining faoliyat kursatish davri, yalpi qazish sistemalarida ochish sxemalari, ochish sxemasining uzgarishi, ochish tizimi, ochish usuli sxemasi va tizimini tanlash, usullar kombinastiyasi, ochish tizimi variantlari. 13. Karyerning elementlari va asosiy parametrlari. tayanch iboralar: karyer, pogona, agdarma, tashki agdarma, ichki agdarma, ostki va ustki maydonchalar, pogonaning kiyalik burchagi, pogonaning kiyalik yuzasi, ishlash maydonchasi, pogonaning ish fronti, karyer bortining kiyalik burchagi, bosh xandak, yarim xandak, karyer kursatkichlari, karyer osti ulchamlari, karyer chegarasidagi butun kon massasi. 14. Karyer transportining asosiy turlari va ularning texnologik xarakteristikasi. 414 OШIQ KONШILIK ISHLARI tayanch iboralar: karyer yuklari, uzluksiz transportlar, stiklli transportlar, konveyer transporti, temir yo’l transporti, xarakatlanuvchi sostav, avtomobil transporti, kapital yo’llar, vaktinchalik yo’llar. 15. Ochiq kon ishlarining asosiy bosqichlari. tayanch iboralar: karyerning kon kapital ishlari olib borilishi muljallangan kismini tayyorlash, nanoslarni kuritish, karyerni er ustki suvlaridan ximoyalash, joriy yoki ekspluatastion kuritish, kon kapital ishlari, qazib olish ishlari, rekultivastiya ishlari. 16. Kon massasini konveyer transporti bilan tashish. tayanch iboralar: lentali konveyer, kurakli konveyer, plastinkali konveyer, zaboy konveyerlari, tuplovchi va yuk kutaruvchi konveyerlar, magistral konveyerlar, agdarma konveyerlari, konveyerning texnik tasnifi. 17. Qazish tizimi elementlari. tayanch iboralar: asosiy elementlar, pogona balandligi, pogona balandligining oshirilishi, pogonaning optimal balandligi, pogona ishchi maydonchasi kengligi, ishchi maydoncha kengligi, transport yo’lagi kengligi, blok uzunligi, karyerning ish fronti. 18. Kon massasini temir yo’l transporti yordamida tashish. tayanch iboralar: tashish masofasi, temir yo’l kurilish sxemasi, vaktinchalik yo’llar, doimiy yo’llar, ballast, shpal, rels, xarakatlanuvchi sostav, gandola, dumpkarlar, lokomotiv, elektrovoz. 19. Ochiq usulda qazib olish sistemasi va ularning klassifikastiyasi. tayanch iboralar: qazib olish sistemasi, E.F.Sheshko klassifikastiyasi, agdarmalar, agdarmalarga joylashtirish, N.V.Melnikov klassifikastiyasi, qazib olish tizimining asosiy xarakteristikasi, kullanilish sharoiti, tegishli qazib olish joyi va transport uskunalari, V.V.Rjevskiy klassifikastiyasi, tashki agdarmali qazib olish tizimlari. 20. Ochiq kon ishlarida ishlab chiqarish jarayonlari. tayanch iboralar: mexanik usul, portlatib yumshatish usuli, portlovchi moddalarni tog jinsi massiviga kullash, qazib yuklash ishlari, kon massasini tashish, temir yo’l transporti, avtomobil transporti, konveyer transporti, agdarma xosil kilish, agdarma, ichki va tashki agdarma. 21. Kon massasini tashishda avtomobil transportini qo’llash. tayanch iboralar: tashish masofasi, kapital yo’llar, vaktinchalik yo’llar, yo’l koplamasi, passiv va aktiv vositalar, avtomobil yo’lining utqazish kobiliyati, avtosamosvallar. 22. Tog’ jinslarini rotorli ekskavatorlar yordamida qazib olish. tayanch iboralar: ekskavator, ishchi a’zo, buylama qazuvchi ekskavatorlar, ko’ndalang qazuvchi ekskavatorlar, radial qazuvchi ekskavatorlar, rotorli ekskavatorlarning parametrlari, qazib olish texnologiyasi. 415 OШIQ KONШILIK ISHLARI 23. Tog’ jinslarini qazib olishga tayyorlash usullari. tayanch iboralar: tog jinslarini qazib olishga tayyorlashning texnologik urni, muzlashdan ximoya kilish, muzlagan tog jinsini eritish, chukur elektrisitgich, yuzaviy elektr isitgich, par bilan eritish, yuza kismini kuydirish, gidravlik usul, portlatish usuli. 24. Davriy harakatdagi mashinalar bilan tog jinsini qazib olish. tayanch iboralar: draglayn, draglayn parametrlari, mexanik kurakli ekskavatorlar, chumich, strela, rukoyat, skreper, buldozerlar, chumichli yuklagichlar, gildirakli yuklagichlar. 25. Avtomobil transporti yordamida ag’darma hosil qilish. tayanch iboralar: avtosamosvallar, mashinalarni bushatish, agdarma uchastkasi ish fronti uzunligi, agdarma ishini xarakterlovchi asosiy parametrlar, uchastka, bushatiladigan maydon fronti uzunligi, avtomobil yo’lini siljitish kadami. 26. Tog’ jinslarini mexanik usulda qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: uta zich, muzlagan va yarim koyali tog jinslari, traktorli yumshatish, mexanik yumshatgich, massivni yumshatish, yumshatgichning mexnat unumdorligi, yumshatiladigan uchastka uzunligi. 27. Uzluksiz harakatdagi qazuvchi mashinalar bilan tog’ jinsini qazib olish. tayanch iboralar: tog jinslarini rotorli ekskavatorlar bilan qazib olish, ishchi a’zo, strela, kup chumichli zanjirli ekskavatorlar, qazib olish texnologiyasi, chumichlash balandligi, chumichlash radiusi. 28. Tog’ jinslarini portlatish usuli bilan qazib olishga tayyorlash. tayanch iboralar: kamera zaryadlarini kullash usuli, portlovchi moddalar, kozon zaryadlarini kullash usuli, kozonli zaryad konstrukstiyasi, skvajinali zaryadlash usuli, tikinlovchi material, skvajinali zaryadning ta’sir zonasi, skvajinali zaryadlar konstrukstiyasi, shpurli va kuyma zaryadlash usuli. 29. Qazish-yuklash ishlari haqida umumiy ma’lumot. tayanch iboralar: uzluksiz ishlovchi mashinalar, davriy ishlovchi mashinalar, qazibyuklovchi mashinalar, ekskavastiyalovchi mashinalar,qazib-tashuvchi mashinalar, bir kovshli ekskavatorlar, draglayn, skreperlar. 30. Qoplovchi jinslardan ag’darmalar hosil qilish. Ag’darmalar konstrukstiyasi va parametrlari. tayanch iboralar: agdarma, agdarma xosil kilish, ichki va tashki agdarmalar, doimiy va vaktinchalik agdarmalar, agdarma konstrukstiyasi, agdarmalarni aloxida joylashtirish, agdarma uchastkalari, yalpi garamlash, agdarmaning asosiy parametrlari, yarus, agdarma utish kengligi, agdarmali tupikning kabul kilish kobiliyati, agdarmalarni shakllantirish. 31. Skvajinalarni burg’ulash texnologiyasi va mexanizastiyalash. tayanch iboralar: aylanma burgulash, kesuvchi koronkalar, keskichlar, sharoshkali burgulash, sharoshkali tishlar, zarbli-aylanma burgulash, xavoli zarblagichlar. 416 OШIQ KONШILIK ISHLARI 32. Gorizontal va nishab konlarni ochish usullari. Gorizontal va nishab konlarni ochish bosqichlari. Ochuvchi kon laximlari. Kapital va qirqim transheyalarni o’tqazish. Ishchi maydon. Ishchi maydon kengligi. 33. Qiya va tik qiya konlarni ochish usullari. Qiya va tik qiya konlar. Ichki kapital kon laximlari. Ishchi gorizont. Kon laximlarini o’tish usullari. Kon laximlarini transportli va transportsiz o’tish usullari. 34. Karyerlarda atrof muxitni himoya qilish. Kon korxonasining atrof muxitga ta’siri. Kon korxona ob’ektlarilarining atrof muxitga ta’sirining yo’nalishi va xarakteri.Atrof muxitga salbiy ta’sirni kamaytirish bo’yicha chora tadbirlar. Havo muxitini himoyalash. Suv resurslarini himoyalash. Ochiq kon ishlarida unumdor qatlamini saqlash va undan foydalanish. 4. Yakuniy baholashda og’zaki savol javobni o’tqazish tartibi Talabalar bilimini reyting tizimi bo’yicha baholashning og’zaki savol javob usuli, talabalarda mustaqil fikrlash va o’z fikrini mustaqil tarzda ifodalash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Fanlardan yakuniy nazorat VII semestrda og’zaki shaklida o’tkaziladi. Yakuniy savollari va variantlari har o’quv yilining boshida kafedra professor-o’qituvchilari tomonidan yangidan tuzilib, kafedra majlisida muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Yakuniyning har bir varianti bo’yicha qo’yilgan savollarning mazmuni, qamrov darajasi va ahamiyatligi darajasi kafedra mudiri tomonidan tekshirilib, uning imzosi bilan tasdiqlanadi. yakuniyni o’tqazish asosan VII semestrning so’nggi ikki o’quv haftalariga mo’ljallangan bo’lib, u belgilangan haftalardagi mazkur fan bo’yicha o’quv mashg’ulotlari chog’ida o’tkaziladi. Yakuniy variantida 3 ta savol tayanch iboralari bilan keltiriladi. Og’zaki savol javobni baholash mezonlari yakuniy baholashga ajratilgan 30 balldan kelib chiqqan holda ishlab chiqiladi, ya’ni har bir savolga maksimum 10 balldan to’g’ri keladi. Yakuniy og’zaki savol javob mobaynida yakuniyda ishtirok etadigan professor-o’qituvchilar tomonidan talaba baholanadi va shu erning o’zida talabaning fandan to’plagan umumi balli e’lon qilinadi. Yakuniy og’zaki talabaning fan bo’yicha tasavvuri, bilimi, amaliy ko’nikmasini baholash uchun etarli bo’lishi zarur. 5. Reyting natijalarini qayd qilish tartibi Fanlardan talabaning bilimini baholash turlari orqali to’plagan ballari har bir semestr yakunida professor-o’qituvchi tomonidan reyting qaydnomasi va talabaning reyting daftarchasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. 417 OШIQ KONШILIK ISHLARI Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati. Asosiy adabiyotlar 1. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Производственные процессы” Москва, 2010 г. 2. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Технология и комплексная механизация” Москва, 2010 г. 3. Н.Я. Репин “Подготовка горных пород к выемке”. Моска 2009 г 4. Н.Я.Репин, Л.Н.Репин “Производственные процессы. Практикум” Москва 2010 г. Qo’shimcha adabiyotlar 4. Ялтанец И.М., Щадов М.И. “Практикум по открытым горным работам” Москва, 2003 йил 5. П.И.Томаков, И.К. Наумов “Технология, механизация и организация открытых горных работ” Москва, 1992 йил 6. Периодические издания (“Горный вестник Узбекистана”, “Вестник ТаchГТУ”, “Техника юлдузлари”, “Горный журнал”) Internet saytlari http://www.elibrarу.ru/ - Научная электронная библиотека http://www.ngmk.uz-Навоийский горно-металлургический комбинат http://mggu.da.ru-Московский государственный горный институт http://www.rsl.ru-Российская государственная библиотека www.ziyonet.uz- Информационно-образовательный портал 418 OШIQ KONШILIK ISHLARI ЎЗБЕКИСTОН РЕСПУБЛИКАСИ НАИОИЙ КОН-МЕTАЛЛУРГИЯ КОМБИНАTИ НАВОИЙ ДАВЛАT КОНЧИЛИК ИНСTИTУTИ “КОНЧИЛИК” ФАКУЛTЕTИ “КОНЧИЛИК ИШИ” КАФЕДРАСИ “ОЧИҚ КОНЧИЛИК ИШЛАРИ” фанидан АДАБИЁTЛАР РЎЙXАTИ 419 OШIQ KONШILIK ISHLARI Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati. Asosiy adabiyotlar 1. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Производственные проtsессы” Москва, 2010 г. 2. В.Р.Ржевский “Открытые горные работы. Технологиya и комплекснаya механизаtsиya” Москва, 2010 г. 3. Н.Ya. Репин “Подготовка горных пород к выемке”. Моска 2009 г 4. Н.Ya.Репин, Л.Н.Репин “Производственные проtsессы. Практикум” Москва 2010 г. Qo’shimcha adabiyotlar 5. Yaлтанеts И.М., Щадов М.И. “Практикум по открытым горным работам” Москва, 2003 йил 6. П.И.Томаков, И.К. Наумов “Технологиya, механизаtsиya и организаtsиya открытых горных работ” Москва, 1992 йил 7. Периодиchеские изданиya (“Горный вестник Узбекистана”, “Вестник ТаshГТУ”, “Техника юлдузлари”, “Горный журнал”) 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Каримоv И.А. О’zбекиstан XXИ аsр бusаг’аsида. Xаvфsиzликка tаhдид барqарорлик shарtлари. T.: О’zбекиstон, 1997. Егороv П.V, Бобер э.А. и др. Оsноvы горного дела. М., МГГU, 2003 Sагаtоv Н.X. Кон иshи аsоsлари. О’quv кuлланма. Tоshкенt: TДTU, 2005. 212 б. Ржеvsкиy V.V. Оtкрыtые горные рабоtы. CH 1. Проиzvодstvенные проtsеssы. – М., Недра. 1985. 345 s. Н.И. Кuchерsкиy. Sоvременные tеxнологии при оsvоении коренныx меstорождениy zолоtа. М., иzд. «Рuда и меtаллы», 2007. Меstорождение полеzныx иsкопаемыx. М.: иzд. МГГU. 2004 Ермолоv V.А. и др. Меstорождениya полеzныx иsкопаемыx. 2003. Кuchерsкиy Н.И. и др. Sоvерshенstvоvание проtsеssоv оtкрыtоy раzрабоtки sложноstрuкtuрныx меstорождениy эндогенного проиsxождениya. T., ФАН, 1998. 254 s. Кuchерsкиy Н.И., Лuкyaноv А.Н., Tолstоv э.А. Sоvерshенstvоvание проtsеssоv оtкрыtоy раzрабоtки меstорождениy эндогенного проиsxождениya. Tаshкенt: Фан, 1998. 254 s. Yaлtанеts И.М., Щадоv М.И. Пракtикuм по оtрыtым горным рабоtам: Uchеб. Поsобие. М.: МГГU, 2003. – 510 s. 420 OШIQ KONШILIK ISHLARI 18. Даvриy наshрлар («Горныy vеstник Uzбекиstана», «Vеstник TаshГTU», «Tеxника юддuzлари», «Горныy информаtsионно-аналиtиchеsкиy бюллеtен», «Горныy жuрнал», «Подzемное и shаxtное stроиtелstvо», «Uгол», «Минералные реsuрsы Роssии», «Мининг Жоuрнал», «Мининг ин Cанада», «Мининг анд Меtаллuргy», «Мининг Tеchнологy»). 19. Internet saytlari http://www.elibrarу.ru/ - Науchнаya электроннаya библиотека http://www.ngmk.uz-Навоийский горно-металлургиchеский комбинат http://mggu.da.ru-Московский государственный горный институт http://www.rsl.ru-Российскаya государственнаya библиотека www.ziyonet.uz- Информаtsионно-образовательный портал httп://www.zиёнеt.uz – аxбороt tаълим порtали. httп://www.елибрарv.рu/менu инфо.аsп - илмиy элекtрон кutuбxона, httп://мггu.да.рu - Моsкvа даvлаt конchилик uниvерsиtеtи, httп://www.мининг-иоuрнал.cом/ми/МЖ/ми.htм - Мининг Жоuрнал, httп://инфо.uибк.аc.аt/c/c8/c813 - Инstиtutе оф Геоtеchниcал анд Tuннел энгинееринг, httп://www.рsл.рu - Роssиya даvлаt кutuбxонаsи, httп://www.миненеt.cом - Мининг cомпаниеs. httп://www.агмк.uz – Олмалиq tог’-меtаллuргиya комбинаtи; httп://www.нгмк.uz – Наvоиy кон-меtаллuргиya комбинаtи. httп://www.uz/рus/индustриеs/cми.htм - Uгледобыvающаya промыshленноst Uzбекиstана. httп://www.uz/рus/индustриеs/zдо.htм -Zолоtодобыvающаya оtраsл. 421