МОВАЗНАЎСТВА – НАВУКА АБ МОВЕ 1. Прадмет і задачы мовазнаўства. Структура лінгвістыкі. 2. Мовазнаўства ў сістэме чалавечых ведаў. Сувязі мовазнаўства з гуманітарнымі і негуманітарнымі навукамі. 3. Функцыі мовы. 1. Мовазнаўства, або лінгвістыка (фр. linguistique < лац. lingua 'мова'),– навука пра натуральную чалавечую мову ўвогуле i мовы свету як яе прадстаўнікоў. Асноўны аб’ект лінгвістыкі – натуральная мова чалавека. Прадмет: заканамернасці устройства, функцыянавання, развіцця мовы і спосабы іх вывучэння. Гэтыя заканамернасці могуць быць уласцівы асобным канкрэтным мовам ці іх групам. Апроч прыватных заканамернасцей у кожнай мове свету могуць быць выяўлены некаторыя агульныя заканамернасці, уласцівыя ўсім ці большасці моў свету. Больш дэталёва прадмет лінгвістыкі заўважаецца ў асноўных праблемах (задачах) мовазнаўства: ► прыроды и сутнасці мовы; ► унутранага устройства мовы; ► паходжання і развіцця мовы; ► паходжання і развіцця пісьма; ► класіфікацыі моў; ► метадаў і методык лінгвістычнага даследавання; ► прыкладной лінгвістыкі і сувязяў мовазнаўства з іншымі навукамі; ► структуры (страення) мовазнаўства: Сучасную будову лінгвістыкі як навукі можна ўяўляць у выглядзе наступнай абагульненай схемы. Мовазнаўства (макралінгвістыка) складаецца з двух асноўных раздзелаў – мікралінгвістыкі (унутранай л.) і экстралінгвістыкі (знешняй л.). Мікралінгвістыка звяртае ўвагу на ўнутраны бок мовы як сістэмы – яго гукавы, марфалагічны, слоўнікавы, сінтаксічны лад. Экстралінгвістыка вывучае ўсю разнастайнасць сувязей мовы з грамадствам, мысленнем, з уласна камунікатыўным бокам мовы, эмацыянальным, эстэтычным і інш. яго аспектамі. Унутраная лінгвістыка імкнецца вывучаць мову як самастойную з’яву на падмурку ўласна лінгвістычных фактараў з выкарыстоўваннем пераважна ўнутрымоўных паняццяў, катэгорый, тэрмінаў. Праўда, абысціся без звароту да пазамоўных і пазалінгвістычных фактараў немагчыма пры вывучэнні большасці тэм унутранай лінгвістыкі, у прыватнасці такіх, як лексікалогія, семасіялогія, стылістыка, развіццё мовы і інш., але ўсе такія фактары выконваюць другасную, дапаможную ролю і прызначаны для таго, каб больш поўна асвятліць усе асаблівасці той або іншай моўнай з’явы, якая амаль заўсёды мае прамое ці ўскоснае дачыненне адначасова да шматстайных знешніх рэалій. Аднак і ўнутраная лінгвістыка, нягледзячы на тое, што яна характарызуецца адзінствам аб'екта свайго даследавання і не расшчапляецца на шэраг розных навук, як дысцыпліны, што вывучаюць некаторыя іншыя прадметы (пар., напрыклад: зямля даследуецца з розных пунктаў погляду ў астраноміі, геаграфіі, геалогіі, геадэзіі, глебазнаўстве і інш.), з'яўляецца надзвычай разгалінаванай дысцыплінай, дзе вылучаецца мноства ў значнай меры самастойных навуковых аб'ектаў, кожнаму з якіх прысвечана, як правіла, асобная мовазнаўчая дысцыпліна ці раздзел. Звычайна чым глыбей даследаваны прадмет, тым больш раздзелаў вылучаецца ў той дысцыпліне, навуцы, што займаецца ім. Раней у мовазнаўстве было толькі два раздзелы – фанетыка і граматыка, зараз жа іх значна больш. Унутранай лінгвістыцы лагічна супрацьпастаўляецца знешняя. Усе праблемы і пытанні, якія ўзнікаюць на сутоках мовазнаўства з іншымі дысцыплінамі, адносяцца да кампетэнцыі знешняй лінгвістыкі, дзе супрацоўнічаюць прадстаўнікі розных навук і дзе пад адной назвай абагульнена мноства стракатых навуковых напрамкаў, што відаць нават з пераліку дысцыплін (псіха-, сацыя-, этналінгвістыка, паралінгвістыка, матэматычная лінгвістыка, лінгвакультуралогія і г.д.). Акрамя таго вылучаюць мовазнаўства агульнае i прыватнае, тэарэтычнае i прыкладное, сінхранічнае (апісальнае) i дыяхранічнае (гістарычнае), супастаўляльнае i тыпалагічнае. Агульнае мовазнаўства вывучае універсальныя асаблівасці i заканамернасці мовы, г.зн. характэрныя для ўсіх або большасці моў свету. Да найважнейшых праблем агульнага мовазнаўства адносяцца: прырода i сутнасць мовы, мова i мысленне, мова i маўленне, мова i грамадства, мова i культура, будова мовы, законы развіцця i функцыянавання мовы, узнікненне i развіццё пісьма, паходжанне мовы, класіфікацыя моў, метады даследавання мовы i r. д. Прыватнае мовазнаўства вывучае канкрэтныя мовы (напрыклад, беларускую, украінскую, нямецкую, японскую), ix гісторыю, сучасны стан, дыялекты, літаратурную мову i r. д. або групу роднасных моў (славянскую, раманскую, германскую, балтыйскую, індыйскую i r. д.). Мовы адрозніваюцца структурай, ступенню ўнармаванасці, лексічным багаццем, стылістычнай дыферэнцыяцыяй i г. д. Напрыклад, y кожнай мове ёсць адметныя гукі (бел. [дж], польск. [б] (ą), балг. [ь], англ. [аг], ням. [ç]), марфемы, словы, фразеалагізмы, сінтаксічныя канструкцыі. Тэарэтычнае мовазнаўства разглядае тыя ж самыя праблемы, што i агульнае, аднак y адрозненне ад яго звычайна арыентуецца на адну мову (напрыклад: тэарэтычная фанетыка нямецкай мовы, тэарэтычная лексікалогія рускай мовы, тэарэтычная граматыка англійскай мовы i г. д.). Прыкладное / дастасоўнае / практычнае мовазнаўства займаецца пытаннямі выкарыстання мовазнаўчай тэорыі на практыцы: пры стварэнні слоўнікаў, алфавітаў для беспісьмовых народаў, для ўдасканалення правапісу, уніфікацыі тэрміналогіі, павышэння культуры маўлення, y навучанні роднай i няроднай мовам, пры перакладзе з адной мовы на іншую, аўтаматычнай апрацоўцы тэксту, для анатавання i рэферавання інфармацыі, пры камп'ютэрызацыі навучання i інш. У дачыненні да восі часу лінгвістыка падзяляецца на сінхранічную, дыяхранічную, тыпалагічную. Сінхранічная дапускае вывучэнне сістэмнай арганізацыі мовы ў еднасці двух аспектаў – аналітычнага (унутраная прылада) і дынамічнага (заканамернасці функцыянавання). Сінхранія – гэта адна кропка на восі часу, г.зн. стан мовы на пэўным этапе яго функцыянавання як сістэмы адначасова існуючых элементаў. Напрыклад, сучасная іспанская мова. Дыяхранічная вывучае развіццё моўнай сістэмы ў часе. Дыяхранія - гэта мінімум дзве генетычна звязаныя кропкі на восі часу, мінімум два сінхронныя зрэзы мовы, напрыклад, лад сучаснай рускай мовы ў параўнанні з ладам старажытнарускага мовы эпохі Кіеўскай Русі. Тыпалагічная лінгвістыка вывучае структурныя і функцыянальныя ўласцівасці моваў незалежна ад характару генетычных адносін паміж імі і безадносна да восі часу. Гэты аспект завецца панхранічным (ад слова панхранія), што азначае разгледжанне лінгвістычных з’яў як агульных (універсальных), пазачасавых, т.е. як уласцівых чалавечай мове ўвогуле. Тыпалагічнае мовазнаўства усталёўвае моўныя універсаліі, г.зн. палажэнні, якія сапраўдныя для ўсіх моў свету (т.зв. абсалютныя універсаліі) або для іх значнай большасці (т.н. статыстычныя універсаліі). Да абсалютных універсалій адносяцца, напрыклад, наступныя: 1) ва ўсіх мовах свету існуюць галосныя і змычныя зычныя (суадносіны іх могуць быць рознымі); 2) у кожнай мове моўны паток чляніцца на склады, сярод якіх абавязкова сустракаецца структура “зычны + галосный”; 3) ва ўсіх мовах свету ёсць імёны ўласныя і займеннікі; 4) у граматычнай сістэме любой мовы адрозніваюцца імя і дзеяслоў; 5) у кожнай мове ёсць словы, якія перадаюць эмоцыі або каманды чалавека; 6) калі ў мове ёсць катэгорыя склона або рады, то ў ім ёсць і катэгорыя ліку; 7) калі ў мове ёсць супрацьпастаўленне па роду ў назоўнікаў, то яно ёсць і ў займеннікаў; 8) на ўсіх мовах свету людзі гавораць сказамі і г.д. З ліку статыстычныx універсалій можна прывесці такія; 1) у большасці моваў свету існуе не меньш за два розных галосных (выключэнне складае толькі мова аранта ў Аўстраліі, якая мае толькі адзін галосны); 2) у большасці моў свету сістэма займеннікаў мае не меньш за два лікі (выключэннем з’яўляецца адна з аўстранэзійскіх моў - яванская, у якой займеннікі адз.л. і мн.л. не адрозніваюцца). У залежнасці ад аб’ёму моўнага матэрыялу сінхранічную (апісальную) можна подзяліць на ўласна апісальную, якая вывучае сістэму адной мовы; і супастаўляльную (кантрастыўную), якая мае справу з сістэмным супастаўленнем ладу двух або больш моў незалежна ад наяўнасці або адсутнасці генетычных сувязяў паміж імі. 2. Навука аб мове (мовазнаўства, лінгвістыка) адносіцца да адной з самых старажытных галін ведаў. Яна пачала развівацца ў Месапатаміі – адным з цэнтраў старажытнай цывілізацыі ў ПаўднёваЗаходняй Азіі (даследаваліся граматычныя структуры шумерскай мовы), y Сірыі, Малой Азіі (у сувязі са станаўленнем i развіццём клінапісу ў III—II тыс. да н. э.) i Егіпце, a таксама ў Індыі i Кітаі. Так, для навучання пісьму ў Месапатаміі i Паўднёвай Сірыі (сярэдзіна III тыс. да н. э.), a пазней i ў іншых краінах Пярэдняй Азіі складаліся спісы складовых знакаў i граматычных форм, а таксама слоў. Першапачаткова мовазнаўства было чыста апісальным. Узнікненне ж апісальнага тэарэтычнага мовазнаўства звязана са Старажытнай Індыяй, дзе Паніні (V ст. да н. э.) стварыў першую ў свеце граматыку санскрыту – старажытнаіндыйскай сакральнай мовы. Стварэнне такой граматыкі было абумоўлена патрэбай апісаць мовы свяшчэнных тэкстаў (Вед), пераважна фаналогіі i граматыкі. На працягу ўсіх гадоў свайго існавання мовазнаўства лічылася адной з асноўных дысцыплін у сістэме навук і ў сістэме адукацыі. Яшчэ Арыстоцель падкрэсліваў, што галоўнымі прадметамі навучання ў яго час з’яўляюцца граматыка, гімнастыка, музыка і зрэдку маляванне. Вылучэнне мовазнаўчай дысцыпліны на вядучае месца не было выпадковым, бо для старажытнагрэчаскіх філосафаў, успрымаўшых сінкрэтычна навакольны свет, мова ўяўлялася яго натуральным працягам, арганічнай часткай, якая звязвала чалавека з ім і адначасова рабіла магчымым спасцігаць дадзены свет. Мова побач з лічбамі паважалася унікальным мудрым сродкам пазнання знешняй рэчаіснасці. Мяняліся часы, гуманітарныя навукі адсоўваліся на другасныя пазіцыі прыродазнаўчымі дысцыплінамі, але мовазнаўства па-ранейшаму заставалася сярод прыярытэтных адгалінаванняў ведаў як у навуцы, так і ў адукацыі. Буйны англійскі філосаф Ф. Бэкан лічыў, што каранямі чалавечых ведаў служаць лінгвістыка, матэматыка, перспектыва і эксперыментальныя навукі. Вядомы гуманіст і асветнік, прадстаўнік славянскага свету, Я. А. Каменскі адзначаў: “Ніхто не будзе аспрэчваць таго, што ключом да ўсіх навук служыць граматыка”. Пад граматыкай раней разумелася вучэнне аб мове. І на сёння сярод мноства існуючых навук мовазнаўства не страціла сваіх вядучых пазіцый: ► мова з'яўляецца універсальным інструментам пазнання, што выкарыстоўваецца ва ўсіх навуках, і абавязковым, бадай, галоўным прадметам вывучэння ў школе; ► мовазнаўства, як зазначыў Раман Якабсан, служыць мастом паміж прыродазнаўчымі і гуманітарнымі навукамі, г. зн. займае і “геаграфічна” цэнтральнае месца ў сістэме сучасных навук. ► мовазнаўства з'яўляецца самай разгалінаванай навукай, бо мноства з існуючых некалькіх тысяч моў вывучаюцца або здольны вывучацца асобнай лінгвістычнай дысцыплінай (пар.: мовазнаўства беларускае, рускае, літоўскае, чэшскае, арабскае, іспанскае, і г. д.). Акрамя таго, кожнай моўнай сям'і прысвечана таксама асобная галіна лінгвістыкі (пар.: славянская, германская, раманская, цюркская, балтыйская, угра-фінская і г. д.), а ўнутры ўсіх такіх дысцыплін існуюць свае паддысцыпліны (пар.: фанетыка, граматыка, лексікалогія, фразеалогія і інш.). ► мовазнаўства мае разнастайныя сувязі практычна з усімі іншымі навукамі, як гуманітарнымі, так і прыродазнаўчымі. Сувязь мовазнаўства з гуманітарнымі навукамі. Вывучаючы мову як найважнейшы сродак зносін y грамадстве i сувязі яе з мысленнем i свядомасцю, мовазнаўства належыць да гуманітарных навук i цесна звязанае з рознымі сацыяльнымі навукамі: ► ф і л а с о ф і я й , якая вызначае агульны падыход да вывучэння з'яў, y тым ліку моўных, i прынцыпы ix даследавання; ► л o г i к a й , якая вывучае, апрача іншага, сувязь мовы i мыслення; ► г і с т о р ы я й , якая даследуе змяненні сацыяльных структур грамадства. развіццё якіх y шэрагу выпадкаў вызначае развіццё мовы, культуры, літаратуры, мастацтва. Апрача таго, y мове (слоўніку) адлюстроўваюцца гісторыя народа, яго ўзаемадачыненні з іншымі народамі i інш.; ► э т н а г р а ф і я й , якая, вывучаючы побыт i культуру народа, распрацоўвае, напрыклад, агульныя прынцыпы функцыянавання мовы ў грамадствах рознага тыпу, y тым ліку праблемы табу, эўфемізмаў, рытуальнага выкарыстання мовы i інш. (узнікла “стыкавая” навука этналінгвістыка: ад грэч. etnos 'народ, племя' i фр. Linguistique); ► а р х е а л о г і я й (здабыткі археалагічных раскопак – помнікі пісьменнасці – даследуюцца лінгвістамі); ► c a ц ы я л o r i я й , якая мае дачыненне, як навука пра грамадства, i да такіх, напрыклад, пытанняў: сацыяльная прырода мовы, яе грамадскія функцыі, уплыў грамадства наразвіццё i функцыянаванне мовы i мовы на грамадства i інш. (на стыку сфармавалася сумежная навука сацыялінгвістыка, або сацыяльная лінгвістыка); ► г е р м е н е ў т ы к а й (грэч. hermëneutike < hermënèuo 'растлумачваю, тлумачу'), навукай аб прынцыпах інтэрпрэтацыі тэкстаў (пераважна старажытных рэлігійных i гістарычных); ► г р а м а т а л о г і я й (ад грэч. gramma 'пісьмовы знак' i logos 'вучэнне'), навукай пра пісьмо (яго паходжанне, асноўныя этапы развіцця); ► п с і х а л о г і я й , таму што маўленчая дзейнасць (спараджэнне i ўспрыняцце маўлення) звязана з псіхікай чалавека, мае ярка выражаную індывідуальна-псіхалагічную адметнасць (у выніку кантакту ўзнікла псіхалінгвістыка: ад грэч. psyche 'душа' i фр. Linguistique); ► л і т а р а т у р а з н а ў с т в а м , якое мае агульны з мовазнаўствам аб'ект — слова i ўтварае разам навуку філалогію (ад грэч. philología -— даслоўна 'любоў да слова'). Асабліва цесна звязана з літаратуразнаўствам стылістыка i гісторыя літаратурнай мовы. Сувязь мовазнаўства з прыродазнаўчымі навукамі. Мовазнаўства звязана з такімі прыродазнаўчымі навукамі, як, напрыклад: ► ф i з i я л o r i я , якая вывучае работу маўленчага апарату i артыкуляцыю гукаў; ► а н т р а п а л о г і я , якая, вывучаючы паходжанне чалавека, закранае пытанні ранніх этапаў развіцця яго мовы (сумежная навука антрапалінгвістыка — ад грэч. anthwpos 'чалавек'); ► м e д ы ц ы н a , якая моўныя факты выкарыстоўвае ў дэфекталогіі, лагапедыі, псіхіятрыі, y лячэнні рознага роду афазій — парушэнняў маўлення); ► ф i з i к a , якае дае магчымасць даследаваць акустычныя асаблівасці гукаў маўлення; ► м а т э м а т ы к а , таму што ў мовазнаўстве выкарыстоўваюцца матэматычныя метады даследавання (на сумежжы ўзнікла навука матэматычная лінгвістыка); ► к і б е р н е т ы к а , якая даследуе таксама пытанні аўтаматычнай апрацоўкі інфармацыі, што перадаецца праз натуральныя i штучныя мовы (сумежная навука называецца кібернетычнай лінгвістыкай: ад грэч. kybernëtikê 'майстэрства кіравання'); ► с е м і ё т ы к а , якая вывучае розныя знакавыя сістэмы, да якіх адносіцца i мова (узнікла сумежная навука лінгвасеміётыка: ад лац. lingua 'мова' i семіётыка: ад грэч. sêmeion 'знак, прымета'); ► г е а г р а ф і я , таму што на геаграфічных картах адлюстроўваюцца межы пашырэння дыялектных моўных з'яў, якія абазначаюцца ізаглосамі (ад грэч. ísos 'роўны, аднолькавы, падобны' i glossa 'мова, маўленне') — лініямі,якія злучаюць пункты з аднолькавымі моўнымі асаблівасцямі (сумежная навука мае назву лінгвагеаграфія (ад лац. lingua 'мова', a таксама геаграфія: грэч. geographia 'землеапісанне'), або лінгвістычная геаграфія). 3. Тэрмін “функцыя” ў лінгвістыцы ўжываецца ў некалькіх значэннях: 1) прызначэнне, роля мовы ў чалавечым грамадстве (у гэтым выпадку гавораць аб функцыях мовы); 2) прызначэнне адзінак мовы (аб функцыях моўных адзінак (фанем, марфем, слоў, сказаў)). Функцыі мовы - гэта праяўленне яго існасці. Даследчыкі мовы не сыходзяцца ў пытанні аб колькасці і характары функцый. Аднак асноўныя базавыя функцыі вылучаюць усе – камунікатыўную і кагнітыўную. Акрамя таго, гавораць аб пазнавальнай, намінатыўнай, рэгулятыўнай, фатычнай, эстэтычнай, магічнай, этнічнай функцыях. ► КАМУНІКАТЫЎНАЯ ФУНКЦЫЯ Камунікацыя – значыць зносіны, абмен інфармацыяй. Іншымі словамі, мова ўзнікае і існуе першым чынам для таго, каб людзі маглі перадаваць адзін аднаму інфармацыю. А што значыць – інфармацыя? Ці любы тэкст нясе яе ў сабе? Відавочна, не. Вось я, праходзячы побач з людзьмі у белых халатах, раптам чую: “Ціск знізіўсяся да трох атмасфер”. Ну і што? Тры атмасферы – гэта многа або мала? Радавацца трэба або бегчы куды далей? Іншы прыклад. Адчыніўшы кнігу, мы наталківаемся, трапляем, на наступныя словы: “Дэструкцыя гіпаталамуса і верхняй часткі сцябла гіпофіза ў выніку неапластычнай або гранулематознай інфільтрацыі можа абумовіць развіццё клінічнай карціны НД”. Быццам на замежнай мове, ці не праўда? Мабыць, адное, што мы з дадзенага тэкста зразумеем, - гэта то, што гэтая кніга не для нас, а для спецыялістаў у адпаведнай галіне ведаў. Для нас жа яна інфармацыі не нясе. Трэці прыклад. Ці інфарматыўным для мяне, дарослага чалавека, будзе выказванне “Волга впадает у Каспийское мора?” Не. Я гэта добра ведаю. Гэта ўсім добра вядома. Ніхто ў гэтым не сумняваецца. Не выпадкова дадзенае выказванне служыць прыкладам банальных, ісцін: яно нікаму не цікава. Яно неінфарматыўна. Такім чынам, інфармацыя – гэта звесткі, даступныя для разумення і важныя для паводзін таго, каму яны адрасаваны. Тэкст будзе інфарматыўным для мяне толькі тады, калі я буду гатовы да яго ўспрыняцця і калі якія ўтрымліваюцца ў ім звесткі, якія ўтрымліваюцца ў ім нейкім чынам уздзейнічаюць на маі паводзіны. Гэта не значыць, вядома, што я неадкладна кудысьці пабягу або пачну цалкам перастройваць сваё жыццё. Але, можа быць, адкажу нешта або проста задумаюся аб чым-небудзь (зацікаўлюся чымсьці, захачу падзяліцца пачутым з іншым чалавекам і г.д.). Інфармацыя перадаецца ў абшару і ў часе. У абшару – значыць ад мяне да вас, ад чалавека да чалавека, ад аднога народа да іншаму... У часе – значыць ад учарашняга дня да сёняшняга і наадварот. Дзякуючы мове ажыццяўляецца пераемнасць чалавечай культуры, адбываецца накапленне і засвойванне вопыта, выпрацаванага папярэднімі пакаленнямі. Каб захаваць сябе як асоба, чалавек абавязкова павінен мець зносіны – гэта форма яго самасцвярдження. Калі субяседнікаў няма, ён павінен размаўляць хаця б з самым сабою. Дадзеная сітуацыя знаёмая людзям, якія аказаліся на доўгі час адарванымі ад грамадства: падарожнікам, пустэльнікам. Рабінзон у вядомым рамане Д.Дэфо, пакуль ён не сустракае Пятніцу, пачынае размаўляць з папугаем – гэта лепш, чым сысці з розуму ад адзіноты. Слова таксама ў нейкім сэнсе ёсць справа. Возьмем прасцейшы выпадак. Адзін чалавек нешта гаворыць іншаму: просіць яго, загадвае, раіць, папярэджвае. Чым прадыктаваны гэтыя моўныя дзеянні? Клопатам аб шчасці бліжняга? Не толькі. Або, прынамсі, не заўсёды. Звычайна размаўляючы чалавек мае нейкую ўласную цікавасць, і гэта цалкам натуральна, бо такая чалавечая прырода. Напрыклад, ён просіць субяседніка зрабіць нешта, замест таго каб рабіць гэта самому. Для яго справа як бы ператвараецца ў слова. Слова замяшчае дзеянне. Ну а другі чалавек - субяседнік? Яму самому, можа, і не патрэбна тое, што ён будзе рабіць па просьбе размаўляючага (або не цалкам ясныя прычыны і падставы гэтага дзеяння), і тым не менш ён дадзеную просьбу выканае, ператворыць слова ў рэальную справу. У гэтым можна ўбачыць зачаткі падзела працы, першаасновы чалавечага грамадства! Менавіта так характарызуе выкарыстанне мовы Леанард Блумфілд. Мова, гаварыў ён, дазваляе адному чалавеку здзейсніць дзеянне (учынак, рэакцыю) там, дзе іншы чалавек мае ў гэтым дзеянні патрэбнасць. Такім чынам, варта пагадзіцца з думкай: камунікацыя, зносіны з дапамогай мовы – адзін з галоўных фактараў, якія стварылі чалавецтва. ► КАГНІТЫЎНАЯ ФУНКЦЫЯ Але чалавек, які размаўляе – гэта разам з тым чалавек, які думае. І другая функцыя мовы, цесна звязаная з камунікатыўнай, ёсць функцыя мысліцельная (па-іншаму - кагнітыўная, ад лат. соgnatiо 'пазнанне'). Нярэдка нават пытаюць: а што важней, што першасней – камунікацыя або мысленне? Напэўна, так ставіць пытанне нельга: гэтыя дзве функцыі мовы абумоўліваюць адна адну. Гаварыць – значыць выяўляць свае думкі. Але, з іншага боку, самыя гэтыя думкі фарміруюцца.у нас у галаве з дапамогай мовы. А калі ўспомніць аб тым, што ў асяродзі жывёл мова “ўжо” выкарыстоўваецца для камунікацыі, а сапраўднага мыслення тут “яшчэ” няма, то можна прыйсці да высновы аб першаснасці камунікатыўнай функцыі. Але лепш сказаць так – камунікатыўная функцыя выхоўвае, гадуе мысліцельную. Як гэта разумець? Адна маленькая дзяўчынка аб гэтым сказала так: “Адкуль я ведаю, што я думаю? Вось скажу – тады спазнаю”. Мы сутыкаемся тут з важнай праблемай фарміравання (і фармуліравання) думкі. Варта яшчэ раз паўтарыць: думка чалавека пры сваім нараджэнні абапіраецца не толькі на ўніверсальныя змястоўныя катэгорыі і структуры, але і на катэгорыі і адзінкі канкрэтнай мовы. Вядома, гэта не значыць, што, акрамя словесного мышления, не існуе інакшых форм разумнай дзейнасці. Але асноўная форма мыслення, якая аб’ядноўвае ўсіх людзей у большасці жыццёвых сітуацый, – гэта мысленне моўнае, слоўнае. Іншая справа, што словы і іншыя адзінкі мовы выступаюць у ходзе мысліцельнай дзейнасці ў нейкім “не сваім” выглядзе, іх цяжка ўхапіць, вылучыць (яшчэ б: мы бо думаем значна хутчэй, чым гаворым!), і нашае «унутранае маўленне» (гэта тэрмін, уведзены ў навуку выдатным псіхолагам Л.С.Выготским) фрагментарнае і асацыятыўнае. Гэта значыць, што словы тут прадстаўленыя нейкімі сваімі “кавалачкамі” і злучаюцца яны паміж сабою не так, як у звычайным “знешнім” маўленні, а плюс да таго ж у моўную тканіну думкі ўваходзяць яшчэ выявы – зрокавыя, слыхавыя, датыкальныя і г.д. Атрымоўваецца, што структура “унутранай” прамовы больш складаная, чым структура прамовы “знешняй”, даступнай нагляду. І усё ж тое, што ў яе аснове ляжаць катэгорыі і адзінкі канкрэтнай мовы, сумнявацца не даводзіцца. Пацверджанне было знойдзена ў разнастайных эксперыментах. Падыспытнаму спецыяльна давалі задачу і, пакуль ён – пра сябе - разважаў над ёй, яго маўленчы апарат даследвалі з розных бакоў. То прасвечвалі рэнтгенаўскім апаратам яго глотку і ротавую поласць, то бязважкімі датчыкамі здымалі з вуснаў і з мовы электрычны патэнцыял... Вынік быў адзін: пры мысліцельнай (“нямой!”) дзейнасці маўленчы апарат чалавека знаходзіўся ў стане актыўнасці. У ім адбываліся нейкія зрухі, змяненні, – ішла праца! Яшчэ больш выразныя ў дадзеным сэнсе сведчанні паліглотаў, г.зн. людзей, якія вольна валодаюць некалькімі мовамі. Звычайна яны без цяжкасцей вызначаюць у кожны канкрэтны момант, на якой мове думаюць. (Прычым вылучэнне або змена мовы, на які абапіраецца думка, залежыць ад умоў, у якіх паліглот знаходзіцца, ад самога прадмета думкі і да т.п.) Вядомы балгарскі спявак Барыс Хрыстаў, доўгія гады які жыў за мяжой, лічыў сваім абавязкам спяваць арыі на мове арыгінала. Ён тлумачыў гэта так: "Калі я гавару па-італьянску, то і думаю паітальянску. Калі гавару па-балгарску, то і думаю па-балгарску". Але аднойчы на паказе “Барыса Гадунова” Христов спяваў, натуральна, па-руску – спеваку прыйшла ў галаву нейкая думка паітальянску. І ён нечакана для сябе працягнуў арыю... на італьянскай мове. Дырыжор акамянеў. А публіка (адбылося гэта ў Лондане), дзякуй Богу, нічога не заўважыла... Цікава, што сярод пісьменнікаў, якія валодаюць некалькімі мовамі, рэдка сустракаюцца аўтары, якія перакладаюць самі сябе. Справа ў том, што для сапраўднага творцы перакласці раман на іншую мову – значыць не проста перапісаць яго, але перадумаць, пераадчуць, напісаць ізноў, у згодзе з іншай культурай, з іншым “поглядам на свет”. Ірландскі драматург Сэмюэл Беккет, адзін з заснавальнікаў тэатра абсурда, ствараў кожную сваю рэч двойчы, спачатку на французскай, потым на английскай мове. Але пры гэтым настойваў, што прамова павінна ісці аб двух розных творах. Падобныя разважанні на гэтую тэму можна знайсці таксама ў Уладзіміра Набокова, які пісаў па-руску і паангельску, і ў іншых “двухмоўных” пісьменнікаў. Але калі думка у сваім фарміраванні і развіцці звязана з матэрыялам канкрэтнай мовы, то ці не губляе яна сваю спецыфіку, сваю глыбіню пры перадача сродкамі іншай мовы? Ці магчымы тады ўвогуле пераклад з мовы на мову? Аднак паводзіны і мысленне людзей пры ўсім іх нацыянальным каларыце падпарадкоўваецца некаторым універсальным, агульначалавечым законам І мовы, пры ўсіх іх разнастайнасці, таксама базуюцца на некаторых супольных прынцыпах. Так што ў цэлым пераклад з мовы на мову магчымы і неабходны. Ну а нейкія страты пры гэтым непазбежны. Гэтак жа як і набыткі. Шэкспір у перакладзе Пастэрнака – гэта ўжо не толькі Шэкспір, але і Пастэрнак. Мова – не проста форма, абалонка для думкі, гэта нават не сродак мыслення, а хутчэй яго спосаб. ► ПАЗНАВАЛЬНАЯ ФУНКЦЫЯ Трэцяя функцыя мовы – пазнавальная (акумулятыўная). Вялікая частка таго, што ведае дарослы чалавек аб свеце, прыйшло да яго з мовай, праз мову. Ён, магчыма, ніколі не быў у Афрыцы, але ведае, што там ёсць пустыні і саванны, жырафы і насарогі, рака Нил і возера Чад. Ён ніколі не быў на металургічным камбінаце, але мае паняцце аб тым, як выплаўляецца жалеза. Чалавек можа ў думцы вандраваць у часе, звяртацца да таямніц мікраміра – і ўсім гэтым ён абавязаны мове. Яго ўласны вопыт, атрыманы пры дапамозе органаў пачуццяў, складае невялікую частку. Як жа фарміруецца ўнутраны свет чалавека? Якая роля мовы ў гэтым працэсе? Асноўная прылада, з дапамогай якой чалавек спазнае свет, ёсць паняцце. Яно ўтвараецца ў ходзе практычнай дзейнасці чалавека дзякуючы здольнасці яго розума да абстрагавання, абагульнення. (Варта падкрэсліць: найніжэйшыя формы адлюстравання рэчаіснасці ў прытомнасці – такія, як адчуванне, успрыняцце, прадстаўленне, – ёсць і ў жывёл. Сабака, напрыклад, мае прадстаўленне аб сваім гаспадары, аб яго голасе, паху, звычках і г.д., але абагульненага паняцця “гаспадар”, роўна як і “пах”, “звычка” і да т.п., у сабаки няма.) Паняцце адрываецца ад наглядна-пачуццёвай выявы прадмета. Гэта адзінка лагічнага мыслення, прывілей хома сапіенса. Як утворыцца паняцце? Чалавек наглядае мноства з’яў аб’ектыўнай рэчаіснасці, параўноўвае іх, вылучае ў іх розныя прыкметы. Прыкметы неважныя, выпадковыя ён “адцінае”, адцягваецца ад іх, а прыкметы істотныя складае, сумуе – і атрымоўваецца паняцце. Напрыклад, параўноўваючы розныя дрэвы – высокія і нізкія, маладыя і старыя, ліставыя і хвойныя і г.д., ён вылучае ў якасці сталых і істотных наступныя прыкметы: а) гэта расліны (радавая прыкмета), б) шматгадовыя, в) з цвёрдым сцяблом і г) з веццем, утвараючым карону. Так фарміруецца ў свядомасці чалавека паняцце “дрэва”, пад якое падводзіцца ўся разнастайнасць канкрэтных дрэў; яно і замацоўваецца ў адпаведным слове: дрэва. Слова ёсць тыповаая, нармальная форма існавання паняцця. Вядома, неабходны некаторыя разумовыя намаганні і, напэўна, немалы час для таго, каб зразумець, што каштан пад акном і карліка- вая сасна ў гаршчку – гэта ўсё “дрэва”. Але менавіта такі асноўны шлях чалавечага пазнання – ад асобнага да агульнага, ад канкрэтнага да абстрактнага. Такі ў прынцыпе шлях эвалюцыі ўсіх моваў свету: значэнні абагульненыя вырастаюць у іх на базе значэнняў больш канкрэтных. Аднак у кожнага народа нейкія ўчасткі рэчаіснасці чляняцца больш падрабязна, чым іншыя. Добра вядомы той факт, што ў мовах народаў, насяляючых Крайнюю Поўнач (эскімосаў), існуюць дзесяткі назваў для розных выглядаў снега і ільда (хаця пры гэтым можа не быць абагульненай назвы для снега ўвогуле). У арабаў-бедуінаў адрозніваюцца дзесяткі найменняў для розных выглядаў вярблюдаў – у залежнасці ад іх пароды, узроста, прызначэння і да т.п. Зразумела, што такая разнастайнасць назваў выклікана умовамі самога жыцця. Вось як пісаў аб мовах карэнных жыхароў Афрыкі і Амерыкі вядомы французскі этнограф Люсьен Леві-Бруль у кнізе “Першабытнае мысленне”: “Усё прадстаўлена ў выглядзе выяваў-паняццяў, гэта значыць свайго роду малюнкамі, дзе замацаваны і абазначаны найдрабнейшыя асаблівасці (а гэта дакладна не толькі ў адносінах усіх прадметаў, якія б яны не былі, але і ў адносінах усіх рухаў, усіх дзеянняў, усіх станаў, усіх уласцівасцяў, якія выражаюцца мовай). Таму слоўнік гэтых “першабытных” моў павінен вылучацца такім багаццем, аб якім нашыя мовы даюць толькі вельмі аддаленае прадстаўленне”. Не трэба толькі думаць, што ўся гэта разнастайнасць тлумачыцца выключна экзатычнымі ўмовамі жыцця або неаднолькавым становішчам народаў на лесвицы чалавечага прагрэсу. І ў мовах, якія належаць адной цывілізацыі можна знайсці шмат прыкладаў рознай класіфікацыі навакольнай рэчаіснасці. Так, у сітуацыі, у якой рускі скажа проста нага (“Доктар, я нагу пашкодзіў”), англічанін павінен будзе вылучыць, ці спажыць яму слова leg або слова foot - у залежнасці ад таго, аб які часткі нагі ідзе прамову: ад бядра да шчыкалаткі або аб ступні. Далей, мы скажам па-руску “палец” безадносна да таму, ці ідзе прамову аб пальцы на назе або пальцы на руцэ. А для англічаніна або немца гэта “розныя” пальцы, і для кожнага з іх ёсць сваё найменне. Палец на назе называ-ется паангельску toe, палец на руцэ – finger. Затое ў рускіх адрозніваюцца сіні і блакітны колеры, а для немца або англічаніна гэтае адрозненне неістотнае, другаснае, як для нас, напрыклад, адрозненне паміж чырвоным і бардовым: Blue ў английскай мове – гэта адзінае паняцце "сіне-блакітны". І няма сэнсу задаваць пытанне: а якая мова бліжэй,да ісціны. Кожная мова мае рацыю, бо мае права на сваё разуменне свету”. Нават мовы вельмі блізкія, якія складаюцца ў цеснай роднасці, і то паказваюць сваю “самостийность”. Напрыклад, рускі і беларускі вельмі падобныя паміж сабою. Аднак у беларускім няма дакладных адпаведнасцей рускім словам общение, ценитель... Затое з беларускага на рускі цяжка перакласці шчыры або плён. І такіх слоў набіраецца на цэлы слоўнік. Мова, як мы бачым, аказваецца для чалавека гатовым класіфікатарам аб’ектыўнай рэчаіснасці, і гэта добра: ён як б пракладвае каляю, па якім рухаецца цягнік чалавечых ведаў. Але разам з тым мова навязвае сваю сістэму класіфікацыі ўсім удзельнікам дадзенай канвенцыі, пагаднення – з гэтым таксама цяжка спрачацца. Мова гадуе чалавека, фарміруе яго ўнутраны свет у гэтым сутнасць пазнавальнай функцыі мовы. Прычым выяўляцца дадзеная функцыя можа ў самых нечаканых сітуацыях. Бенжамен Лі Уорф прыводзіў такія прыклады са сваёй практыкі (ён працаваў калісьці інжынерам па тэхніку супрацьпажарнай бяспекі). На складзе, на якім захоўваюцца бензінавыя цыстэрны, людзі паводзяць сябе асцярожна: не раскладваюць агню, не пстрыкаюць запальніцамі... Аднак тыя жа самыя людзі паводзяць сябе па-іншаму на складзе, аб якім вядома, што тут захоўваюцца пустыя (паангельску empty) цыстэрны. Тут яны праяўляюць нядбаласць, могуць закурыць цыгарэту і да т.п. А паміж тым пустыя цыстэрны з-пад бензіну нашмат небяспечней, чым поўныя: у іх застаюцца пары бензіна. Чаму жа людзі паводзяць сябе так неасцярожна? – пытаў сябе Уорф. І адказаў: таму што іх супакойвае, слова пустой, якое мае некалькі значэнняў: 1) “які не ўтрымлівае ў сабе нічога (аб вакууме)", 2) “які не ўтрымлівае ў сабе чагосьці”. І людзі як б падмяняюць адно значэнне іншым. З падобных фактаў вырасла цэлая лінгвістычная канцэпцыя – тэорыя лінгвістычнай адноснасці, якая сцвярджае, што чалавек жыве не столькі ў свеце аб’ектыўнай рэчаіснасці, колькі ў свеце мовы. Значыць, мова можа быць прычынай непаразуменняў і памылак. Чалавек, які вырашыў называць тую ці іншую рэч так, а не інакш, не вельмі імкнецца затым яе змяняць. Таму моўныя класіфікацыі часцяком разыходзяцца з класіфікацыямі навуковымі (больш познімі і больш дакладнымі). Мы, напрыклад, падзялілі ўвесь жывы свет на жывёл і расліны, а сістэматолагі гавораць, што такі падзел няправільны, бо існуюць яшчэ прынамсі грыбы і мікраарганізмы, якія нельга аднесці ні да жывёл, ні да раслін. Не супадае з навуковым нашае “бытавае” разуменне таго, што такое мінералы, ягады, – каб пераканацца ў гэтым дастаткова заглянуць у энцыклапедычны слоўнік. Ды Капернік яшчэ ў XVI веку даказаў, што Зямля верціцца вакол Сонца, а мова дагэтуль адстойвае мінулы пункт гледжання, бо мы гаворым: “Сонце ўзыходзіць, солнце заходзіць...” – і нават не заўважаем гэтага анахранізму. Аднак не трэба думаць, што мова толькі тармазіць прагрэс веды. Ён можа, наадварот, садзейнічаць яго развіццю. Аб гэтым пісаў французскі мовазнаўца Жозэф Вандрыес: “Мова гнуткая і рухомая, у якой граматыка зведзена да мінімуму, паказвае думку ва ўсёй яе выразнасці і дазваляе ёй рухацца вольна; мова негнуткая і цяжкаважная абмяжоўвае думку”. ► НАМІНАТЫЎНАЯ ФУНКЦЫЯ Мы ўжо дакраналіся яе, разважаючы аб функцыі пазнавальнай. Справа ў том, што называнне складае важную частку пазнання . Чалавек, абагульняючы масу канкрэтных з’яў, адцягваючыся ад іх выпадковых прыкметаў і вылучаючы істотныя, мае патрэбу пазамацоўваць атрыманыя веды ў слове. Так з’яўляецца назва. Калі б не яно, паняцце так і засталося б нематэрыяльнай абстракцыяй, да якой нельга дакрануцца, аб якой не атрымоўваецца дамовіцца. А пры дапамозе слова чалавек можа як бы аграмадзіцьразгледжаную частку навакольнай рэчаіснасці, сказаць сабе: “Гэта я ўжо ведаю”, і пайсці далей. Сістэма паняццяў, якой валодае сучасны чалавек, абапіраецца на сістэму назваў. Лягчэй за ўсё паказаць гэта на прыкладзе імёнаў уласных. Паспрабуем з курсаў гісторыі, геаграфіі. літаратуры выкінуць усе імёны ўласныя – усе антропонимы (гэта значыць імёны людзей: Аляксандр Македонскі, Калумб, Афанасій Нікіцін. Сэнт-Экзюперы, Том Сойер..,} і ўсё тапонімы (гэта назвы мясцовасцей: Галактыкі, Паўночны полюс, Троя, Вацікан, Волга, Асвенцым} – што застанецца ад гэтых навук? А назвы – гэта не толькі імёны ўласныя, але таксама і імёны агульныя. Тэрміналогія ўсіх навук – гэта ўсё назвы. Атамную бомбу і тую нельга было б стварыць, калі б на змену антычнаму паняццю “атам” не прыйшлі б новыя паняцці – нейтрона, пратона і іншых элементарных часціц, расшчаплення ядра, ланцуговай рэакцыі – і ўсе яны замацоўваліся ў словах! Такім чынам, нарматыўная функцыя мовы служыць не проста для арыентацыі чалавека ў абшару і часе, яна ідзе рука аб руцэ з функцыяй пазнавальнай, яна ўдзельнічае ў працэсе пазнання свету. Але чалавек па сваёй прыродзе прагматык, ён шукае першым чынам практычную карысць ад сваіх спраў. Гэта значыць, што ён не будзе зваць запар усе навакольныя прадметы ў разліку на тое, што гэтыя назвы калі-небудзь спатрэбяцца. Не, ён карыстаецца намінатыўнай функцыяй з намерам, выбарча, заўважаючы ў першую чаргу то, што для яго бліжэй, часцей і важней ўсяго. Успомнім для прыкладу назвы грыбоў: колькі іх мы ведаем? Баравік, падбярозавік (бабка), асавік, грузд, апенька... – не меньш дзесятка набярэцца. Але гэта ўсё прыдатныя да яды грыбы, А неядомыя? Мабыць, толькі два выгляду мы і адрозніваем: мухаморы і паганкі (ну, не беручы ва ўвагу яшчэ некаторых няправільных грыбоў: несапраўдныя апенькі і да т.п.). А біёлагі сцвярджаюць, што разнавіднасцей неядомых грыбоў значна болей, чым ядомых! Проста яны чалавеку не патрэбны – так навошта ж губляць час на назвы і забіваць сабе галаву? Адгэтуль вынікае адна заканамернасць. У любой мове абавязкова ёсць лакуны, гэта значыць дзіры, пустыя месцы ў карціне свету. Іншымі словамі, нешта абавязкова павінна быць не названа – тое, што чалавеку (пакуль яшчэ) не важна, не патрэбна... А бывае і так, што наадварот – слова ёсць, а з’явы ці прадмета, якое ім (словам) абазначана, не існуе: кентаўр, лешы… Гэта фантомы. Вернемся да лакун. Паглядзім у люстэрка на добра нам знаёмую ўласную асобу і спытаем: гэта што такое? Нос. А гэта? Губа. А што паміж носам і губой? Вусы. Ну а калі іх няма, – як гэта мясціна завецца? У адказ – нічога. Ну добра, яшчэ вопрос. Гэта што? Лоб. А гэта? Патыліца. А што паміж ілбом і патыліцай? У адказ: галава. Не, галава - гэта ўсё цалкам. Мала хто ўспомніць назву цемя, часцей адказам будзе тое ж пацісканне плячамі. Так, нешта павінна не мець назвы. І яшчэ адзін вынік са сказанага. Для таго каб прадмет атрымаў назву, трэба, каб ён увайшоў у грамадскі абыходак, пераступіў праз некаторы “парог важнасці”. Удзел імені ў працэсе пазнання прыводзіць яшчэ да адной ілюзіі: “калі ведаеш назву – ведаеш і рэч”. Ведаць назву хваробы – гэта ўжо напалову вылечыць яе. Нам не варта смяяцца над гэтай першабытнай верай. Яна жыве яшчэ ў нашы час, раз мы надаем значэнне форме дыягназу. “У мяне вельмі галава баліць, доктар”. – “Гэта цефалалгія”. “У мяне дрэнна працуе страўнік”. – “Гэта діспепсія”... А хворыя адчуваюць сябе ўжо лепш толькі таму, што прадстаўнік навукі ведае назву іх ворага. Вядома, не варта пераацэньваць моц імені. І тым больш нельга стаўляць знак роўнасці паміж рэччу і яе назвай. А тое можна прыйсці да высновы, што ўсе нашыя беды – ад недакладных найменняў і варта .толькі змяніть імёны, як усё тут жа ачуняе. Імкненне да павальнага перайменаванню асабліва прыкметна ў перыяды сацыяльных катаклізмаў. Перайменуюцца гарады і вуліцы, міліцыя становіцца паліцыяй, тэхнікумы і інстытуты ў імгненне ака перайменаваюцца ў каледжы і акадэміі... Вось што значыць намінатыўная функцыя мовы, вось якая вера чалавека ў назву! ► РЭГУЛЯТЫЎНАЯ ФУНКЦЫЯ Рэгулятыўная функцыя яднае тыя выпадкі выкарыстання мовы, калі размаўляючы стаўляе сваёй мэтай непасрэдна ўздзейнічаць на адрасата: заахвоціць яго да якомусьці дзеянню або заказаць яму што-або рабіць, прымусіць адказаць на пытанне і г.д. Пар. такія высказывания, як: Колькі гадзін?Хочаш малака? Патэлефануйце мне, калі ласка, заўтра. Усё на мітынг! Каб я гэтага больш не чуў! Ты возьмеш з сабой маю сумку. Як бачна ўжо з приведенных прыкладаў, у распараджэнні гэтай функцыі знаходзяцца шматлікія лексічныя сродкі і марфалагічныя формы (адмысловую ролю тут адыгрывае катэгорыя ладу), а таксама інтанацыя, парадак слоў, сінтаксічныя канструкцыі і да т.п. Зазначу, што рознага роду пабуджэнні – такія, як просьба, загад, засцярога, забарона, перакананне і г.д., - не заўсёды афармляюцца як такія, выражаюцца пры дапамозе “ўласных” моўных сродкаў. Часам яны выступаюць у чужым абліччы, з выкарыстаннем моўных адзінак, якія абслугоўваюць звычайна іншыя мэты. Так, просьбу да сына не прыходзіць дадому позна маці можа выразіць непасрэдна, з выкарыстаннем формы загаднага ладу (“Не прыходзь сёння позна, калі ласка!”), а можа замаскіраваць яе пад пытанне “Калі ты збіраешся вярнуцца?”), а таксама пад папярэджанне, канстатацыю факта і г.д.; пар.: “Учора ты ізноў позна прыйшоў...” (з асобай інтанацыяй), “Глядзі – зараз рана цямнее”, "Метро працуе да гадзіны, не забудзь”, “Я буду вельмі хвалявацца” і да т.п. Рэгулятыўная функцыя накіравана на стварэнне, утрыманне і рэгуляванне адносін у чалавечых мікракалектывах, гэта значыць у тым рэальным асяродзі, у якой жыве носьбіт мовы. Часам разам з рэгулятыўнай функцыяй разглядаюць таксама функцыю фатычную або кантактаналаджальную. Маецца на ўвазе, што чалавеку заўсёды патрэбна пэўным чынам уступіць у размову (павітаць субяседніка, напомніць аб сабе і да т.п.) і выйсці з размовы (развітацца, па-дзякаваць і г.д.). Але няўжо ўстанаўленне кантакту зводзіцца да абмену выразамі тыпа “Добры дзень!” – “Да пабачэння”? Фатычная функцыя значна шырэй па сферы свайго выкарыстання. Паспрабуем узгадаць: аб чым мы гаворым на працягу дня? Што, гэта ўсё інфармацыя жыццёва неабходная для нашага дабрабыту або непасрэдна ўплывае на паводзіны субяседніка? Ды не. Большай часткай гэта размовы, здавалася б, “не аб чым”, аб дробязях, аб том. што і без таго вядома субяседніку: аб надвор’і і аб агульных знаёмых, аб палітыцы і аб футболе ў мужчынаў, аб вопратцы і дзецях у кабетаў; зараз да яго дадаліся яшчэ каментарыі да тэлесерыялаў. Не трэба ставіцца да такіх маналогаў і дыялогаў іранічна і пагардліва. На самай справе гэта размовы не аб надвор’і, а адзін аб адным , аб нас з вамі, аб людзях. Для таго каб заняць, а затым падтрымліваць пэўнае месца ў мікракалектыве (сям’і, коле сяброў, вытворчым калектыве, суседзяў па доме і г.д.), чалавек абавязкова павінен размаўляць з іншымі. Нават калі вы раптоўна апынуліся разам з кімсьці ў ліфце, то, магчыма, адчуваеце некаторую нязручнасць: адлегласць паміж вамі і вашым спадарожнікам задужа мала, каб рабіць выснову, што вы не заўважаеце адзін аднаго, а размаўляць таксама ў аб тым, што не мае сэнсу – не аб чым, ды і ехаць задужа нядоўга. Вось тонкае назіранне ў аповесці сучаснага расейскага празаіка Папова: “Па раніцах мы ўсё разам паднімаліся ў ліфце... Ліфт паскрыпваў, ішоў уверх, і ўсё ў ім маўчалі. Усе разумелі, што нельга так стаяць, што трэба нешта сказаць, хутчэй нешта сказаць, каб разрадзіць гэта маўчанне. Але гаварыць аб працы было яшчэ рана, а аб чым гаварыць – ніхто не ведаў. І такая ў гэтым ліфце стаяла цішыня, хоць выскаквай на хаду”. У калектывах жа адносна сталых, даўгачасных устанаўленне і падтрыманне моўных кантактаў – важнейшеы сродак рэгулявання адносін. Вось, напрыкладу, вы сустракаеце на лесвічнай клетцы суседку Мар’ю Іванаўну і гаворыце ёй: “Добрай раніцы. Мар’я Іванаўна, нешта вы сёння рана...” У гэтага выразу – падвойнае дно. За яе “знешнім” сэнсам прачытваецца:”Нагадваю, Мар’я Іванаўна , я – ваш сусед і хацеў бы па-ранейшаму заставацца з вамі ў добрых адносінах”. Нічога крывадушнага, ілжывага ў падобных прывітаннях няма, такія правілы зносін. Вядома, рэгулятыўная і фатычная функцыі мовы накіраваны не толькі на паляпшэнне адносін паміж сябрамі. Часам чалавек, наадварот, звяртаецца да іх у “рэпрэсіўных” мэтах - для таго, каб аддаліць, адапхнуць ад сябе субяседніка. У апошнім выпадку мы маем справу з выразамі пагрозы, знявагамі, лаянкамі і да т.п. І ізноў: грамадская канвенцыя – вось хто ўстаналёўвае, што лічыць грубым, зняважлівым для субяседніка. У рускамоўным крымінальным свеце адное з самых дужых, смяротных знявагаў – “казёл!”. А у арыстакратычным грамадстве пазалеташняга веку слова “подлец” было досыць для таго, каб выклікаць крыўдзіцеля на дуэль. Сёння жа моўная норма “мякчэе” і планка рэпрэсіўных адносін паднімаецца досыць высока. Гэта значыць – чалавек успрымае як зняважлівыя толькі вельмі моцныя сродкі. Акрамя разгледжаных моўных функцый можна вылучыць яшчэ грамадска значныя ролі мовы: ► этнічная функцыя азначае, што мова яднае этнас (народ), яна дапамагае сфарміравацца нацыянальнай самасвядомасці. Мова – знак кансалідацыі нацыі, хаця ён і не з’яўляецца ўмовай, неабходнай для аб’яднання групы людзей у народ (ёсць мовы, на якіх гавораць розныя народы (на англійскай не толькі ў Англіі); ёсць народы, якія гавораць больш чым на адной мове (Швейцарыя, Бельгія, Люксембург, Фінляндыя, …); у некаторых нацый адсутнічае свая асобная мова (Аўстрыя, Ірландыя, Боснія, Чарнагорыя, …). У канцы XVIII–першай трэці ХІХ ст. чэшская інтэлігенцыя наўмысна пераходзіла з прывычнай нямецкай мовы на чэшскую для ўсталявання этнамоўнай суверэннасці чэшскага народа; ► эстэтычная (паэтычная) функцыя ператварае тэкст у твор мастацтва; гэта сфера творчасці, мастацкай літаратуры. Эстэтычныя адносіны да мовы праяўляюцца, калі гаворачыя пачынаюць заўважаць сам тэкст, яго гукавыя і славесныя асаблівасці, калі слова, абарот пачынаюць падабацца ці не падабацца, захапляць сваёй спраўнасцю, дакладнасцю, глыбокай ассэнсаванасцю, прыгажосцю. Прычым гэта можа быць не толькі асобныя словы і выразы, але і манера іх ужывання і інтаніравання. Эстэтычная функцыя звычайна звязана з такой арганізацыей тэкста, якая ў чымсьці ператварае прывычнае словаўжыванне, парушае аўтаматызм (метафара, метанімія, фігуры, рытм, рыфма, алітэрацыя, гукапіс). Для мастацкіх тэкстаў характэрна таксама сваеасаблівая структура тэксту, якая не дазваляе пазбаўляцца ад слоў (нездарма гавораць “Слоў з песні не выкінуць”); ► эмацыянальна-экспрэсіўная функцыя дазваляе чалавеку выражаць у мове свае пачуцці, адчуванні каб выклікаць уражанне наяўнасці пэўных эмоцый – сапраўдных ці прытворных. Сродкі: інтанацыя, выклічнікі, словы з эмацыянальна-экспрэсіўнай канатацыяй (эх-ма!, чарцяка, апупець); ► магічная (або заклінальная) функцыя рэалізуецца ў адмысловых сітуацыях, калі мова надзяляецца як бы надчалавечай, “незямной” моцай. Прыкладамі могуць служыць замовы, бажэнні, клятвы, пракляцці і некаторыя іншыя рытуальныя віды тэкстаў; ► метамоўная функцыя дазваляе нам нам патлумачыць нешта незразумелае ў нашай мове для іншых, сродкамі мовы гаварыць аб ёй жа, а таксама аб разуменні асобных слоў і выразаў. У размовах з дзецьмі, іншаземцамі, людзьмі, якія недастаткова дасканала валодаюць мовай часам даводзіцца ўдакладняць, ці ўсё ў нашай размове ім зразумела. Падручнік мовазнаўства таксама можа служыць яскравым прыкладам ужывання метамоўнай функцыі, бо ў ім сродкі мовы тлумачаць розныя працэсы і паняцці мовы і мовазнаўства.