Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
1
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ВАЗОРАТИ МАОРИФ ВА ИЛМИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН
ДОНИШКАДАИ ОМЎЗГОРИИ ТОЉИКИСТОН
ДАР ШАЊРИ ПАНЉАКЕНТ
ПАЁМИ ДОНИШКАДА/МАХЗАНИ ИЛМ, 2019, № 2.
МАВОДИ
анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва
ҳунарҳои мардумӣ, ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал ‚Об барои
рушди устувор, барои солҳои 2018-2028‛, ‚Масоили мубрами илмҳои педагогӣ,
иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир‛, 6-10 июли соли 2019 дар
Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент
ВЕСТНИК ИНСТИТУТА/СОКРОВИЩНИЦА НАУКИ, 2019, № 2.
МАТЕРИАЛЫ
научно-практической международной конференции, посвященной Году развития
села, туризма и народных ремесел, также Программы десятилетия действий «Вода для
устойчивого развития 2018-2028 гг.», «Актуальные вопросы филологических,
социально-гуманитарных и естественных наук в современное время», 6-10 июля 2019
года в Таджикском педагогическом институте в городе Пенджикент
Панљакент - 2019
2
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ПАЁМИ ДОНИШКАДА/МАХЗАНИ ИЛМ
ВЕСТНИК ИНСТИТУТА/СОКРОВИЩНИЦА НАУКИ, 2019, № 2
МАВОДИ анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди
деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ, ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал
‚Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028‛, ‚Масоили мубрами илмҳои
педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир‛, 6-10 июли соли
2019 дар Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент. ” Панҷакент, 2019.
” 792 с. (Хонишњои дувуми Артуч)
МАТЕРИАЛЫ научно-практической международной конференции посвященной
Году развития села, туризма и народных ремесел, также Программы десятилетия
действий «Вода для устойчивого развития 2018-2028 гг.», «Актуальные вопросы
филологических, социально-гуманитарных и естественных наук в современное время»,
6-10 июля 2019 года, в Таджикском педагогическом институте в городе Пенджикент. ”
Пенджикент, 2019. ” 792 с. (Вторые Артучовские чтения)
Њайати тањрирї/Редакционная коллегия:
Ансорї М.Ќ. ” раис, М.Одиназода, А.Турсон, М.Имомзода, Н.Салимї, Ҷ. Љӯразода,
Н.Ѓаффоров, Ниѐзї Ё. (Тољикистон), Абдухакимов А. А., Тешабаев Т.З.,
Остонакулов Т.Э., Шамсиев А. М., Пулатов М. Э., Халмурадов Р. И.,
Тухтасинов И. М., Ахмедов С.И., Ќ. Назаров, Холиќова Р.Э. (Ўзбекистон), М.В.
Фѐдоров (Россия), Дайырбеков С.С., Боранбаев С. Р., Аханов Б.Ф., Шынгысбаев Б. М.,
Тлеукеева А. Е. , Исраилова Ж. С., Абилдаева Г. С., Шатырбекова А.А.,
Саржанова К. Б., Небесаева Ж. О., Бекетова Г. Т. (Ќазоќистон), Воњидов Ш.Х.
(муовини раис ва муњаррири масъул), Шарифова Г.Њ. (котиби масъул), Сирољзода Ф.,
Ансоров С.М.
Муќарризон/рецензенты:
Њусейнов А, доктори улуми таърих, доцент. (Тољикистон)
Сангирова Д, номзади улуми таърих, доцент (Ӯзбекистон)
Њайитов Ш., доктори улуми таърих, профессор (Ўзбекистон)
Бегалинова К.К. д.филос.н., профессор Казахстан
Баъзе фикр ва хулосањои дар маҷмўа омада бо нуќтаи назари тањририят созгор
наомаданаш мумкин аст. Барои дурустии иќтибос, ҳавола ва пайнавиштњо дараҷаи
илмӣ, услуб ва баѐни маќолањо муаллифњо масъуланд.
Мнение редколлегии не всегда совпадает с мнением авторов. За достоверность
цитат и ссылок, научный уровень, стилистику статей ответственны авторы.
Дар асоси ќарори Шӯрои олимони Донишкадаи омӯзгории Тољикистон дар
шањри Панҷакент ба нашр тавсия дода шуд (суратљаласаи № 12 аз 4 июли соли 2019).
© ДОТП, «Махзани илм», соли 2019.
3
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
БА ИШТИРОКЧИЁНИ АНҶУМАНИ ИЛМӢ-АМАЛИИ БАЙНАЛМИЛЛАЛӢ БАХШИДА БА
СОЛЊОИ РУШДИ ДЕҲОТ, САЙЁҲЇ ВА ҲУНАРҲОИ МАРДУМӢ, ҲАМЧУНИН БАРНОМАИ
ДАҲСОЛАИ БАЙНАЛМИЛАЛИИ АМАЛ «ОБ БАРОИ РУШДИ УСТУВОР, БАРОИ СОЛҲОИ 20182028», «МАСОИЛИ МУБРАМИ ИЛМҲОИ ПЕДАГОГӢ, ИҶТИМОӢ-ГУМНИТАРӢ ВА ФАНҲОИ
ДАҚИҚ ДАР ЗАМОНИ МУОСИР»
Дўстони азизу гиромї!
Боиси ќаноатмандист, ки њамасола бо маќсади њамкории илмї ва амалигардонии барномањои давлатию
сиѐсї, ба хусус дар соли Рушди дењот, саѐњї ва њунарњои мардумї, хамчунин Барномаи дањсолаи амал “Об
барои рушди устувор солњои 2018-2028” донишкадаи омўзгории Тољикистон дар шањри Панљакент чорабинии
сатњи байналхалќиро дар манзили хушманзараи Артуч бо омодагии хеле баланди ташкилї ва бо иштироки
мењмонони хориљи кишвар ” ањли олимон ва донишмандон мегузаронад.
Мо бо ифтихормандї ањли иштирокдоронро дар “Хонишњои дувуми Артуч” хайра маќдам мегўем!
Ба љањониѐн маълум аст, ки Тољикистон зери роњбарии Пешвои миллат, Асосгузори сулњу вањдати
миллї, Президенти Тољикистон, мўњтарам Эмомалї Рањмон бо ташаббусњои худ ба нигаронии гуногуни
мардуми кишвар, минтаќа ва љањон љавоб медињад. Имрўзњо кишвари хурди мо бо Сарвари ташаббускори худ
ба яке аз давлатњои фаъоли майдони сиѐсат, иќтисод ва фарњанги љањонї гаштааст. Фазои соф ва ороми
мамлакат, ки натиљаи сиѐсати оќилона ва дурандешонаи Президенти Тољикистон ва њукумати он мебошад,
барои рушди тамоми соњањои њаѐт шароит ва имконоти хеле васеъ ва лозимиро омода намудааст.
Донишкадаи омўзгории Тољикистон зодаи истиќлол буда, дар њаѐти маданї ва маорифи кишвар, ба
хусус дар омода намудани кадрњои педагогї сањми бориз дорад. Ташаббусњои роњбарият ва љамоаи ин маркази
таълим ва илму фарњанг на танњо дар водии Зарафшон, балки берун аз он низ назаррас аст.
Донишкадаи омўзгории Тољикистон дар шањри Панљакент
барои иљрои нишондодњо ва фармоишњои Пешвои миллат дар тамоми
соњањо хеле пешќадам аст. Донишкада то имрўз њазорон нафар
омўзгорони фанњои гуногунро барои муассисањои томактабї,
мактабу коллељ ва литсейхо, муассисањои тањсилоти олии кишвар
ва љумњуриятњои Ўзбекистон, Ќазоќистон ва Ќирѓизистон тайѐр
намуддаст. Баъди барќарор гаштани робитањои дўстї байни
Тољикистон ва збекистон маќоми ин донишкада дар рушди
њамкорињо дар соњаи маориф, таълим ва илм бо кишвари ба мо
дўст Ўзбекистон хеле афзудааст.
Донишкада дар њафт факулта, аз рўи 26 ихтисос мутахассис
тайѐр намуда, яке аз аввалин муассисаи таълимист, ки тањсилоти
фосилавиро ба роњ мондааст. Дар њаѐти илмї ва фарњангї низ бо
ташаббусњои худ ин донишкада фаъол мебошад. Дар се соли охир љамоаи он њашт анљумани байналмилалиро
бо иштироки олимон аз Ўзбекистон, Ќазоќистон, Федератсияи Россия, Ќирѓизистон, Япония, Чин ва дигар
мамолики дунѐ баргузор намудааст.
Соли дуввум аст, ки донишкада дар пойгоњи кўњнавардии Артуч анљумани байналмилалиро бахшида ба
масоили мубрами илмњои педагогї, иљтимої-гуманитарї ва илмњои даќиќ доир менамояд. Тибќи ахбори
њайати тадорукии анљуман барои иштирок беш аз 250 маќола пешнињод шудааст. Теъдоди муаллифон бошад аз
200 нафар зиѐд буда, онњо намояндагони муассисањои таълимї ва илмии шањрњои Тошканд, Гулистон,
Самарќанд, Навої, Бухоро, Термзи Ўзбекистон, Чимкент ва Еттисойи Ќазоќистон, Ош ва Бишкеки
Ќирѓизистон, шањрњои Маскав ва Екатеринбург мебошанд. Дар хонишњои дувуми Артуч маърўзачиѐн аз
донишгоњ ва донишкадањои Тољикистон низ хеле зиѐданд.
Дар давоми чор рўзи анљуман, ман аминам, ки иштирокчиѐн ѓайр аз бањсу мунозираи илмї боз бо
чорабинињои адабї ва фарњангї низ фаро гирифта хоњанд шуд. Табиати зебои кўњњои Фон бо нањрњои љорї ва
кўлњои булўрини худ ва пеш аз аз њама бо мардуми мењмондўсташ дар хизмати Шумо, азизон мебошанд.
Бо боварии том ќайд намудан љоиз аст, ки ин љамъомади илмї дар арафаи љашнњои бузурги
таърихии 30-солагии Истиќлолияти давлатии Тољикистон ва таљлили 5500 солагии Саразми бостон низ
ањамияти муњими таърихї дорад.
Аз номи худ ва раѐсати АФ Љумњурии Тољикистон ба кори анљуман барор ва муваффаќиятњо мехоњам!
Президенти АФ ЉТ, академик Фарњод Рањимї
***
4
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
“ХОНИШЊОИ АРТУЧ” – РАМЗИ ТАЊКИМИ ДЎСТЇ ВА ЊАМКОРИЊО ДАР ЉОДАИ
ИЛМУ ФАРЊАНГ
Донишкадаи мо дар шањри Панљакент аз соли 2007 бо номи Донишкадаи омўзгории Тољикистон
фаъолият мебарад. Он дорои њафт факулта буда, аз рўи 26 ихтисос кадрњои педагогї тайѐр менамояд.
Теъдоди донишљўѐн дар бахши рўзона ва фосилавю ѓоибона ба се њазор нафарназдик аст. Теъдоди
кормандони донишкада ба 198 нафар мерасад, ки аз онњо 63 нафар соњиби дараљаи илмии доктор ва
номзади илм мебошанд.
Раѐсат ва љамоаи педагогии донишкада дар тадбиќи гузоришњои Пешвои миллат, Асосгузори
сулњу вањдати миллї, Президенти Тољикистон Эмомалї Рањмон њамарўза љидду љањд намуда, дар корњои
таълиму тарбия ташаббусњои Сарвари давлатро сармашќи кори худ намудаанд.
Дар арафаи љашни 30 солагии Истиќлолияти давлатии Тољикистон ва 5500 солагии таљлили
маданияти дењшањри Саразми бостонї гузаронидани чорабинињои илмї дар донишкдаи мо ба њакми
анъана даромадааст.
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои
мардумӣ, ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, барои солҳои
2018-2028», «Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ» дар доираи
‚Хонишњои Артуч‛ соли дувум баргузор мегардад. Соли гузашта дар ин макони хушманзара мо
хонишњои аввалро бо иштироки беш аз 150 нафар иштирокдорон гузаронида будем. Маводи он дар ду
љилд интишор шуда, боиси фарањзоии иштирокчиѐн гашта буд.
Таъкид менамоем, ки дар анљумани навбатї наздик ба 300 нафар хоњиши иштирок карданро намуда
буданд. Аз онњо наздик ба 200 нафар дар ин анљуман иштирок менамоянд. Иштирокчиѐн аз муассисањои
таълимї ва илмии Ўзбекистон (шањрњои Тошканд, Фарѓона, Андиљон, Намангон, Гулистон, Самарќанд,
Љиззах, Бухоро, Навої, Термиз, Урганч), Љумњурии Ќазоќистон (аз шањрњои Чимкент, Еттисой), Тољикистон
(аз муассисањои илмї ва таълимии Душанбе, Хуљанд, Хатлон, Бохтар) њузур доранд.
Маќола ва гузоришоти воридшуда ба масоили мубрами саѐњї, рушди њунарњои мардумї, масоили
экологии кишвар ва минтаќа, масъалањои мубрами улуми педагогї, илмњои иљтимої ва гуманитарї,
њамчунин илмњои даќик бахшидашуда, ба забонњои тољикї, ўзбекї, русї, англисї, ќазоќї иншо шудаанд.
Маводи анљумани навбати низ беш аз 1000 сањифаро дар бар гирифтааст.
Бояд таъкид намоям, ки анљуман дар бахшњои:
1.
Вањдати миллї омили асосии рушди сиѐсї, иктисодї-иљтимої ва фарњангии Тољикистон.
2.
Барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал ‚Об барои рушди устувор, барои солҳои 20182028‛ ва муаммоњои экологии кишвар, минтаќа ва љањон.
3.
Тољикистон ва љахони муосир: ташаббусњои Президенти Тољикистон дар сањнаи љањон.
4.
Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гуманитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони
муосир.
5.
Саразми бостонї ва масоили мубрами бостоншиносии Осиѐи Миѐна.
6.
Фарњанг ва исломи ирфонї бар зидди тундгароии динї ва терроризм.
7.
Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ дар Тољикистон (2019-2021).
8.
Намоиш-озмуни њунарњои мардумї, дастовардњои љавонон дар соњаи илм, санъат,
фарњанг дар доираи Озмуни байналмилалии ‚Роњи бузурги абрешим‛ кори
худро пеш мебарад.
Дар рўзњои анљуман озмунњои гуногун, сафар ба кўли Чуќурак ва кўли
Калон, шоми дўстии Тољикистон ва Ўзбекистон баргузор мегардад. Тамоми
мењмонон аз ѐдгории Саразми бостон, Панљакент ќадим, маќбараи устод Рўдакї,
хона-музеи Лоиќ Шералї ва дигар љойњои дилнишини диѐрамон дидан хоњанд
кард.
Анљумани илмї ва амалии байналмилалї як рамзи тањкими дўстї ва
њамкорињои алмию фарњангї байни халќу давлатњост.
Аз номи муассисони донишкада, раѐсат ва љамоаи омўзгорон тамоми иштирокчиѐни анљуманро хайра
маќдам мегўям!
Муаззамхон Ансорї, профессор,
Ректори Донишкадаи омўзгории Тољикистон дар шањри Панљакент
5
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
АЗ ТАЪРИХИ КАШФИ ЌОНУНИ БАЌОИ ЭНЕРГИЯ
Савруллои Абдулвоиз
ДДОТ ба номи Садриддин Айнї
Шарњи таърихи инкишофи назарияњои асосии физика, муборизаи аќидаи олимон њангоми њалли
масъалањои асосии илмї, инчунин табдили манзарањои илмии олам имкон медињанд дар бораи он
тасаввуроти дуруст њосил шавад, ки физика маљмўи ќонунњои ќатъї муќарраршуда набуда, балки
таърихи зиндаи фаъолияти пайдарпайи бисьѐр наслњои тадќиќотчиѐн мебошад. Онњо мехостанд асрори
табиатро фањманд ва онро ба хизмати инсоният гузоранд. Мисолњои таърихї гувоњи онанд, ки
ихтирооти калони илмї мањсули кори олим набуда, балки самараи мењнати пешгузаштагони ў мебошад,
ки онро бо роњи љустуљўњои дурударозу пурмашаќќат ба даст овардаанд ва дар ин роњ ноумедию
дилпурї, муваффаќият ва нобарорињо будаанд. Мисоли равшани гуфтањои боло таърихи инкишофи ѓоя
(идея) дар бораи ќонуни баќо ва табдилоти энергия мебошад.
Ќонуни баќои энергия, чун ќонуни «мутлаќ»-и табиат таърихи нињоят дурудароз дорад. Дар
ибтидо он ошкоро не, балки дар намуди ќоидаи «тиллоии механика» муќаррар шуда буд, ки аз он
юнонињои ќадим (Архимед) истифода кардаанд. Галилей онро бори нахуст дар њалли масъалањои
механика татбиќ намуд. Баъд принсипи имконнопазирии ба вуљуд овардани муњаррики абадї ба миѐн
омад, ки лоињаи он њанўз дар асри XIII ва махсусан, бештар дар асрњои XVII-XVIII пайдо шуданд.
Ихтироъкорони муњаррики абадї ба мављудияти ќонуни баќои энергия шубња накарданд, вале њанўз дар
асрњои XV-XVI ба бисьѐр олимон ѓайриимкон будани сохтани муњаррики абадї аѐн гардида буд.
Масалан, Леонардо да Винчи дар асараш «Дар хусуси илмњои ќалбакї» навишта буд: «Љўяндагони
њаракати доимї, шумо дар чунин љустуљўњо чї ќадар лоињањои бемаънї ба вуљуд овардед. Ба назди
љўяндагони тилло дафъ шавед» [1, с. 28].
Г. В. Лейбнитс (1646-1716) ба кашфи ќонуни баќо ва табдилоти энергия хеле наздик шуд. Ќадре
пеш аз маргаш ў навишта буд: «Ман таъкид мекунам, ки ќуввањои таъсирбахш дар олам боќї мемонанд.
Ба ман эътироз менамоянд, ки ду љисми нарм ва ѐ ѓайричандир њангоми бархўрдан ќувваашонро гум
мекунанд. Ба ин љавоб медињам, ки он чунин нест ... Он фаќат зоњиран љой дорад ..., ќуввањо нест
намешаванд, фаќат ба ќисмњои нињоят майда таљзия мешаванд; дар ин љо ќувва гум нашуда, монанди
пули калонро майда кардан ба њиссањои хурд људо мешавад» [4, с. 7].
Таќрибан дар њамин ваќт ќонуни баќои энергия њанўз дар баѐни ќонунњои баќои импулс
(миќдори њаракат) (Р. Декарт, с. 1644) ва баќои «ќувваи зинда» (X. Гюйгенс, И. Бернулли, асри XVII)
зоњир гардида буд. Тавассути асарњои Л. Эйлер, Ж. Даламбер, Ж. Лагранж охири асри XVIII ва ибтидои
асри XIX дар механика ќонуни баќои энергияи механикї њамчун собити суммаи энергияи кинетикї ва
потенсиалї (Ек + Ер = сопst) муќаррар карда шуда, аммо мазмуни амиќи собити мазкур ошкор нашуда
буд. Маълум набуд, ки ин њолати хусусии ќонуни умумитарини табиат - ќонуни баќо ва табдилоти
энергия мебошад.
Механикон - назариячиѐни њамон давра љузъиѐт ва тафсилоти њодисањои тањќиќшавандаро
мукаммалтар омўхтанд, вале то умумияти физикї, алалхусус фалсафї љамъбаст накарданд. Инро фаќат
олимоне ба амал бароварда тавонистанд, ки нуктаи назарашон васеъ буда, тарзи тафаккури
метафизикиро бартараф намудаанд. М. В. Ломоносов аз њамин ќабил олимон буд. Ў дар синни 37 солагї
тавассути мактубаш ба Л. Эйлер (1748) ќонуни умумии баќои материя ва њаракатро аниќ ифода намуд:
«Тамоми дигаргунињои табиат чунон ба амал меоянд, ки агар ба ягон чиз чизе илова шавад, пас он аз
ягон чизи дигар гирифта мешавад ... Љисме, ки бо зарбаи худ љисми дигарро ба њаракат медарорад, аз
њаракати худ њамон ќадарашро гум мекунад, ки барои ба њаракат даровардани њамон љисм сарф
кардааст» [2, с. 183-185]. Чї тавре ки С. И. Вавилов гуфта буд, Ломоносов тамоми намудњои баќодории
хусусиятњои материя, аз он љумла ќонуни баќои энергияро асрњо пеш љамъбаст намудааст.
Минбаъд табдилоти энергияи њаракати њароратї ба механикї (муњаррикњои њароратї,
эквиваленти механикии гармї) кашф ва амалан татбиќ гардиданд, ќонуни индуксияи электромагнитї (М.
Фарадей, с. 1831) ва ќоидаи Ленс (с. 1833), ќонуни Љоул-Ленс (с. 1841), ќонуни табдилоти энергияи
химиявї ба энергияи электрї дар манбайи химиявии љараѐн (А. Волта, с. 1799) муќаррар гардиданд.
Термоэлектр (Г. И. Зеебек, с. 1821) ва дигар њодисањое, ки дар онњо ќонуни умумии баќо ва табдилоти
энергия зоњир мегарданд, кашф карда шуданд. Ќонуни охирин миѐнаи асри XIX тавассути асарњои Р.
Майер, Љ. Љоул, Г. Гелм-голс комилан муќаррар гардид.
Чї тавре ки равшан гардид, раванди кашфи ин ќонуни бунѐдї, ки дар табиатшиносї инќилоби
њаќиќї ба амал оварда буд, нињоят мураккаб, тўлонї ва душвор будааст.
Адабиѐт:
1.
Гелфер Я. М. Закон сохранения и превращения энергии. М.: Учпедгиз, 1958, 126 с.
2.
Ломоносов М. В. Полн. собр. соч. М.-Л. Изд. АН СССР, 1951, т. 2, 452 с.
3.
Умаров У. С., Раљабов У. Х. Рукнњои тарбиявии таълими физика. (Дастури методї).
Душанбе, ДДОТ, 2007, 4,5 љ. ч.
6
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Франкфурт У. И. Закон сохранения и превращения энергии. М.: Наука, 1978, 245 с.
***
MAHZUN HAYOTI VA FAOLIYATI XUSUSIDA MULOHAZALAR
Abdullayev Ravshanjon Inomjon o’g’li
8-umumiy o’rta ta’lim maktabi tarix fani o’qituvchisi
O’zbekiston, Bag’dod
Тел:+998911529314 Э почта: 1529314@bk.ru
Farg’ona vodiysi Buxoro xonligidan ajralib, bu yerda mustaqil Qo’qon xonligiga asos solingach, poytaxt
Qo’qon shahri ilm-fan va madaniyat markazi sifatida ravnaq topib bordi. Ayniqsa Umarxon hukumronligi
yillarida shakllangan Qo’qon adabiy muhiti, xonlik madaniy hayotida muhim o’rin egallaydi. Ushbu adabiy
muhitning samarali ta’siri o’laroq keyinchalik ham Qo’qon shahridan bir qancha yetuk shoir-u shoiralar,
tarixchilar yetishib chiqdi. Xususan ular orasida Mahzun taxallusi bilan ijod qilgan bir nechta adiblar nomini
qayd etish darkor.
Po’latjon Domulla Qayyumovning ‚Tazkirai Qayyumiy‛ asarida Mahzun nomli to’rt shoir haqida
ma’lumotlar keltiriladi. Ular shartli ravishda Mahzun I, Mahzun II, Mahzun III, Mahzun IV tarzida nomlanadi.
Avvalo ‚Tazkirai Qayyumiy‛da keltirilgan ma’lumotlar bo’yicha Mahzun shaxsiga oydinlik kiritsak.
Mahzun I ‚Bu shoir XIX asrning birinchi yarmida Xo’qandda nash’u namo etmish otoqli
olimlardandur. Uychi nomli kasabada qozi bo’lib turgan. O’zi ham shul joydan ekan‛ [1: 242-b]. Ushbu
ma’lumotlarni Po’latjon Domulla Fazliyning masnaviysidan ma’lum bo’lganini takidlab o’tadi. Shuningdek
Mahzun I haqida qo‘qonlik olim A.Madaminov quyidagilarni yozadi: ‚Mahzun tarjimai holi haqida mufassal
ma’lumotga hozircha ega emasmiz. Uning hayoti va faoliyatiga doir ayrim lavhalar zamondoshi Fazliy
tazkirasida va Mahzunning o‘z asarlarida uchraydi. ‚Majmuai shoiron‛ning ikki yerida Mahzun tilga olingan.
Asar muqaddimasida uning Uychi (hozirgi Namangan viloyati, Uychi tumani markazi)da yashaganligi aytiladi.
1968-yil Qo‘qon shahridan topilgan Mahzunning devonidan ma’lum bo‘lishicha, uning ismi Ziyouddin bo‘lib,
Chustda tug‘ilgan. Uning Qo‘qonga kelgan yili haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Uychidagi faoliyatini esa
‚Majmuai shoiron‛ga kiritilgan quyidagi g‘azalidan anglash mumkin:
Z-qozichai Uychigi in g‘azal,
Nishon mond bo do‘ston dar milal.
Hama umr ranjur budi tamom,
Az on ro‘y Mahzun ba xud kardi nom.
Mahzun Umarxon hukmronli davrida qozi etib tayinlangan bo‘lishi mumkin. 1821-yil Fazliy tazkirasi
tuzilganda Mahzun hayot bo‘lmagan‛ [2: 188-b]. Ammo Po’latjon Domulla Qayyumov tazkira tuzilgan vaqtda
Mahzun hayot bo’lgan deb ko’rsatadi [1: 242-b].
Mahzun II ‚Bu kishi Ho’qand shahridan bo’lib, Xo’jand dahasidan ila kabob mahallalidir. Kosib
oilasida dunyoga kelib, shunda o’qub qoriyi qur’on karim bo’lmish. Nomi qori Rahmatillodir. Ho’qandli
shoirlardan bo’lib Nasriddinbekning xon saroyi etilmish sunnat to’yi to’g’risida, umuman o’rdaning ichki hayoti
to’g’risidag’I ma’lumotlar ila yozilmish kitobning sohibi shul kishi ekani gumon etiladi. Taxallusi Mahzun bo’lib,
bu kishini ikkinchi Mahzun deyish mumkindir. Muqimiyga o’gay tog’a ekan‛ [3: 552-b]
Mahzun III ‚Bu kishi Xo’qandli bo’lub, nomi Mir Sayyid Nu’mon xo’jadir. Vafoti to’g’risida
ma’lumotimiz yo’q. Faqat davri hayoti to’g’risida ma’lumot shuki, Buxoro shayxlaridan Xalifa Soleh eshon
Ho’qandiyning vafotiga ta’rix yozmishdurki, hijriy ila abjad hisobida 1217-yil kelib chiqadi, mutoqib 1899-yil
melodiy bo’ladi. Xudoyorxonning saroyiga bog’li turib Nasriddinbekni to’yi to’g’risida kitob yozmish, xon
saroyidan xabardor bo’lmish Mahzun taxallusli bir shoir bor edi. O’shal Mahzun shul kishi bo’lishi ehtimolga
qarib‛ [4: 371-b].
Ushbu ma’lumotlardan Mahzun I Umarxon, Mahzun II va Mahzun III Xudoyorxon va undan keying
davrlarda yashaganliklari ma’lum bo’ladi. Po’latjon Domulla shuningdek Mahzun II ni ham, Mahzun III ni ham
Xudoyorxon saroyiga aloqasi bor Nasriddinbekning to’yi, o’rdaning ichki hayoti haqida ma’lumotlar yozgan
Mahzun bo’lishi mumkin deya taxmin qiladi. ‚Tazkirai Qayyumiy‛ning mundarijasida Mahzun IV nomi
uchrasada asarning biror joyida u haqda ma’lumot berilmaydi. Qolaversa mundarijada Mahzun I, Mahzun II,
Mahzun III lar haqida qaysi sahifalarda ma’lumot berilganligi ko’rsatilgan holda Mahzun IV haqidagi sahifa
ko’rsatilmaydi. Balki Po’latjon Domulla Mahzun IV haqida yetarlicha ma’lumotlarga ega bo’lmagani bois, u
haqda alohida to’xtalmagandir.
Mahzun nomli ijodkor haqida yana bir ma’lumot H.Bobobekovning Qo’qon tarixi nomli kitobida
uchraydi. Qo’qon tarixida yozilishicha ‚Mahzun (Ziyovuddin Ho’qandiy) „ shoir va tarixchi bo’lib,
Xudoyorxonning farmoniga binoan «Shohnoma» asarini yozgan‛ [5: 178-b]. Bobobekov dastlab Mahzunning
asari haqida ma’lumot berib, so’ngra uni hayoti haqida ham to’xtaladi va quyidagilarni yozadi: ‚Mahzun Uychi
qishlog’ida (Namangan viloyati) yashagan va zamondoshlarining yozib qoldirgan ma’lumotlariga qaraganda, u
chuqur ma’lumotli, yaxshi odobli, bilimdon, ma’rifatparvar va shirin suhbatdosh bo’lgan.O’zining bir g’azalida
Chust shahrini o’zining Vatani deb aytadi. Mahzunning hayoti va ijodi haqida qo’qonlik olim A.Madaminov
7
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
qiziqarli ma’lumotlar to’plagan‛ [5: 181-b]. Bobobekovning bergan ma’lumotlaridan A.Madaminov tomonidan
o’rganilgan Mahzun (Mahzun I) Xudoyorxon farmoni bilan ‚Shohnoma‛ asarini ham yozgan degan xulosaga
kelish mumkin. Biroq ‚Shohnoma‛ asarini o’rganilishi va tahlil etilishi Bobobekov bergan ma’lumotlarga zid
kelmoqda.
‚Shohnoma‛ asari haqida qo’qonlik Miyon Buzruk quyidagicha yozadi: ‚Istambul. Xolis Afandi
kutubxonasi fixrastida 3776 numerda o’zbekcha yozilg’on bir ta’rix kitob bordir. Kutubxonada taxminiy suratda
‚Osiyo tarixi‛ deb qayd etganlar. Haqiqatdan ham yolg’iz Farg’ona ta’rixidan baxs etganidan unga «Fargona
ta’rixi» demak muvofiqroqdir. Muallif g’azallarda va ba’zi vasilalar bilan nasrlarda o’ziga «Mahzun» deydi [5:
178-b].
‚Shohnoma‛ (‚Farg‘ona tarixi‛) asarining yaratilishi haqida shu asar muallif Mahzun Abdurahim
afandi (asarni Turkiyaga olib ketgan shaxs)ga quyidagicha izoh beradi: ‚Cheroki yigirma ikki yil bo‘ldi shul
kitobni boshlog‘onimg‘a. Muncha yildan beri mehnat qildim‛. Mahzun bilan Abdurahim afandi 1887-yil oxiri,
1888-yil boshlarida uchrashganligi va muallif asarni yoza boshlaganiga 22 yil bo‘lganligini hisobga olgan holda
qo‘lyozma 1865-yildan 1887-1888-yillargacha yozilgan deyish mumkin. Bundan ma’lum bo‘ladiki H.Bobobekov
takidlaganidek Chustlik Mahzun (A.Madaminov uni 1821-yilda hayot bo’lmaganligini takidlaydi) bilan
‚Farg‘ona tarixi‛ asari muallifi bir tarixchi emas, aksincha bir xil taxallusda ijod qilgan boshqa-boshqa
shaxslardir. Chunki ularga bog‘liq bo‘lgan yillar bir-birini to’la inkor etadi.
Qolaversa qirg’izistonlik tarixchilar tomonidan ‚Shohnoma‛ asarini o’rganilishi va asar muallifi
Mahzun haqida bergan ma’lumotlari ham o’rganilayotgan mavzuni yanada oydinlashtirishga xizmat qiladi.
Qirg’izistonlik olim tarix fanlari nomzodi Anvar Mokeev 1992-yil Istambul universiteti kutubxonasida
saqlanayotgan Mahzunning ‚Shohnoma‛ asari bilan tanishadi. U qo’l yozmani o’rganish asosida 1994-yil
Turkiyada turk tilida asar haqida maqola chop ettiradi. (Anvarbek Mokeev Hokand hanligi tarihine ait yeni
bilgiler. Istanbul //Bir, № 1, str. 107-113, 1994). Yana bir qirg’iz olimi t.f.d Кыяс Молдокасымов qo’lyozmani
qirg’iz tiliga tarjima qilinishi va kitob holida chop etilishiga rahbarlik qildi. Chig’atoy tilida yozilgan qo’lyozmani
qirg’iz tiliga О.Сооронов ва Молдо Сабыр tarjima qiladilar. Qirg’izcha tarjima bilan 2007-yil Mahzunning
‚Shohnoma‛ asari ‚Farg’ona xonlari tarixi‛( Фаргана хандарынын тарыхы) nomi ostida Bishkek shahri,
‚Turar‛ bosmaxonasida 1000 nusxada nashr etildi. Qirg’iz tarixchi olimlari tomonidan asar muallifi Mahzun
hayotini o’rganishga kirishiladi va bu borada qator maqolalar e’lon qilinadi. Qardosh tarixchilarning bergan
ma’lumotlari bo’yicha Mahzun Qirg’izistonning Ноокат tumanida tavallud topgan. Ammo uning tug’ilgan yili
aniq ko’rsatilmaydi. Mahzunning yetti o’g’li va bir qizi bo’lgan. Ular: Сражиддин Максым, Пакирдин
Максым, Нажмидин Максым, Нурдин Максым, Шайдин Максым. Андалип Максым жана Багда edilar.
Hozirda ularning avlodlari bu hududlarda yashab kelmoqda. Mahzunning boshqa qo’lyozmalarining ko’pchiligi
Сражиддин Максым qo’lida qolgan. Ammo u kishi vafot etganlaridan so’ng qo’lyozmalar yo’q bo’lib ketgan.
Mahzunning she’riy yo’l bilan yozilgan 200 varaqdan iborat yana bir kitobi borligini tarixchi Кыяс
Молдокасымов aniqlagan.
Bizningcha o’zbek va qirg’iz olimlarining Mahzun haqida bergan ma’lumotlariga asoslanib, Po’latjon
Domulla Qayyumovning ‚Tazkirai Qayyumiy‛ asarida nomi ko’rsatilgan Mahzun IV bu ” ‚Farg’ona xonlari
tarixi‛ asari muallifi Ziyovuddin Mahzundir. Mahzun bilan bog’liq ayrim xatoliklarning kelib chiqishini
yuqorida takidlanganidek Qo’qonda ushbu nom bilan ijod qilgan shaxslarning ko’pligi, qolaversa ularni deyarli
bir davrda ijod qilganliklari bilan bog’liq deyish mumkin.
Foydalanilgan manba va adabiyot:
1.Po’latjon Domulla Qayyumov. Tazkirai Qayyumiy. I daftar / Nashrga tayyorlovchi Aziz Qayumov ”
Т.: O’zRFA Qo’lyozmalar instituti taxririy nashriyot bo’limi, 1999. ” B. 242.
2.Adabiy meros. Toshkent, 1973. ” B. 188.
3.Po’latjon Domulla Qayyumov. Tazkirai Qayyumiy. IV daftar / Nashrga tayyorlovchi Aziz Qayumov ”
Т.: O’zRFA Qo’lyozmalar instituti taxririy nashriyot bo’limi, 1999. ” B. 552.
4.Po’latjon Domulla Qayyumov. Tazkirai Qayyumiy. II daftar / Nashrga tayyorlovchi Aziz Qayumov ”
Т.: O’zRFA Qo’lyozmalar instituti taxririy nashriyot bo’limi, 1999. ” B. 371.
5.Bobobekov H. Qo’qon tarixi. T.: Fan, 1996. ” B. 178-181.
***
8
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
САҲМИ ПРЕЗИДЕНТИ КИШВАР ДАР РУШДИ РОБИТАҲОИ
ХИТОЙ ВА ТОҶИКИСТОН
Абдуллоев Нуриддин,
муаллими МДТ «Донишго[и давлатии Хуxанд ба номи академик Б.Ѓафуров»
Ҷумҳурии Мардумии Чин яке аз кишварҳои пуриқтидори дунѐст, ки хушбахтона, бо кишвари
азизи мо ” Тоҷикистон робитаи қавӣ дорад.Ин ҳама ба туфайли дастгирӣ ва ҷидду ҷаҳди Президенти
кишварамон Эмомалӣ Раҳмон ба даст омадааст.Ҳануз дар таърихи 4 ”уми январи соли 1992 робитаҳои
дипломатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин оғоз гардида буд ва боиси фараҳмандии
мост, ки 25 сол инҷониб ин алоқамандӣ пойбарҷост. Албатта, агар ду кишвар байни ҳам равобити
мустаҳкам дошта бошанд, бешубҳа онҳо барои беҳ намудани вазъи иҷтимоиву иқтисодии ҳамдигар ѐрӣ
мерасонад ва ҳатто байни мардуми ду кишвар риштаи дӯстӣ пайдо мегардад.
Робитаи Тоҷикистону Чин рӯз аз рӯз дар тараққӣ аст. Моҳи сенятбри соли 2017 Президенти
мамлакат ба Ҷумҳурии Мардумии Чин сафари корӣ доштанд ва дар Ҳамоиши БРИКС ширкат варзиданд.
Қабл аз баргузории ҳамоиш рӯзномаи ‚Женмин жибао‛ бо он кас дар тамос шуда, пурсон гардид, ки оѐ
ҳамкорӣ дар доираи ҳамоиши БРИКС метавонад, ки барои ба сатҳи нав баровардани муносибатҳои Чин
ва Тоҷикистон заминаи нав фароҳам оварад. Президенти кишварамон чунин посух доданд: ‚Иштироки
Тоҷикистон дар Ҳамоиши сарони давлатҳои аъзои БРИКС, ки дар ҳоли рушди иқтисодии рӯзафзун қарор дошта,
дорои захираҳои фаровони табиӣ мебошанд, барои таъмини некуаҳволии халқҳо аҳамияти хосса дорад. Мо
боварӣ дорем, ки истифодаи чунин имкониятҳои фарохи ҳамкорӣ, аз ҷумла созмони БРИКС, бешубҳа, барои
муносибатҳои дуҷонибаи мо ҷиҳати тақвияти бештар ва минбаъдаи ҳамкориҳои мутақобила, бештар намудани
тиҷорат ва сармоягузорӣ, таъмини рушди босубот ва баланд бардоштани некӯаҳволии халқҳоямон таъсири мусбат
мебахшад. Илова ба ин, ҳамкории мо дар доираи БРИКС ҷиҳати дар якҷоягӣ татбиқ намудани барнома ва
лоиҳаҳое, ки барои ҳавасмандгардонӣ ва истифодаи шаклҳои устувори истеҳсолоту истеъмол равона шудаанд,
барои ворид кардани технологияҳои нав дар бахшҳои мухталифи иқтисодиѐт, ҳифз ва истифодаи дурусти
захираҳои табиӣ мусоидат карда метавонад‛ (6).
Ин чунин, зикр намудан шоиста аст, ки соли мазкур байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии халқии
Чин 24 санади ҳамкорӣ имзо гардид. Мувофиқи Созишномаи санаи 1- уми сентябр баимзорасида, миѐни
ҳукуматҳои Тоҷикистону Чин дар бораи ҳамкории техникӣ ва иқтисодӣ оид ба ҷудо гардидани кумаки бебозгашт
ҷониби Чин ба Тоҷикистон барои сохтмони маҷмааҳои нави бинои парлумон ва ҳукумат дар ҳаҷми 1,5 млрд. Юан
(230 млн. Доллар) грант ҷудо мекунад, ки албатта хеле пайки хуш аст.
Бояд тазаккур дод, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, садри судури кишвар, Президенти
Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҷавонони кишвар таваҷҷуҳи хосса зоҳир
менамоянд. Мо ҳамарӯза шоҳиди он мегардем, ки ҷавонони мо ба ҳаргуна конфронсҳо ва озмунҳое ҷалб
карда мешаванд, ки бевосита барои баланд бардоштани савияи дониши эшон имконияти мусоид фароҳам
меоварад. Чӣ хеле ки медонем, соли 2017 ” соли ҷавонон эълон карда шудааст, ки ин ҳам аз таваҷҷуҳу
ғамхориҳои раиси кишвар нисбат ба мо дарак медиҳад (10).
Президенти кишвар зимни суханронии худ таъкид доштанд, ки ҷавонон бояд нисбат ба дигар
қишрҳои ҷомеа бештар фаъол бошанд, ташаббусҳои созанда пешниҳод намоянд, рамзҳои давлатӣ,
муқаддасоти миллӣ ва дастовардҳои истиқлолиятро ҳифз кунанд, дар ҳаѐти сиѐсиву иҷтимоии
Тоҷикистони азиз бо дасту дили гарм ва нерӯи бунѐдгарона ширкат варзанд, амнияти давлат ва шарафу
номуси ватандориро ҳимоя кунанд ва барои бардоштани обрӯи кишвари хеш дар назди давлатҳои дунѐ
ҷидду ҷаҳд намоянд.
Хушбахтона, тавассути шабакаҳои интернетӣ, маҷаллаву расонаҳо хабардор мегардем, ки
ҷавонони мо дар хориҷи кишвар таҳсил менамоянд, дар озмунҳои байналмилалӣ ливои Тоҷикистони
азизи моро баланд мебардоранд, ҳамчунин, онҳо аллакай дар байни кишварҳои олам мақому обрӯи
худро пайдо карда истодаад, ки ин, бешак, ифтихори мост.
Президенти кишвар бештар ба соҳаи маориф ва илм аҳамияти хосса зоҳир менамоянд, аз ин лиҳоз,
ҳамаҷиҳата барои дастгирӣ намудани ҷавонони Тоҷикистон саҳми беандоза мегузоранд. Ногуфта намонад, ки
ҳангоми сафари корӣ ва иштирок дар ҳамоиши БРИКС, он кас аз ҳоли донишҷӯѐни тоҷике, ки дар Чин таҳсил
менамоянд, хабардор шуданд. Санаи 1 ”уми сентябр дар шаҳри Пекин вохӯрии Асосгузори сулҳу ваҳдати
миллӣ ” Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳайати
устодон ва донишҷӯѐни донишгоҳи Синхуа, ҳамчунин, ҳайати донишҷӯѐни тоҷик, ки дар муассисаҳои
олии таълимии Чин таҳсил доранд, баргузор шуд.Нахуст Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ
Раҳмон бо ректори донишгоҳи Синхуа мулоқоти самимӣ барпо намуда, ҳамкории доираҳои илмии
Тоҷикистону Чинро баррасӣ карданд. Таъкид гардид, ки давоми солҳои ҳамкорӣ дар соҳаи маориф
баробари дигар соҳаҳо робитаи муассисаҳои олии таълимии ҳар ду кишвар бо ҳам наздику қавӣ
мегардад. Айни ҳол наздики 3000 нафар донишҷӯѐни тоҷик дар донишгоҳҳои Чин таҳсил доранд ва ин
9
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
нишонаи олии ҳамкорӣ дар ин самт мебошад.Ба ифтихори сафари давлатии Пешвои миллат ба Ҷумҳурии
Мардумии Чин ва бинобар имзои Ёддошти тафоҳум оид ба ҳамкорӣ акнун дар байни Донишгоҳи миллии
Тоҷикистон ва донишгоҳи Синхуа ректори донишгоҳ иқдом гирифт, ки минбаъд дар марҳилаи якум
барои таҳсили донишҷӯѐни тоҷик дар донишгоҳи Синхуа 10 квота ва дар марҳилаи дуюм 50 квота ҷудо
хоҳад шуд, ки ин албатта барои донишҷӯѐни тоҷике, ки орзуи таҳсил дар Чинро доранд, имконияти
беҳтаринро фароҳам меоварад.
Ногуфта намонад, ки дар ҳамин донишгоҳ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои
саҳми арзанда дар рушду густариши муносибатҳои дӯстию ҳамкории Тоҷикистону Чин ва таҳкими
ҳамкории илмӣ бо унвони ‚Профессори фахрии соҳаи иқтисод‛ сарфароз карда шуданд (6).
Ҳоло боиси фараҳмандиву саодатмандист, ки таҳсил дар донишгоҳҳои давлати пуриқтидори Чин
барои донишҷӯѐни тоҷик осону дастрас гардидааст. Инчунин банда соли 2011 ба Донишгоҳи технологии
шаҳри Гуйлин дохил гардида, хушбахтона, онро соли 2016 бо дипломи аъло хатм намудам. Соли 2011
таҳсил дар Ҷумҳурии Чин барои бештари донишҷӯѐн орзу буд ва ҳатто фикр намекардам, ки муҳассили
яке аз донишгоҳҳои бонуфузи кишвари Чин хоҳам гашт. Дар солҳои таҳсил, миқдори донишҷӯѐн камтар
буданд, аммо чӣ хеле, ки алъон мебинем бо шарофати дастгириву ғамхориҳои Президенти муҳтарам
теъдоди донишҷӯѐни хушбахт рӯз аз рӯз афзуда истодааст.
Имрӯз дар факултети забонҳои шарқи Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон
Ғафуров ба ҳайси омӯзгори забони хитоӣ фаъолият бурда ва боиси шодмони аст, ки донишҷӯѐн нисбат ба
забони мазкур шавқу завқу беандозаи худро зоҳир менамоянд. Дар робита бо Донишкадаи Конфутсий
дар назди Донишкадаи Кӯҳӣ Металлургии Тоҷикистон донишҷӯѐни тоҷикро ба конфронсу озмунҳои
гуногун ҷалб менамоем. Соли гузашта аз донишгоҳи мо 28 нафар тариқи имтиҳон ба Ҷумҳурии халқии
Чин барои таҳсил рафтанд, ки аз онҳо 20 нафарашон тариқи квота буданд. Соли равон бошад,
донишҷӯѐни зиѐд шавқу завқи худро нисбат ба омӯзиши забони хитоӣ зоҳир намуда истодаанд ва ҳатто
донишҷӯѐни курси якум шабу рӯз дар мутолиаи кутуби хитоӣ ҳастанд, то ки тавонанд, ки бидуни
душворӣ дар давлати Чин омӯзишу пажуҳиши худро идома диҳанд. Итминони комил дорам, ки имсол
донишҷӯѐни бешумори мо бидуни ягон мушкилӣ ба донишгоҳҳои беҳтарини Ҷумҳурии мардумии Чин
дохил мегарданд ва дар байни донишҷӯѐни кишварҳои ағѐр бо донишу маданияти баланди хеш номи
Тоҷикистони азизи моро боз баландтар мебардоранд.
Дар бобати саҳми Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста барои рушду нумӯи
сарзамини азизи мо ” Тоҷикистон кӯшиш ба харҷ медиҳанд ва хушбахтона робитаи дӯстии байни Чину
Тоҷикистон низ мустаҳкам гардида истодааст. Дур нест он рӯзе, ки донишҷӯѐни тоҷик ҳамчун
мутахассиси беҳтарини соҳаи хеш ба Ватан бармегарданд ва барои тараққиву гул”гулшукуфоии кишвари
нозанинамон саҳми арзандаи хешро мегузоранд.
Пайнавишт:
1.
Алимов Рашид. Таджикско”китайские отношения: история, современность, перспективы//
Китай в мировой региональной политике. История и современность. Стр. 85 -96, 2010
2.
Алимов Рашид. К вопросу о таджикско ”китайском сотрудничестве в сфере образования//
Китай в мировой региональной политике. История и современность. 254 -260, 2013
3.
Абдулло Рашид. Таджикистан ” Китай: четверть века прямых отношений//Центральная
Азия и Китай. Том 18. Выпуск 3 -4 2015, стр. 105-121.
4.
www.president.tj
5.
www.akhbor.com
6.
www.hamsinf.com
7.
www.kmt.tj
8.
www.today.tj
9.
www.dialog.tj
10.
www.mfa.tj
***
10
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
IMPROVING WRITING SKILLS IN ELEMENTARY SCHOOLS
Abdurazzoqova Sabohat Abdurazzoq qizi,
Master student of Samarkand State Institute of Foreign Languages
The attention in learning English today is gaining a higher speed in the world as well as in Uzbekistan.
The main factors for this phenomenon include expanding communication with the world after gaining the
independence and increasing speed and scope of information exchange in the global village. Teaching English as
a foreign language or a second language to school children is a difficult process. Especially primary school’s
pupils think that English as simply another subject that they have to study at school or that their parents make
them to learn English. At this point, they may not know the importance of these classes. They might consider
English classes as simply another fun daily activity. Even teachers can encourage the pupils who are at this early
age to develop an interest in learning English. This interest will stay with them long after they have finished these
classes. So teachers should pay attention to every pupil attentively in order to encourage everyone to participate.
Teachers should make these lessons relaxed and fun. Then pupils have an aim to study this subject.
Writing „ it is an important form of communication and a key part of education. Hence, to teach
writing skills should start from elementary schools. Depending on the level of students writing skills should be
taught from simple to difficult. If it begins from elementary schools’ children these children will not come across
many difficulties in writing in the future. ‚Writing is widely used in schools for assessment purposes, and for
evaluating students’ knowledge. In order for students to become more proficient in writing, it must be used more
for engaging students in reasoning skills across the curriculum. Writing experts agree that during writing,
students are actively engaged in the topic and examine relationships among ideas. Writing also contributes to
formulating new knowledge, developing an in-depth understanding of the content, cultivating concepts, and
developing higher order thinking skills‛.
It is known that at an elementary school’s period pupils first learn how language functions. Teachers
expect understanding vocabulary, grammar, and spelling completely from pupils while simultaneously expressing
and conveying ideas and discussions in a concise, organized way. It is hard to develop writing skills in a child but
it is a necessary skill should begin from early age for pupils. Elementary school time plays an important role in a
child’s development, and at this period student learn and achieve exceptionally fast. When students reach middle
or high school, they are expected to write multi-paragraph essays including formal introductions, arguments with
supporting facts, and conclusions.
Information and communication technology makes communication easier, simpler, and more convenient
than ever before. Young children in elementary school are receiving an outside education in the art of modern
writing and communication. The main problem is that many students are learning habits at a crucial age that
may help them choose the perfect emoji or GIF for a social situation, but it will not help them learn the
appropriate forms of ‚your,‛ ‚you’re,‛ and ‚yours.‛
The lack of formality in modern communication leaves educators unsure of how to teach writing to
elementary students. No one outside of the classroom writes essays anymore. Instead, students write articles and
blog posts, sms-chats. Therefore, teaching elementary students to write essays correctly can seem like an
impossible task, especially when they spend so much time communicating with one another via other mediums.
‚At The Graide Network, some tips are provided in order to help teachers and schools better educate
their students:
“
Data on elementary student writing levels
“
How to help kids with writing
“
How to develop your students’ writing skills in fun ways
According to reports from the National Center for Education, SAT mean scores in writing dropped from
497 to 484 over nine years (2006-2015). Furthermore, during this period, the number fell every year. With
roughly only 25 percent of students testing as proficient in writing, it can be easy to point the finger at social
media and constant access to screens. However, the issue starts in the classroom. In 2016, 40 percent of students
who took the ACT writing exam lacked the reading and writing skills necessary to complete a college-level
English composition class.
The problem is that language is a huge area, and with so many exceptions to the rule, students often have
such a strong emotional effect and stop trying. Students often come across a variety of difficulties when it comes
to writing, whether in the classroom or at home. From grammar to organization, these are the most common
difficulties:
“
Grammar
“
Spelling
“
Lack of topic ideas
“
Lack of structure leading to disorganized thoughts
“
A feeling of disconnect from the task
When it comes to writing, the actual words students use and how they use those words is essential, but
putting ‚pen to paper‛ is the last step of a long process that demands plenty of practice and planning. There are
11
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
more signs that student is struggling with their writing than poor sentence-level mechanics. Whether you are a
new teacher or not, you know that the signs of a struggling student go beyond the quality and grading of their
tasks. Therefore, to improve their writing you need to address each area.
You can express a student that is trying very hard with their writing by paying main attention to their
work and how they behave in the classroom. Many students who struggle to exhibit such signs as:
•
Poor spelling and grammar
•
Lack of organized thoughts and structure
•
An unwillingness to participate in a task
•
Sometimes the student does not feel they are prepared enough to complete it.
Now teachers think about the issues in writing and how to notice them, how to prevent them and provide
students with a positive solution that will increase their writing efficiency. Young students, especially those in
elementary school do not benefit from long attention spans. In fact, a 2015 study found that adults have an
attention span that lasts about eight seconds. Keeping your students engaged while teaching them better writing
skills is no small task.
During teaching to write using classroom activities can lead good results. Activities can motivate
students to work together and accomplish the task. According to The Graide Network’s information these
activities are divided into three sections that each of them is related to common issues: Ideas, disorganization,
and disconnection from the assignment. These activities are very useful when to teach writing skills to pupils.
Lack of Ideas
•
Orally share ideas in groups before having students write.
Allowing your students to create ideas, opinions in a group and brainstorm is an effective tool. If a
student is unable to answer on an idea, hearing what others say can create inspiration. Additionally, if multiple
kids are unable to answer on an idea, a group setting allows them to feel less alone from their lack of an idea. To
my mind to use this activity with young learners is effective. Sharing ideas in a group can enlarge pupils’
background.
•
Writing together in a group.
Allow your students to work on a task in pairs, groups, or as a whole class. Similar to sharing ideas out
loud, this method gets your students to better think about how to structure an essay and share their writing
styles. It is truth when pupils write together on a one paper they share their ideas; they correct their mistakes.
•
Giving students a sentence starter.
A writing prompt or starter sentence does not allow your student to claim they do not know what to
write about and forces them to begin while guiding them.
•
Giving students a writing warm-up.
Allow your students to free write for a few minutes and encourage them to disregard structure and
grammar (for now). Free writing is an excellent method for getting the creative juices going. From this method
teacher can identify pupils’ background, outlook, level and interest.
Disorganized and Lack of Structure
•
Organize assignments and include visual aids.
Instead of making students write a five-paragraph essay all at once, break each part of it into sections.
Provide students with a graphic breakdown of each section that includes helpful tips for writing and structure.
•
Provide models of good writing
Give your students an example of what you are looking for and provide explanations for different
sections.
•
Mini-Lessons
Instead of paying attention on an essay as a whole, teach smaller pieces of the essay and its structure.
Take 10 - 15 minutes to pay attention only on lead sentences or transitional phrases. In my opinion writing an
essay is difficult for elementary school’s pupils. If they write a simple story it will not be more difficult than
essays.
•
Give your students a toolbox.
A writing toolbox can include anything you think may help to struggle students improve their writing.
Include resources like a list of transitional words or phrases, a list of words to avoid, and a grammar cheat sheet.
Disconnected from the Assignment
•
Give your students a topic choice.
Either let your students choose from a list of approved topics or give them the option to choose their
own for approval. Often, students who feel invested in a subject are more likely to write more and try harder.
•
Give them a greater purpose.
Writing an essay for a grade is not always enough to get some students engaged, especially if they are
trying already. Raise the stakes and give them a greater purpose by creating unique assignments. For example,
have them write a blog post they have to share with the class or a travel brochure to their favorite destination.
•
Conference with your students
12
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Whether in small groups or one-on-one, it is necessary for teachers to pay attention to each student and
identify where they are trying hard. When students feel disengaged, it may be because they think they have no the
skills to do well. Make sure to target different areas for each student.
Teaching kids writing skills at home as in the classroom is essential because it shows kids multiple
methods and ways to write. Writing at home also keeps what child learned in school fresher in their minds. At
home, they feel free themselves than in a class. Because in a class they may be afraid of their teacher or they may
be shy with their classmates. Knowing how to help kids with writing is not always easy. Here are given some
ways parents can help at home:
“
Task your child with writing instructions for taking care of the family pet.
“
Dictate to your child what you need on your shopping list and have them write the items down.
“
Have them spend five minutes after school journaling about their day.
“
Write an online review of something they like.
If parents use these following instructions to teach writing pupils can achieve in writing. Hence, parents
are expected to pay attention to their children. Parents should create a place at home where their child will feel
comfortable doing homework and other writing exercises. When doing exercises with them, parents should not be
afraid of making it fun with crayons, colored pencils, and markers. If parents enjoy reading to their child, they
should try to write a story together. By reading and writing together, they will help their child develop ideas more
efficiently, which will translate to their performance in the classroom.
Improving young students’ writing skills may seem like a difficult task, but by doing a little planning
yourself and finding the individual needs and problems of each student, you will be able to transform your
classroom into a great writer’s workshop.
Literature:
1.
Van Drie, J., Braaksma, M. & Van Boxtel, C. ‚Writing in history: the effects of writing
instruction on historical reasoning and text quality.‛ Journal of Writing Research, 7(1), 2015. „P.123-156.
2.
https://www.thegraidenetwork.com/blog.
***
НАРРАТИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ О БАЗАРАХ ХОРЕЗМА И О МЕСТЕ ХОРЕЗМА В
МЕЖДУНАРОДНОЙ ТОРГОВЛЕ
Абдусаматова Нурхон Собиржон кизи
Студентка 3 курса направления”История”, Гулистанский государственный университет,
г.Гулистан, Республика Узбекистан
Изучение нарративных источников как результатов интеллектуальной деятельности людей
разных периодов мировой истории позволяет более полно сформировать картину жизни того или иного
времени. Нарративный источник представляет собой реальный объект для познания исторических
процессов. Н.А.Полевой называл нарративные источники «историческими повествования» и выделял
летописи и палеографические памятники [17, с.294]. Летописи или временники ” это «современные
разным событиям записки или заметки людей о том, что они сами видели и слышали». Палеографические
памятники ” это сочинения, сохранившиеся от древних времен, «прямо или косвенно объясняющие
историю, веру, законы, права, обычаи, поверья народов, частные исторические записки, заметки и
повествования [16, с.39]. В.О.Ключевский называл источники нарративного типа «литературными
памятниками» - это летописи, сказания, жития [8, с.266]. Летописи, записки, отдельные сказания о
событиях или лицах, повествовательные письма, предания и другие В.О.Ключевский определил как
воспоминания [9, с.406]. С.Ф.Платонов нарративными называл источники летописного типа, в частности
собственно летописи, исторические произведения (хронографы, обзоры истории всемирной) и
литературные произведения (отдельные сказания о лицах и фактах исторического и публицистического
характера, повести, временники (хроники), мемуары [15, с.71-77].
В 70-е годы ХХ века Л.Н.Пушкарев предложил классификацию источников, в том числе и
нарративных, которые он называл повествовательными. Повествовательные (т.е. нарративные)
источники он делил на исторические, личные, научные и художественные [19, с.267]. Эта классификация
актуальна и в настоящее время. По этой классификации к историческим источникам принадлежат
хронографы, исторические повести. В группу повествовательных входят также хроники, поскольку
хроника ” это последовательная запись событий, летопись [19, с.351]. Личные источники ” это мемуары,
дневники и письма. К научным источникам относятся исторические, философские, социологические
труды, географические описания. Художественные источники ” это произведения художественной
литературы (романы, рассказы, повести, лирика, а также очерки и корреспонденции). Нарративный
источник в исследовательских работах представителей исторического направления отражает события и
явления исторического прошлого [18, с.49].
13
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Среди средневековых письменных источников о Хорезме, о древнем Ургенче (Гургандже) можно
назвать «Записки» Ибн Фадлана, «Китаб Месалик ал-Мемалик» Ал-Истахри, «Ахсан ат-такасим фима’рифат ал-акалим» Ал-Макдиси, «Худуд ал-алем» анонимного атвора, «Зейн ал-ахбар» Гардизи»,
«Китаб му’джам ал-булдан» Якута, «Тарих-и-джахенгуша» Джувейни, «Джами ат-таварих» Рашид аддина, Путшествия» Ибн Баттуты, «Фирдаус-уль-икбаль» Муниса и Агехи. Кроме того, имеются записки
путешественников, дипломатов и послов, а также монахов.
Хорезм часто отождествлялся с названием главного города этой области Гургандж (КуняУргенч). В 712 году весь Хорезм завоевали арабы, после чего Гургандж стал называться на арабский лад
- Джурджанийа. Первым арабоязычным нарративным источником, упоминавшем о Гургандже,
считается труд путешественника и писателя Ахмеда Аббаса ибн Фадлана. Он провел здесь зиму 921-922
гг., направляясь в составе посольства багдадского халифа в Волжско-Камскую Булгарию. После
возвращения он представил халифу подробную записку о путешествии, в которой описал все увиденное
на своем пути [10]. Другой арабский автор Абу Исхак Ибрахим ал-Истахри на основе географического
сочинения Абу Зейда ал-Балхи написал «Китаб месалик ал-мамалик» («Книга путей и стран»). Уроженец
Куддуса (Иерусалима) Шамс-ад-дин Абу Абдаллах Мухаммед ал-Мукаддаси (ал-Макдиси) в 985 году
написал книгу «Ахсан ат-такасим фи ма’рифат ал-акалим» («Наилучшее распределение для познания
климатов»), в которой составил полное описание стран мусульманского Востока, в которых побывал. Его
точные топографические данные и детальные архитектурные описания представляют неоценимый
источник для археологической истории городов [11, с.28]. Описание Гурганджа, приведенное в этой
книге, перевел Н.Веселовский: «Джорджаниэ, главный город хорасанской стороны, лежит при
Джейхуне…К городу проведены каналы, которые текут у городских ворот; но через город не
протекают… Джорджаниэ с каждым днем увеличивается… Возле «Ворот странников» находится дворец,
построенный Мамуном; …сын его Абу Али также построил себе дворец, перед которым находится
площадь вроде бухарского регистана. На этой площади происходит торговцами» [4, с.40-41]. Арабский
автор Якут ибн Абдаллах ар-Руми ал-Хамави (1179-1229) был последним, кто описал Гургандж накануне
его разрушения монголами в своей книге «Му’джам ал-булдан» (Словарь стран).
В.В.Бартольд отмечал, что из мусульманских историков о монгольском нашествии на Хорезм
писали 3 современника события: Ибн ал-Асир, ал-Джузджани и ан-Несеви [1, с.85-86]. Однако
объективное описание этого события дал персидский историк и политический деятель Ала-ад-дин АтаМелик Джувейни (1226-1283). В книге «Тарих-и-джехангуша» (История завоевателя мира) он он
рассказывает об осаде и падении Гурганджа в апреле 1221 г. [21, с.14]. Джувейни свидетельствует, что
разрушение города не было тотальным, остались Кушк-и-Ахчак и гробница султана Текеша. Бартольд
приводит более позднее известие Абд ал-Карима Бухари о том, что уцелели также мавзолеи
Наджмиддина ал-Кубра, Ибн Хаджиба, дочери Мухаммеда, минарет и часть базара [1, с.504]. Фазллах
ибн Абу-л-Хайр Рашид ад-дин (1247-1318) в своем выдающемся труде «Джами ат-таварих» (Сборник
летописей) также описал события 1221 года.
После монгольского завоевания Гургандж быстро возродился и сохранил значение торговоремесленного и административного центра. Монголы и тюрки называли его Ургенчем. В 1246 году здесь
побывал монах из Италии Джованни дель Плано Карпини, написавший «Историю монголов». «Пошли
они <монголы> также против города, который именуется Оронас. Этот город был очень многолюдный,
ибо там было много христиан, именно хазар (Gazari), русских, аланов и других, а также сарацин
<хорезмийцев>. Сарацинам же принадлежала и власть над городом. А этот город был полон многими
богатствами, ибо был расположен на некоей реке, которая [...] впадает в море, отсюда этот город служит
как бы гаванью, и другие сарацины имели в нем огромный рынок. И так как они <монголы> не могли
одолеть его иначе, то перекопали реку, которая текла через город, и потопили его с имуществом и
людьми» [14, с.51] . Современные комментаторы Карпини пишут, что под Оронасом подразумевается
Ургенч.
В 1333 году в Ургенче побывал арабский путешественник Ибн Баттута, который назвал его
самым большим и процветающим тюркским городом. Автор путеводителя для купцов, итальянец
Бальдуччи Пегалотти, побывавший в Ургенче в 1340 году, также отметил высокий уровень
экономического развития города [4, с.79].
С XV века политический и экономический центр региона переместился из Хорезма в
Мавераннахр (Самарканд и Бухара). Развитие морских путей между Европой, Индией и Китаем,
открытие Америки привели к постепенному исчезновению трансконтинентальной караванной торговли и
к упадку экономики Средней Азии. Антоний Дженкинсон, посетивший Хорезм в 1558 году,
подтверждает, что караванный путь утратил свое значение и что страна обычно называется по столице,
сначала Ургенч, потом Хива [2, с.549]. Дженкинсон также приводит сведения об Ургенче и в частности о
рынке: «В городе есть одна длинная улица, покрытая сверху, которая служит местом для рынка. Город
сильно пострадал…купцов там мало, да и те бедны, так что во всем городе я едва мог продать 4 куска
саржи. Главнейшие товары, которые там раскупаются, привозятся из Бухары и Персии»[4, с.118].
Мунис и Агахи в сочинении ‚Фирдаус-уль-икбаль‛ пишут уже про Новый Ургенч: ‚Население
Ургенча было переселено в местность к западу от Ханках, где было выстроено укрепление (кала), и
14
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
жителям роздано много земли. В настоящее время Ургенч на этом месте .Он чрезвычайно благоустроен и
находится в цветущем состоянии. Он является главным торговым местом в Хорезме. Это произошло в
1056 г.х. (1646 г.)» [20]
В «Худуд ал-Алем»е приводится краткое описание городов Хорезма: «Кас ” главный город
(касаба)
Хорезма, ворота в Туркестан гузский, складочное место товаров тюрок, Туркестана,
Мавераннахра и области хазаров, место стечения купцов… Город имеет большое богатство. Оттуда
вывозятся покрывала для подушек, стеганые одежды, бумажные материи (карбас), войлок, снег, рухбин
(род сыра). Хушмисан ” городок, место стечения купцов, очень богатых… Гургандж - …город очень
богатый, ворота в Туркестан, место стечения купцов…» [20].
Города Хорезма описывает также и ал-Макдиси в своем труде «Ахсан ат-Такасим фи-ма’рифат
ал-Акалим», подчеркивая, что округ Хорезма прибыле для людей торговли, обширный, со многим
городами, со множеством садов и жизненных благ, жители его образованы в науках и в Коране. АлМакдиси описывает Кас, Гардман, Айхан, Нукфаг, Маздахкан, Садвар, Джурджанию, Нузвар, Хиву и
другие города, во многиз из которых имеются соборная мечеть и рынок.
Ал-Истахри в сочинении «Китаб месалик ал-мемалик» пишет: «Хорезм ” название области…
Джурджания.. самый большой город в Хорезме, после столицы. Он ” место торговли с гузами, оттуда
отправляются караваны в Джурджан, к хазарам, и в Хорасан». Называет ряд других городов и столицу
Кат, дает сведения о каналах, пересекающих область. Среди каналов упоминает и судоходные каналы
Хазарасп, Хива, Мадра, Вадак.
Таким образом, Хорезмский оазис играл важную роль в экономических, культурных и
политических связях между странами Востока и Запада. Появление в крае коммерческих центров и их
влияние на политико-исторические процессы в регионе, важное место хорезмийцев, занимаемое в
древности и средневековье в международной торговле, подтверждают археологические и письменные
источники. Из других государств в Хорезм привозились соболиные, беличьи, выдровые и другие меха,
воск, совы, соколы, славянские рабы, мечи, булгарские коровы и овцы. Через Хорезм отправлялись на
базары Восточной Европы пряности, лакированные товары, шелковые ткани, рис, сухофрукты, сладости,
вяленая дыня и другие товары. Среди товаров, вывозимых из Хорезма, славились кужутное масло, ковры,
бархатные покрывала, одеяла, стрелы и луки, замки, соленая рыба и другие местные продукты [12, с.6162]. Начиная с Х века хорезмские купцы начали торговать со странами Ближнего и Среднего Востока,
Ираном, Ираком. Базары Гурганджа были знамениты своим великолепием, множеством торговых рядов,
иностранными товарами, продукцией ремесленников и дехкан.
Хорезмские купцы постоянно занимались коммерческими делами в некоторых городах
чужеземных стран. Ал-Истахри писал: ‚В Хорасане нет ни одного большого города, где бы не жило
много хорезмийцев‛. Его современник ал-Макдиси указывал, что ‚большая часть земель и собственности
в городе Нисе была в руках хорезмских купцов‛[23].
В исторических источниках сохранилось много сведений о торговых городах Хорезма. К
примеру, город Хивак отличался своей высокой культурой и богатыми базарами. Якут ас-Хамави писал,
что древний город Хазорасп к Х веку также славился многолюдными базарами. Город был окружен
мощными высокими стенами, в шумных базарах было множество торговых рядов [12, с.220]. Бывший в
922 году в Хорезме арабский дипломат Ибн Фадлан писал, что базары Ардахушмисана всегда
многолюдны, население благоденствует. Ардахушмисан расположен между Кятом и Гурганджем, место
стечения купцов‛.
В результате торговли и обмена товаров с соседними областями и странами, базары расширяли
свою деятельность. В средние века в Хорезм доставлялись различные товары из Ирана, Азербайджана,
Грузии, Армении, Египта, Сирии и Палестины [22]. В X-XV веках были развиты связи Хорезма с Индией
и Китаем. Ибн Баттута упоминал, что хорезмские дыни и вяленая дыня продавались даже в окраинных
городах Индии и Китая. Из Хорезма в Индию возили коней, медь, серебряные монеты, а оттуда
привозили ювелирные изделия, пахучие приправы, изделия из слоновой кости и золота, тонкие материи
из хлопка. Археологи обнаружили в Ургенче индийские монеты, в Миздахкане, Шахарлыке и в курганах
Устюрта бусы из морских ракушек.
В источниках имеются сведения и о связях с Китаем. В частности, хорезмский купец Махмуд
Ялавач, а также другие купцы (Ахмад Худжанди, бухарский Али Ходжа, Юсуф Канка) имели среди
других товаров златотканую материю (зарбавт), занданачи, карбас, хлопковые ткани, золото, нефрит,
моржовые клыки, мускус, изделия из драгоценных металлов, шерсть белого верблюда [3, с.179].
В Х-ХV веках развивались и экономические связи Хорезма с Европой. В странах Скандинавии и
Прибалтики найдены монеты этого периода, чеканенные в Центральной Азии. В 1340 году агент
Флорентийской торговой фирмы Франческа Бальдуччи Пегалотти, составивший справочник
путеводитель по странам Азии ‚Практика торговли‛ (La Pratica della Mercatura,1338) привел и такие
советы: ‚тот, кто захочет отправиться из Венеции и Генуи с товарами в Китай, тому следует везти с собой
ткани и ехать в Ургенч, там продать их за серебро и ехать дальше в Китай»[7, с.7-8].
Якут аль Хамави писал о столице области ” Джурджание (Гургандж). «Я проезжал по ней в 616
(=1216) г. и никогда не видел области более процветающей, чем она… Большинство селений Хорезма ”
15
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
города, имеющие рынки, жизненные блага и лавки. Как редкость бывают селения, у которых нет рынка…
Я видал реку Джейхун, и караваны, и нагруженные телеги уезжали и приезжали через нее» [20]. Это
свидетельствует о том, что в стране царили общее благополучие и безопасность и спокойствие.
Ибн Баттута подробно рассказывает о своем пребывании в Хорезме (Ургенче): ‚Перейдя эту
пустыню и пересекши ее, как мы об этом рассказывали, мы прибыли в Хорезм. Это самый большой,
значительный, красивый и величавый город тюрков с прекрасными базарами, широкими улицами,
многочисленными постройками и впечатляющими видами. В городе кипит жизнь, и из-за столь большого
числа жителей он кажется волнующимся морем. Однажды, проезжая по городу, я зашел на рынок, а когда
добрался до середины, оказался в самом шумном месте, которое называют шаур. Толчея была такая, что
я не мог двинуться ни вперед, ни назад…Кто-то сказал мне, что в пятничные дни на этом базаре меньше
толкотни, поскольку в этот день закрывают базар Кайсариййа и другие базары» [5, с.21-22].
В начале ХIII века монгольское завоевание принесет урон экономике и торговле Хорезма. Однако
через некоторое время базары Хорезма восстановят свою работу и торговые связи постепенно станут
налаживаться.
Арабский автор Шихаб ад-Дин ал Омари (1301-1349) писал: «Находятся там (Хорезм)
каменоломня, из нее добываются камни (талькохлорит), из которых делаются котлы, держится такой
котел 60 лет не портясь». В эпоху Золотой Орды котлы, сделанные из талькового камня, вывозили на
продажу за пределы Хорезма. Образцы этих котлов были найдены в городах Поволжья, в Крыму и
Киеве[6].
По сведениям географа Шамсуддина Мухаммада ибн Ахмада ал-Макдиси, из Булгара в Хорезм
везли "меха соболей, горностаев, хорьков, ласок, куниц, лисиц, бобров, зайцев и коз, также свечи, стрелы,
кору белого тополя, высокие шапки, рыбий клей, рыбьи зубы, касторовое масло, амбру, выделанные
лошадиные кожи, мед, лущеные орехи, соколов, мечи, панцири, березовую кору, славянских рабов,
баранов, коров" [13].
На ответвлениях Великого шелкового пути, которые шли через Хорезм, были такие крупные
торговые города, как, Ургенч (Гургандж), Кят, Миздахкан, Хива, Шемаха. Эти города являлись
центрами ремесла и торговли. Каждый город имел свое место в международной и межрегиональной
торговле. Аль Макдиси дает перечень вывозимых из Хорезма товаров, состоящих из 42 наименований,
среди которых 27 видов привозной ассортимент из Волжской Булгарии. Позднее, в эпоху Золотой Орды,
о значении Ургенча (Гургандж - столица Хорезма 995-1603 гг.) в международной торговле писали Ф.Б.
Пегалотти (1342 г.), Арабшах (1389-1450), и ширазский купец Шамсуддин Мухаммед Ходжа (1438 г.). В
частности, Арабшах писал, что «Торговые караваны, выехавшие из Хорезма и без страха и опаски,
добираются до самого Крыма, а переход этот требует около 3 месяцев». Ответвления торгового пути,
проходившие через хорезмский город Ургенч, связывали Хорезм с городами Хазарин (Итиль), Волжской
Булгарии (Биляр, Булгар), Золотой Орды (Аштархань, Сарай), Руси (Москва, Новгород Великий),
Кавказа (Маджар) и с городами Северного Причерноморья (Судак, Азак, Кафа). Затем через Северное
Причерноморье выходили к городам Византии, итальянским республикам (Генуя, Флоренция) [6].
Таким, образом, на основе данных, полученных из нарративных исторических источников и
научной литературы, можно осветить исторические события той или иной эпохи, проследить развитие
экономики, культуры определенного периода истории. При этом важно сопоставление сведений,
приведенных в различных источниках, в трудах разных авторов.
Список литературы:
1. Бартольд В.В. Соч. Т.1. М.,1963.
2. Бартольд В.В. Соч. Т.III. М.:Наука, 1965.
3. Бердимуродов А. Индиаминова Ш. Буюк ипак йўли (қитьалар ва асрлар оша).”Т.: O’zbekiston,
2017.
4. Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших
времен до настоящего. СПб., 1877.
5. Иброҳимов Н. Ибн Баттута ва унинг Ўрта Осиега саеҳати. Тошкент: Шарқ баези, 1993.
6. Изтилеу Даулет. Хорезм, который видел Карпини и описал Макдиси. / [Электронный ресурс]
URL: https://e-history.kz/ru/publications/view/3083 (Дата обращения 25.11.2018).
7. Калан Экрем. Торгово-экономические связи Улуса Джучи (Золотой Орды) со странами Востока
: вторая половина XIII-XIV вв. : дисс. ... кан. истор.н. - Казань, 2011.
8. Ключевский В.О. Курс лекций по источниковедению. // Ключевский В.О. Русская история в
пяти томах. Т. V. М., 2001.
9. Ключевский В.О. Специальные курсы. // Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. Т.VII.
М.:Мысль, 1989.
10. Ковалевский А.П. Книга Ахмеда Ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу. Харьков, 1956.
11. Материалы по истории туркмен и Туркмении. В 2-х томах. Т.1.М.-Л.,1939.
12. Машарипов О. Хоразмнома (Хоразм, юксалиш ва инқироз). ”T: Хоразм, 2007.
16
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
13. Пачкалов А. Торговля в Поволжье в Средние века. Вести.Экономика. 28 июля 2018.
https://www.vestifinance.ru/articles/104576 (дата обращения 14 августа 2018 г.)
14. Плано Карпини Дж. История монголов. М., 1997.
15. Платонов С.Ф. Лекции по русской истории. М.:Высшая школа, 1993.
16. Полевой Н.А. История русского народа: ист.энциклопедия: в 3 т. М.:Вече, 1997. Т.1.
17. Полевой Н.А. Клятва при гробе Господнем // Полевой Н.А. Избранная историческая проза.
М.:Правда, 1990. С.283-691.
18. Прокопьева И.В.Нарративный источник как явление культуры. //Вестник НГПУ. 2011. №3.
С.46-50.
19. Пушкарев Л.Н. Классификация русских письменных источников по отечественной истории.
М.:Наука, 1975.
20. Средневековые письменные источники о древнем Ургенче. Под ред. М.Айдогдыева. Сост.:
М.А.Мамедов, Р.Г.Мурадов. Ашхабад, 2000. // http://kungrad.com/history/khorezm/ur1/
21. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.II.
Извлечения из персидских сочинений.М., 1941.
22. http://www.xorazmiy.uz
***
ОДАМ САВДОСИ ВА УНГА ҚАРШИ КУРАШ
Абдушукурова Икбол Кучкаровна, катта ўқитувчи, “Тарих” кафедраси, Гулистон давлат
университети
Рахмонов Дилшод Шухратович, волонтер, “Юрт истиқболи” Ёшлар ижтимоий-ахборот маркази
Гулистон ш., Ўзбекистон Республикаси
ТОРГОВЛЯ ЛЮДЬМИ И ПРОТИВОДЕЙСТВИЕ
Аннотация: В статье рассматривается вопрос торговли людьми и меры противодействия данному
явлению. В частности, анализируются законодательные акты и меры борьбы против торговли людьми,
предпринятые в Узбекистане. Подчеркивается роль различных институтов и самих граждан в
противодействии торговле людьми.
Ключевые слова: торговля людьми, преступление, права человека, стратегия, противодействие.
Фуқаролик жамияти улкан ижтимоий макондир. Бу маконда эркинлик ва қонунга бўйсуниш бир
вақтнинг ўзида амал қилади. Унда жамиятнинг ҳар бир аъзоси инсон сифатида эркин ва озод бўлиши, ҳар
бир фуқаронинг ўзаро тенглиги, фуқаро мақомидаги мустақиллиги каби принциплар устувор аҳамият
касб этади. Демак, шу жиҳатдан олиб қараганда, оила ҳам фуқаролик жамиятининг узвий таркибий
қисми саналади, у ҳам муайян ижтимоий вазифани бажаради.
Инсон ва унинг ҳаѐти қадимдан инсониятнинг диққат марказида турган асосий масала бўлиб
келган. Барча қулайликлар ҳам аслида инсон манфаатини кўзлаб яратилган. Бироқ XXI аср инсон учун
жуда кўп салбий унсурларни олиб келди. Терроризм, гиѐҳвандлик, одам савдоси, фоҳишабозлик
муаммолари, миссионерлар найранглари шундай иллатлар жумласидандир. Тез ва осон йўллар билан
бойлик орттиришга интилган, мол-давлатга ҳирс қўйган кимса ҳаѐтнинг нопок йўлларидан юришга
одатланиб қолади ва охир-оқибат жиноят содир этади.
XIX асрнинг 70-80-йилларига келиб Европа давлатларида одам савдоси кескин ривожланди.
Жаҳон иқтисодининг ривожланиши, транспорт тараққиѐти, маҳаллий ва давлатлараро миграция жараѐни
одам савдоси билан шуғулланувчиларнинг фаолияти авж олишига сабаб бўлди. XX асрнинг 80-90йилларига келиб уюшган трансмиллий жиноят сифатида одам савдоси дунѐ миқѐсида долзарб
муаммолардан бирига айланди.
БМТ экспертларининг фикрига кўра, жиноий ташкилотларнинг ҳар йили одам савдосидан
олаѐтган даромадлари 5-7 млрд. АҚШ долларини ташкил этмоқда. Расмий маълумотларга қараганда,
одам савдосидан жабрланганлар юз минглаб ва ҳатто миллионлаб (айрим маълумотларга кўра 2,7 млн)
нафар бўлиб, уларнинг 80 фоизини аѐллар ва болалар ташкил қилади. Норасмий маълумотларга
қараганда, дунѐда 4 млн нафарга яқин одамлар ҳар йили мажбурий меҳнатдан фойдаланиш учун
давлатлар чегараси орқали ўтказиладилар1.
Мамлакатимиз Конституциясининг 13-моддасида Ўзбекистон Республикасида демократия
умуминсоний принципларга асосланиши, уларга кўра инсон, унинг ҳаѐти, эркинлиги, шаъни, қадрЖуравлев С.Ю. Взаимодействие государственных органов и негосударственных организаций в сфере борьбы
с торговлей людьми и использованием рабского труда // Они тоже хотели счастья: Научно-методический
сборник. Н.Новгород: Изд-во Волго-Вятской академии государственной службы, 2006. С. 49„59.
1
17
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланиши қатъий белгилаб қўйилган. Дарҳақиқат,
юртимизда амалга оширилаѐтган ислоҳотларнинг олий мақсади ҳам халқимизга муносиб турмуш
шароитларини яратиш ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишдан иборат. Яъни
ислоҳот ” ислоҳот учун эмас, инсон учун, унинг фаровон ҳаѐти учун хизмат қилиши керак. Ҳар бир
инсоннинг ҳаѐти такрорланмас ва ўзига хос кўринишга эга. Кишига бир маротаба ҳаѐт кечириш
имконияти берилади. Бу ҳаѐтни қадрлаш муҳим маънавий қадриятлардан ҳисобланади. Аммо сўнгги
пайтларда шахслар ўзларининг ғаразли мақсадлари йўлида ўзаро тил бириктириб жиноий гуруҳлар
тузмоқдалар. Бундай кимсалар одамларни алдаб олиб бориб, улардан шаҳвоний ва бошқа жиноий
мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ одам савдоси жиноятларини содир этишмоқда. Бунинг
натижасида айрим фуқароларимиз бегона юртларда алданиб, эркидан маҳрум бўлиб, сарсонсаргардонликда қолиб кетишмоқда.
Хавфсизлигимизга таҳдид солаѐтган терроризм, одам савдоси ва бошқа трансмиллий
жиноятларга қарши муросасиз курашишимиз, доимо огоҳ ва ҳушѐр бўлишимиз лозим. Мустақил
Ўзбекистонимизда одам савдоси жиноятларига қарши кураш ва фуқароларимизни ушбу жиноятлардан
жабр кўришларининг олдини олиш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилди ва ҳуқуқий асослар
мустаҳкамланди. 2008 йил 17 апрелда ‚Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида‛ги Ўзбекистон
Республикаси Қонуни қабул қилинди. Мазкур қонун талабларидан келиб чиқиб, Ўзбекистон
Республикаси Жиноят кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди.
Одам савдосининг уюшган трансмиллий жиноий фаолият сифатида асосий фарқ қилувчи
хусусияти бўлиб, уни содир этиш оқибатида жисмоний шахслар товарга айланадилар. Яъни одамлар
сотиб олиш ѐки сотиб юбориш, ҳадя қилиш, топшириш учун объект бўлишлари мумкин. Бошқача қилиб
айтганда, улар жонсиз буюмларга тенглаштириладилар. Жабрланувчилар асосан ўз юртидан бошқа
давлатларга транзит қилиш, чегаралардан ўтказиш орқали сотиб юборилади. Кўриниб турибдики, ушбу
жиноят чегара билмайди, бу шахсларга нисбатан барча ѐки айрим кўринишдаги ҳуқуқий эгалик
аломатлари амалга оширилади.
Бизнинг асримизга келиб одам савдоси глобал муаммога айланди ва у инсониятга қарши
қаратилган энг мудҳиш жиноятлардан бири сифатида эътироф этилаяпти. Миллионлаб инсонларни ўз
домига тортган бу қабиҳ жиноятга қарши бугунги кунда дунѐнинг кўплаб мамлакатларида қатъий кураш
олиб борилмоқда. Бироқ глобаллашув ва давлатларнинг ўзаро интеграциялашуви тобора жадаллашиб
бораѐтгани туфайли бу жиноятга буткул барҳам берилгани йўқ.
Одам савдосига ҳамон қатъий чек қўйилмаганини нима билан изоҳлаш мумкин? Саволнинг
жавоби битта: у „ ғайриқонуний катта даромад манбаи! Таққослайдиган бўлсак, мазкур савдода пул
айланиш миқдори қурол-яроғ, нефть ва шоу бизнесдан кейин тўртинчи ўринда туради. Маълумотларга
кўра, дунѐ бўйича ҳар йили 2 миллион 700 мингга яқин киши одамфурушларнинг тўрига илинади. Бу
ғайриқонуний фаолиятдан олинадиган йиллик даромад эса 7 миллиард АҚШ долларини ташкил этади.
Ушбу иллат фақат иқтисодий, маънавий зарар келтирибгина қолмай, миллий менталитет ва миллат
генофондининг бузилишига ҳам сабабчи бўлиши мумкинлигини назарда тутсак, унинг оқибатлари
қанчалар мудҳиш эканини тасаввур қилиш қийин эмас.
Одам савдоси фақатгина бир мамлакат ҳудудида содир этиладиган жиноят эмас. Асосан уч тоифа
мамлакат: етказиб берувчи, транзит ва қабул қилувчи давлатлар ўртасида амалга оширилади. МДҲ
давлатларидан Қирғизистон, Қозоғистон, Россия ва баъзи бошқа мамлакатлар бир вақтнинг ўзида ҳам
етказиб берувчи, ҳам транзит давлатлар ҳисобланади. Бирлашган Араб Амирликлари, Туркия, Исроил,
Таиланд, Малайзия, Ҳиндистон эса қабул қилувчи мамлакатлардир1.
Одам савдоси ҳеч бир давлатни, жумладан, Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтгани йўқ. Рақамларга
мурожаат қиладиган бўлсак, сўнгги тўрт ярим йил мобайнида мамлакатимизнинг 3239 нафар фуқароси
ушбу жиноят қурбони бўлган. Улардан 878 нафарини аѐллар, 138 нафарини вояга етмаганлар ташкил
этиши ғоят ачинарлидир. Шу боис, юртимизда бу иллатга қарши курашиш ва фуқароларимизни
трансмиллий жиноят исканжасига тушиб қолишдан ҳимоялаш мақсадида унинг ҳуқуқий асослари ишлаб
чиқилган. 2008 йил 17 апрелда қабул қилинган "Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида"ги Қонун ва
давлатимиз раҳбарининг "Одам савдосига қарши кураш самарадорлигини ошириш бўйича чоратадбирлар тўғрисида"ги қарори муҳим аҳамият касб этди. Мазкур қонун ҳужжатлари ижросини
таъминлаш мақсадида Бош прокурор раҳбарлигида Одам савдосига қарши курашиш бўйича республика
идоралараро комиссияси фаолият кўрсатмоқда. Ҳозиргача комиссия томонидан одам савдосига қарши
курашиш ҳамда бундай жиноят туфайли жабрланган шахсларга ѐрдам кўрсатиш юзасидан қатор ишлар
амалга оширилди. Ички ишлар, Ташқи ишлар, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш
вазирликлари, Хотин-қизлар қўмитаси, Миллий хавфсизлик хизмати, Бош прокуратура ҳамда Олий
Мажлиснинг инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман)нинг ҳамкорликдаги ишлари ижобий
натижалар бермоқда.
1
http://www.migratie.md/antitraffic/ru.html
18
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Республикамизда одам савдосига қарши курашиш бўйича нафақат юқорида номлари келтирилган
идора ва вазирликлар, балки жамоат ташкилотлари ҳам фаол иш олиб бораяпти. Бу жараѐнда 2001
йилдан буѐн фаолият юритиб келаѐтган "Истиқболли авлод" ѐшлар ахборот-маърифат марказининг роли
ҳам катта бўлаѐтир. Ҳозирги кунда бу марказнинг номи ‚Юрт истиқболи‛ ЁИАМ. Унинг асосий мақсади
одам савдосининг олдини олиш, ундан жабр чекканларни реабилитация қилишга қаратилган марказ
Ички ишлар вазирлигининг тегишли бошқарма ва бўлимлари билан яқин ҳамкорликни йўлга қўйган. Шу
кунга қадар марказ тегишли идоралар ѐрдамида одам савдоси жабрини тортган беш мингга яқин
ўзбекистонликларни юртимизга олиб келишга муваффақ бўлган. Марказда 395 нафар аѐлга реабилитация
ѐрдами, 605 нафар аѐлга эса ҳуқуқий ѐрдам кўрсатилди1.
2018 йил август ойида ‚Ижтимоий фикр‛ ижтимоий фикрни ўрганиш маркази ‚Одам савдосига
қарши кураш ижтимоий фикр кўзгусида‛ мавзусида социологик сўров ўтказди. Сўровнинг мақсади
фуқароларимизнинг мазкур муаммо ҳақида хабардор эканлигини, хусусан, одам савдоси билан боғлиқ
бўлган жиноятларнинг сабабларини ва оқибатларини, фуқароларнинг бу ҳодисага қарши кураш
борасида олиб борилаетган хатти-ҳаракатларнинг самарадорлиги ҳақидаги фикрини аниқлашдан иборат
эди. Сўров республикамизнинг барча минтақаларида, шаҳар, қишлоқ жойларида истиқомат қилаетган
фуқаролар, турли ѐшдаги эркак ва аеллар, турлитаълим даражасидаги ва меҳнат соҳаларида ишловчи
шахслар орасида ўтказилди.
Одам савдоси ” бу глобал муаммо бўлиб, деярли барча мамлакатлардаги миллионлаб кишилар
ҳаетига раҳна солмоқда. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини бузиб, у эркаклар, аеллар ва болаларни
қурбонларига айлантиради, уларни эксплуатация объекти қилдиради, жисмоний ва маънавий азоб-ўқубат
келтиради, хаттоки ҳаетдан айиради.
Одам савдосига қарши кураш борасида аҳолини мазкур муаммо ҳақида хабардор қилиш
даражасини юксалтириш муҳим восита ҳисобланади. Хорижда нолегал меҳнат қилиш ва оқибат
натижада одам савдоси билан шуғулланаетган кимсалар қўлига тушиб қолишнинг олдини олиш
мақсадида Ўзбекистонда аҳолини одам савдоси билан боғлиқ жиноятларни содир қилиш фактлари билан
таништириш, одам савдосининг салбий оқибатлари ҳақида уларни хабардор қилишда тарғиботнинг
турли шаклларидан фойдаланиш бўйича тадбирлар амалга оширилмоқда. Жамоатчилик фикрини
ўрганиш борасида фуқароларимизнинг кўпчилиги одам савдоси каби жиноятнинг мавжудлиги ҳақида
хабардор эканлиги аниқланди. Сўралганларнинг кўпчилиги (93,2%) бу борада ахборотнинг асосий
манбаи давлат телевидениеси эканлигини таъкидлашди. Шунга қарамай, фуқароларимиз одам савдоси ва
у билан боғлиқ муаммолар ҳақида янада тўлароқ ва чуқурроқ, оператив ва ҳар томонлама ахборотга эга
бўлишга эҳтиеж сезишмоқда.
Қулликка тушишни олдини олишда сўроқ иштирокчилари оилага муҳим ўрин ажратишди.
Уларнинг фикрича, оила болаларнинг таълим олиши, касбга эга бўлиши учун, болаларда мустақиллик,
ўзини ҳурмат қилиш, куч ишлатишнинг турли шаклларига ва уларнинг шаънига тажовуз қилишнинг ҳар
қандай турларига чидай олмаслик каби сифатларни тарбиялаш учун масъулдир.
Сўров натижаларига кўра, одам савдоси билан шуғулланаетган кимсалар тузоғига тушиб қолиш
хавфига одатда ҳеч қаерда ишламайдиган, билим даражаси ва ҳуқуқий билимлари паст даражада
бўлганлар, тезда катта иш ҳақи олишга интилаетганлар, ўз кучига ишонмайдиган, ўзгалар таъсирига
илинадиган фуқаролар дучор бўлади. Шунингдек, респондентлар мигрантлар ишлаш учун кетган
мамлакат тилини ва қонунларини билмаслик ҳам уларни одам савдоси қурбони бўлишларига олиб
келиши мумкин, деб ўйлашади.
Социологик сўровнинг натижаларига кўра, мамлакатимизда одам савдоси қурбонлари бўлганлар
орасида аелларга кўра, эркаклар кўпроқ экан. Кўп ҳолларда фуқароларимиз нолегал меҳнат
миграциясига кетиш жараенида ишга кириш борасида нотаниш кишилардан ердам сўраганларида одам
савдоси билан шуғулланаетган кимсалар тузоғига тушган.
Сўров иштирокчиларининг кўпчилиги одам савдосига қарши кураш бутун жамиятнинг ишидир
ва фуқаролар давлат ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларида бу ҳодисага қарши курашда ердам
беришга тайер эканликларини билдиришди. Уларнинг фикрича, фақат фуқаролик институтлари ва
фуқаролар томонидан қўллаб-қувватланганда ва ҳамкорликда ишлагандагина бу курашнинг
самарадорлигига эришилади.1
Хуллас, ‚Ўзбекистон Республикасининг 2017-2021 йилларда янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар Стратегияси‛да кўрсатилган, инсон манфаатларини амалга оширишни таъминлайдиган
устувор йўналишлар одам савдосига қарши кураш борасидаги мамлакат хавфсизлиги ва жамиятимизнинг
ҳар бир аъзосининг хавфсиизлиги манфаатларига хизмат қиладиган ислоҳотларнинг муваффақиятли
бўлишига кафолат бўла олади. Ўзбекистон фуқаролари ушбу ижтимоий иллатни бартараф қилиш
www.huquqburch.uz
Торговля людьми ” проблема глобального масштаба // https://www.uzbekistan.de/ru/nachrichten/nachrichtenaktuell/торговля-людьми-”-проблема-глобального-масштаба
1
1
19
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
борасидаги курашнинг муҳимлигини англашмоқда ва унга қарши курашда фаол ердам беришга
интилаетганликларини кўрсатмоқдалар.
Сўнгги хабарларга кўра, Ўзбекистонда 2019−2024 йилларда Одам савдосига қарши кураш бўйича
миллий стратегия қабул қилиш ва ушбу соҳада миллий маърузачи институтини жорий этиш
режалаштирилмоқда.
2019 йил 20 июнь куни АҚШ Давлат департаменти 189 та давлатдаги вазият таҳлил қилинган
Одам савдоси тўғрисидаги йиллик ҳисоботини эълон қилди. Ҳужжатда Ўзбекистонда ҳар йиллик пахта
йиғим-терими вақтида катта ѐшлиларни мажбурий меҳнатга жалб қилишга чек қўйиш, теримчиларга иш
ҳақи миқдори оширилгани, мустақил ҳуқуқ ҳимоячилари мониторинги жараѐнига жалб қилинган халқаро
кузатувчиларнинг тўсқинликларсиз фаолиятини таъминлаш ҳамда пахта теримида болалар меҳнатини
тақиқлаш бўйича сезиларли чоралар қабул қилингани қайд этилган. Мажбурий меҳнатга барҳам беришга
олий даражада қатъий киришилгани, фуқаролар, жумладан давлат хизматчиларини мажбурий жамоат
ишларига жалб қилишга йўл қўймаслик бўйича қонун ҳужжатларининг қабул қилингани алоҳида
кўрсатиб ўтилган.1
Одам савдосига қарши курашишда аҳоли, айниқса ѐшлар ўртасида ушбу иллатнинг хавфи ва
оқибатлари ҳақида тушунтириш олиб бориш, фуқароларни бу борадаги вазиятдан огоҳ этиш ҳамда
хабардорлигини таъминлаш муҳим аҳамият касб этади.
Шу боис, комиссия иш фаолиятида тарғибот ва ташвиқот тадбирларини ўтказишга алоҳида
эътибор қаратилмоқда. Комиссия таркибига кирувчи барча вазирлик ва идоралар томонидан аҳоли
ўртасида тушунтириш ишларини олиб бориш мақсадида оммавий ахборот воситаларида чиқишлар, бу
мавзуда давра суҳбатлари ўтказилиши юзасидан аниқ чора-тадбирлар белгилаб олинди.
Бугунги кунда ушбу мавзуга бағишланган давра суҳбатлари, конференциялар, илмий-амалий
анжуманлар ўтказиб келинмоқда. Аҳолининг бу борадаги ҳуқуқий саводхонлигини ошириш мақсадида
фойдаланиш учун қулай бўлган ўқув, услубий қўлланмалар, буклетлар нашр этилиб тарқатилмоқда.
Одам савдоси жиноятларининг хавфи ва оқибатларидан огоҳ этувчи, бундай иллатга қарши
курашга чорловчи плакатлар, банерлар ишлаб чиқилиб, аҳоли гавжум жойларда, автомобиль, темир йўл,
ҳаво транспорти бекатларида, чегара-ўтиш постларида ўрнатилмоқда.
Жинсий эксплуатация, мажбурий меҳнат, болалар меҳнатини эксплуатация қилиш айрим
мамлакатларда шу даражада кенг тарқалганки, натижада ҳозирги кунда миллат генофондига, шу билан
бирга миллий хавфсизликка жиддий хавф туғдирмоқда. Бундай ҳолатда ҳар қандай маданияти
ривожланган мамлакат мазкур жиноий фаолият тури билан кураш бўйича барча зарур чораларни
кўриши лозим. Ўзбекистон ҳам бу борада истисно эмас. Одам савдоси одамларни олиш, сотиш ѐки
уларни эксплутация қилиш мақсадида ѐллаш, ташиш, топшириш, яшириш ѐки қабул қилишда
ифодаланади.
Одам савдосига қарши курашишда аҳоли, айниқса ѐшлар ўртасида ушбу иллатнинг хавфи ва
оқибатлари ҳақида тушунтириш ишларини олиб бориш, фуқароларни бу борадаги вазиятдан огоҳ этиш
муҳим аҳамият касб этади. Шу боис бугун тарғибот ва ташвиқот тадбирларини ўтказишга алоҳида
эътибор қаратилмоқда.
Одам савдосининг ҳар қандай кўринишига қарши курашиш давлат органлари, жамоат
ташкилотлари, ота- она, маҳалла ва таълим муассасалари халқаро ва минтақавий даражада жиддий
ѐндашув ва ўзаро ҳамкорликка асослансагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, одам савдосига қарши курашиш бугунги кунда нафақат
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларнинг, балки мамлакатимизда яшаѐтган ўзининг юртига, халқига,
оиласига ва яқинларининг ҳаѐти ҳамда келажагига бефарқ бўлмаган барча фуқароларнинг олдида турган
маъсулиятли вазифадир.
***
1
Одам савдосига қарши кураш бўйича миллий маърузачи лавозими жорий этилади //http://tasma.uz/news/30157
20
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
EFFECTIVE WAYS OF TEACHING ENGLISH. THE DIFFERENCE BETWEEN INDUCTIVE
AND DEDUCTIVE TEACHING METHODS
Absamadova Makhliyo To’lkin kizi
Orzikulova Mavsuma Mamatkulovna
(Students, Faculty English language, Samarkand State Institute of Foreign Languages, Samarkand,
Uzbekistan)
tulkinovna19984@gmail.com
orziqulovamavsuma@gmail.com,
Abstract
This article informs you about deductive and inductive teaching methods, some dissimilarities between
both of them and the effectiveness of using them during lesson. It also focuses on advantages and disadvantages
of utilizing the methods in the process of language teaching.
Key words: inductive, deductive, teacher, learner, student-centered, teacher-centered, differences,
drawbacks, observation, conformation, hypothesis, theory, self-confident, deductive classroom, inductive
classroom, principle.
Teaching English grammar not only deductively but also inductively considered as an important and
effective way if teaching. Generally, in both methods there is a participation of teacher and student. However the
main difference is the role of them. To illustrate, in deductive classroom the teacher is in a main role whereas is
student-centered method. Thus, the meaning of the methods should be understood first.[1]
Deductive instruction is mainly teacher-centered approach. It is a traditional way of teaching that s in
use in all educational places. Teacher gives information about new grammar theme, explains all rules with
examples and makes learners to do some activities related to topic. This way of teaching is very effective for
beginners who want a clear base in grammar. Since it is also considered as a ‚from general to specific‛, while
inductive is ‚from specific to general‛.
Deductive → general→ specific
Inductive → specific → general
Through this method students have an opportunity to be informed with accurate facts about grammar
structures. So the learners do not make many mistakes. Despite several advantages, the method is found boring
easy to predict. According to some scientists, deductive way of teaching is always criticized. Because,
A)
isolated way of teaching grammar.
B)
There is not much attention to learning
C)
Practice is often practical[2]
While teaching something to students, teacher should pay attention to time management. Teaching
grammar deductively is the best time saver way of teaching. However, inductive teaching could be more time and
energy-consuming. In this process, students can make a lot of mistakes and come across some obstacles without
help of the teacher.[3] Both methods are very common in published materials. You can observe the inductive
learning in course books where activities, exercises and questions guide the learner work out the grammar rule.
There are several differences between deductive and inductive teaching.
1.
Through deductive learning students can hardly take a new knowledge, whereas through
deductive they may learn a lot of things.
2.
The deductive is the method of verification, while inductive is the method of discovery.
3.
Children are given ready information in order to make use of it in deductive classroom, when
they should predict and observe the theme themselves in inductive classroom.
4.
Deductive is very quick process. However inductive one is the slow process.
5.
In deductive method, it is available using a wide range of sources, while students who are
studying through inductive teaching method are very self-confident.
6.
In deductive there is not many activities, whereas the inductive is full of different and interesting
activities.
7.
Deductive is falling thoughts and leads to necessary results, while inductive is rising process of
thoughts and results in principles.
Another type of teaching method is inductive teaching. Before bringing it into the usage in the
classroom, the definition is given appropriately. According to Oxford English Dictionary it comes from the verb
which is ‚induce‛ (in relation to science and logic) means ‚to derive by reasoning, to lead to something as a
conclusion, or inference, to suggest or imply‛, and ‚induction as the process of inferring a general law or
principle from observation of particular instances‛. Considering those facts it can be understood that an
inductive approach to teaching language starts with examples and asks learners t find rules. Whereas, it seems to
be vice verse in deductive method. [4]
In today’s developing era, most teachers prefer inductive teaching methods for its several benefits.
Those advantageous include several reasons. First of all, it can be one way of warming up the class. As it is
21
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
considered to be very interesting method for both teachers as well as students. The main reason of that students
are more active than teachers. They try to think more, retain the facts, consider information logically, overall in
that kind of teaching method learners are in the center during the process of all lessons. Without their thoughts,
opinions lessons cannot be continued. Adding to this data, inductive teaching method brings up other important
skills which should be developed at class. For giving example, creativity is increased after being introduced with
theme related examples. To be more precise, teacher in that method, initially, give examples and then teacher ask
to find general fact from them which is the process from specification to generalization. Moreover, it can increase
self-confidence among students as they try to speak more and answer their own opinions which demand to be
more self-confident during the lesson. In other word, we can say that this method develop such skills that the
students are able to learn independently with those ones. Because students have to some extent already learned
new theme themselves before teacher’s explanation. As usual teacher gives some videos, pictures or sentences
according to new theme then students come to conclusion considering given materials. In other word, they
themselves create particular rule of grammar according to their own way of understanding. After that teacher
introduce learners with absolute correct rule. With the help of that students manage to observe their mistakes
with learning new theme at the same time. Futhermore, inductive teaching method makes learners to be much
more involved as well as focused into lesson than ever. Since it appears to be attentive for students. To explain it
more deliberately, let us look below drawing.
Inductive teaching
Observation
Pattern
Hypothesis
Theory
Deductive teaching
Theory
Hypothesis
Observation
Conformation
Because of such kind of positive sides of inductive method, more and more scientists, linguistics
investigate and work on it. According to their point of view, there are some steps should be mentioned during
the usage of inductive teaching.[5]
Firstly, planning activity: it means, examples mostly including sentences are prepared beforehand in
order not to avoid generalization. Secondly, self-confident. This step is also most significant one where teachers
ask opinions of the students. For instance, teacher give sample connecting with conditional I.
‚I will be at home, if he comes earlier‛
Seeing or hearing that one student can say that it consists of nine words after teacher ask what they can
tell about this sentence. Another student may tell that it consists of different two tenses. Thus, teacher gathers all
observations from class. By doing so, teacher manage to make the student work who is not so active. Moreover,
teacher can explain the rules according to their observation. The last step is, of course, evaluating the outcome.
How teachers can decide which method is the best one?
Both methods are very helpful in teaching any kind of languages. But educators should pay attention to
age and ability of their students. They should remember, that in inductive classes, students will be more active
because of the activities they are given before explanation while in deductive classes teachers have to give clear
explanation in order to make students to participate active during doing activities. Deductive method is
predictable. Since the teacher selects the sequence of grammar themes. On the other hand, learners can
understand the theme deeply when the teaching method is inductive. But, in deductive classroom they have an
opportunity to understand the large number of data.
Conclusion: when we utilize induction we notice a number of specific instances and from them infer a
general principle or law. Inductive reasoning is open- ended and exploratory especially at the beginning. On the
other hand, deductive reasoning is narrow in nature and is concerned with testing or confirming hypothesis.
Nevertheless, while taking all pros and cons into consideration the combination of both inductive and deductive
is the most effective. However, the most importantly, we should choose them according to the level and age of
students. For children and elementary learners who do not have any basic information about English grammar,
in is better to use deductive method for them. On the other hand, if learners have information about the rules of
theme, we can utilize inductive teaching for them.
Reference:
1)
https://oupeltglobalblog.com
2)
https://sites.educ.ualberta.
3)
https://www.slideshare.net
4)
Inductive approach, https://www.teachingenglish.org.uk
5)
Inductive and Deductive methods of teaching. ” bchmsg.yolasite.com, www.
bchmsg.yolasite.com
22
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
ОТРАЖЕНИЕ ВОЕННОЙ ГЕОГРАФИИ ТУРКЕСТАНА В ТРУДАХ А.И. МАКШЕЕВА
Жамшид Хасан угли Адилов
докторант Института истории АН РУз
jamshid8880@bk.ru +998971575888
Алексей Иванович Макшеев известен как военный деятель, путешественник, географ, писатель и
педагог. Из 26 написанных А.И. Макшеевым работ большая часть относится к изучению Средней Азии в
военно-географическом ключе. Алексей Иванович родился 12 мая 1822 г. в дворянской семье в деревне
Гряда Устюженского уезда Новгородской губернии (ныне Вологодской области РФ) 1. В 1830 г. А.И.
Макшеев поступил в уездное училище, но вскоре был отправлен отцом в военное учебное заведение 2. По
окончании Николаевской академии (1846 г.) был командирован в отдельный Оренбургский корпус по
собственному желанию. С 1847 г. производил рекогносцировки между Аральским и Раимским
укреплениями3.
В июле 1848 г. он был отправлен на шкуне «Константин» с лейтенантом А.И. Бутаковым в
Аральское море для описания берегов. Обследование Аральского моря продолжалось 2 месяца ” с 5 мая
до 22 сентября 1849 г. Аральская экспедиция была очень успешна. Это было первое полное описание
Аральского моря. Впервые были описаны глубины моря, берега, острова и устья двух больших рек. Были
даже открыты неизвестные никому, в том числе и местному населению, острова. Начальник экспедиции
А.И. Бутаков, по предложению Александра Гумбольдта, был избран почетным членом Берлинского
географического общества и получил золотую медаль. За отличное исполнение этого поручения А.И.
Макшеев был награждѐн орденом св. Анны 3-й степени4. С 1851 г. он участвовал военных действиях по
покорению кокандских укреплений на Сырдарье. В частности, участвовал в походах на крепости АкМечеть и Джулек. За взятие крепости Ак-Мечеть был награждѐн орденом св. Анны 2-й степени с
Императорской короной. После занятия Ак-Мечети генерал-губернатор В.А. Перовский поручил
Макшееву наладить дело управления местным населением. Алексей Иванович был временно оставлен в
занятом крае и руководил производившимися там рекогносцировками, выбором мест для
наблюдательных постов в окрестностях Ак-Мечети и приведением в оборонительное положение бывшего
кокандского укрепления Кумыш-кургана5.
Но оставаться на службе в Средней Азии Макшеев не хотел, так как он решительно разошелся с
В.А. Перовским во взглядах на политику в отношении местного населения и в 1853-1854 гг. принимал
участие в Крымской войне6.
Уже в 50-х годах XIX в. журналах появились первые статьи А.И. Макшеева, в которых нашла
отражение его деятельность в Средней Азии7.
В ноябре 1854 г. Алексей Иванович подал рапорт с просьбой о назначении его по военно-учебной
части при Академии, чтобы иметь возможность переработать собранный им за шестилетнюю службу в
Оренбурге материал. По Высочайшему повелению, в конце 1854 г. А.И. Макшеев был прикомандирован
к Императорской военной академии в должность адъюнкт-профессора по военной статистике8. В том же
году он был избран в действительные члены Императорского Русского Географического Общества. В
апреле 1856 г. был произведѐн в подполковники.
В 1857 г. он был командирован, по Высочайшему повелению, за границу на год, для сбора
сведений «по военным наукам и военной организации» и для изучения военной статистики. По
возвращении из командировки, Алексей Иванович, в августе 1859 г. был произведѐн в полковники, а в
https://ru.wikipedia.org/wiki/Макшеев,_Алексей_Иванович
Военное образование А.И. Макшеев получил в трех учебных заведениях: 1) Новгородском графа Аракчеева
корпусе; 2) в Дворянском полку, переименованном впоследствии в Константиновского военное училище. Где
18 августа 1842 г. произведѐн в прапорщики и направлен на службу в Лейб-гвардии Литовский полк; 3) 1844 г.
поступил в Николаевскую академию генерального штаба.// Русские военные востоковеды до 1917 года.:
Биобиблиографический словарь/ М.К. Басханов. ” М.: Вост. лит., 2005. ” С. 152-153.
3
Таринин А. Рожденные на Вологодчине: краткая энциклопедия. 2016. ” С. 216. //
https://books.google.co.uz/books/about/РОЖДЕННЫЕ_НА_ВОЛОГОДЧ.html
4 Поздеев А.А. A.И. Макшеев, русский географ, исследователь Средней Азии (1822-1892)// Устюжна.
Историко-литературный альманах. 1993. Вып 2.// https://www.booksite.ru/fulltext/usty/uzh/na2/14.html
5 https://ru.wikipedia.org/wiki/Макшеев,_Алексей_Иванович
6 Поздеев А.А. A.И. Макшеев, русский географ, исследователь Средней Азии (1822-1892)// Устюжна.
Историко-литературный альманах. 1993. Вып 2.// https://www.booksite.ru/fulltext/usty/uzh/na2/14.html
7 Макшеев А.И. Описание Аральского моря// Записки географического общества. 1851, кн. V. Он же.
Описание низовьев Сыр-Дарьи//Морской сборник. 1856. № 9. Т. XXIII.
8 Глиноецкий Н.П. Исторический очерк Николаевской академии генерального штаба. ” СПб.: Тип. Штаба
войск Гвардии и Петербургского воен. окр., 1882. Приложение ” С. 20.
1
2
23
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
марте 1866 г. ” в генерал-майоры. Его дальнейшая деятельность была сосредоточена в области
педагогической, как профессора статистики, и литературной, как автора ещѐ некоторых серьѐзных
трудов, посвященных главным образом Средней Азии.
В июне 1867 г., по Высочайшему повелению, он был командирован в Туркестанскую область для
изучения края «в стратегическом и статистическом отношениях». 18 июля 1867 г. он отправился из Орска
по Сыр-Дарьинской линии в Киргизскую степь и Туркестанский край. Проехав через форт Перовский,
Чимкент, Верный и Семипалатинск на Сибирскую линию, он в декабре 1867 г. возвратился в Петербург.
Результатам его обследования стали опубликованные географические, этнографические и статистические
материалы о Туркестанском крае1.
А.И. Макшеев принадлежит к числу тех путешественников и исследователей Средней Азии,
которые умели устанавливать с местным населением дружеские отношения и находили с его стороны
ценную поддержку в своей работе. Параллельно с работами географическими Макшеев работал и в
области статистики, которую он преподавал в академии Генштаба. В 1867 г. вышла в Петербурге его
книга «Военно-статистическое обозрение Российской империи». С 1853 г. в Европе стали собираться
международные статистические конгрессы. На восьмом конгресс, который состоялся в Петербурге 1872
г., был прочитан доклад П.П. Семенова составленыйн с помощью и при участие А.И. Макшеева.
В марте 1871 г. Алексей Иванович был утвержден в звании заслуженного профессора. В августе
1879 г. Алексей Иванович был произведен в генерал-лейтенанты2, а в апреле 1880 г. назначен почетным
членом конференции Николаевской академии Генерального штаба, с оставлением членом Военноученого комитета Главного штаба3. Алексей Иванович Макшеев скончался 2 апреля 1892 г.
Многие стати4 и книги5 А.И. Макшеева были посвящены Средней Азии. Его близкое знакомство
с просторами Азии внушило ему мысль об исключительности этого региона и недооценивание еѐ места в
военной истории. Он собрал довольно большую библиотеку по истории и географии края. Многолетнее
изучение Туркестана он положил в цикл лекций, которые он читал в Николаевской Академии
Генерального Штаба в 1866-1868 гг., в виде дополнения к курсам Военной географии, Военной истории и
теории военного искусства. В этих лекциях особое внимание уделялось природе, населению и истории
Туркестана6.
Макшеев А.И. Географические, этнографические и статистические материалы о Туркестанском крае//
Записки географического общества. Т. II. 1871.
2 Русские военные востоковеды до 1917 года.: Биобиблиографический словарь/ М.К. Басханов. ” М.: Вост.
лит., 2005. ” С. 153.
3 Глиноецкий Н.П. Исторический очерк Николаевской академии генерального штаба. ” СПб.: Тип. Штаба
войск Гвардии и Петербургского воен. окр., 1882. ” С. 60.
4 Макшеев А.И. Описание Аральского моря// Записки Географического Общества, 1851., кн. V.; Он же.
Оренбургский край// Военный энциклопедический лексикон, 2-е изд., т. IX. СПб., 1855.; Он же. Описание
низовьев Сыр-Дарьи// Морской Сборник, 1856. т. XXIII, №9; Он же. Степные походы// Русский Инвалид, 1856.
№19 и 20; Он же. Показание сибирских казаков Милюшина и Батарышкина, бывших в плену у кокандцев с
1849 по 1852// Вестник Русского Географического Общества, 1856., кн. IV.; О военной статистике в России//
Вестник Русского Географического Общества, 1858. №9.; Он же. Заметки о современном Египте, по поводу
сочинения: L’Egypte contemporaine, par Paul Merruau// Вестник Русского Географического Общества, 1860.
№2.; Он же. Очерк современного состояния Алжирии// Вестник Русского Географического Общества, 1860.,
№3.; Он же. О рыбоводстве на озере Великом, Боровичского уезда. // Памятная книжка Новгородской
губернии на 1864.; Он же. Остатки старинного города на Сыр-Дарье// Санкт-Петербургские Ведомости, 1867.,
№60; Он же. Ещѐ несколько слов о развалинах Джаны-кента// Русский Инвалид, 1867., №87.; Он же. Поход в
пустыню Гаркур. (Перевод с французского)// Военный Сборник, 1869., №6.; Он же. Из дневника русского
путешественника по Алжирии// Всемирный Путешественник. СПб., 1869.; Он же. Географические,
этнографические и статистические материалы о Туркестанском крае, с картою.// Записки Географического
Общества, т. II, 1871.; Он же. Хивинская экспедиция, 1839 г.// Русская старина, 1873.; Он же. Несколько
дополнений к биографии Якуб-Бека. // А.Н. Куропаткин. Кашгария. СПб., 1879.; Он же. Рекогносцировка
истока Яны-Дарьи в 1853 г. / А.В.Каульбарс. Низовья Аму-Дарьи. // 3аписки Географического Общества, т.
IX, 1881.
5 Макшеев А.И. Военно-статистическое обозрение Пермской губернии. ” СПб, 1852.; Он же. Военностатистическое обозрение Российской Империи. ” СПб., 1867; Он же. Доклад на 8-й сессии международного
конгресса, бывшей в Санкт-Петербурге в 1872 г. ” СПб., 1872 (совместно с П.П. Семеновым-Тян-Шанским);
Он же. Географические сведения книги Большого чертежа о киргизских степях и Туркестанском крае. ” СПб.,
1879.; Он же. Карта Джунгарии составленная шведом Ренатом во время его плена у калмыков с 1716 по 1733
год. ” СПб. 1881.; Он же. Список ученых и литературных трудов профессоров академии генерального штаба и
офицеров, получивших в ней образование. По поводу 50-летнего юбилея академии. ” СПб., 1882.; Он же.
Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. ” СПб., 1890.; Он же.
Путешествия по Киргизским степям и Туркестанскому краю. ” СПб., 1896.
6 Макшеев А.И. Исторический обзор… С. 3.
1
24
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Позже А.И. Макшеев собрал воедино все разрозненные материалы по этой проблематике и смог
выпустит 1890 году свой сводный труд посвященной историческому обзору Туркестана 1. Он по
содержанию и смыслу вобрал в себя всю информации читаемых лекций автором. Книга разделена на 14
глав. Первые две главы содержат в себе данный об истории края с древнего периода до наступления
Российской империи2. Третья глава посвящена движения русских в Туркестан до Петра I3. В четвертой
главе своего исследования А.И. Макшеев рассматривает походы в Туркестан при Петре I 4. Седьмая глава
в основном посвящена Хивинскому походу В.И. Перовского 1839-1840 гг. Автор на основе официальных
источников очень подробно с точки зрении военной науки описал историю данного похода 5. Как
утверждал сам автор: «Описания Хивинских экспедиции Бековича-Черкасского (глава IV) и Перовского
(глава VII) разработаны вновь, по всем изданным до настоящего времени материалам» 6. Эти главы
характерны тем, что кроме политической и военной составляющих этих экспедиций, широко
представлены и научные исследования, проводимые в их составе. В двенадцатой главе даются интересные
сведения об Амударьинской и Арало-каспийской научных экспедициях 7.
Следует отметить что труды А.И. Макшеева представляют большой научно-историческую
ценность. Из 26 работ А.И. Макшеева 16 посвящены Средней Азии. Которые содержатся сведения о
политической истории, географии, топографии и статистике Туркестанского края.
***
МОДАР – САРЧАШМАИ МУҲАББАТИ БЕКАНОР.
Азизмуродова Насиба- устоди МТМУ №51
Модар…. чӣ хел калимаи ширин ва дилагез аст. Вақте, ки Модар мегӯем тамоми бадану
рӯҳамонро як эҳсоси хубе фаро мегирад, ки мо аз он ҳаловат мебарем.
Модар ба мисли замин якто аст ва муҳабати ӯ барои мо фарзандон беканора ва ҷовидона аст.
Як шаба ранҷе, ки Модар кашид
Бо ду ҷаҳонаш натавон баркашид.
Аѐ модар! Туро ѐд кардам, дар танҳои чашм мепӯшам ва садои хандаҳоят ба гӯш мерасад. Вақте
чашм мекушоям ин садо хомӯш мегардад, зеро ин садо тасаввур аз хотиротам буд. Туро ѐд кардам модар,
чӣ гуна суханҳое бароят бигӯям то ту дар наздам ҳозир шавӣ ва туро оғӯш гирам сарамро болои
китфонат гузораму роҳат кунам. Оҳ модар! Чашмонам аз ѐди ту ҳамеша нам ҳастанд. Чӣ қадар вазнин, чӣ
қадар мушкил ин дурӣ аз ту, туро ѐд кардам.
Биѐ модар, даст бар сарам бигузор, дили мисли мавҷҳои дарѐ пурталотум гаштаамро ором намо,
биѐ ки ман бо ту розӣ дил бигуям. Эй раҳмати Худованд ту бузургтарин шахси ҳаѐтӣ, зеро бо ин ҳама
бузурги маро пиҳил кардӣ. Эй ҷаннати Парвардигор дар рӯи замин! Ту василаи хушбахтии ҳаѐти ман,
зеро ту маро бизодӣ, баҳри ман шабҳо дар сари гаҳворам нишаста бехобӣ кашидӣ, ду ҷуйбори ширатро
аз ман дареғ надоштӣ. Туро ѐд кардам модар ту мисли гул ҳастӣ, ки аз бӯи хушат чаҳон муаттар аст. Аѐ
модар! Туро ѐд кардам, аз ин дурӣ дилам шикаста аст мисли намози мусофир.
Биҳишт, ки ризои модарон аст, дар зери қудуми Модарон аст. Бале Модар қиматарин неъмати
дунѐ, сарчашмаи муҳабати беканор, химматбаландтарин шахси башар аст. Канори модар худ мақсади
аввалини ҳаѐти мост. Мисли оғӯши модар биҳиштосо макони дигаре нест. Модар мисли замин танҳо ва
яктост. Модар дар ҳама ҳолат чӣ ҳозиру чӣ ғоиб пайваста дар ѐди фарзанд ҳаст. Аз даст рафтани Модар
барои фарзанд фоҷеаи хело гарон аст;
Модар, модар, каси баҳиммат бошад,
Дидори шарифи ӯ ғанимат бошад.
Аз маҳзани панди он бигир арзонӣ,
Фардо чӣ кунӣ, ки ганҷи қимат бошад.
Оре, давлати фарзандон модар аст. Зиндагӣ худ шеър аст, ки бо аллаи модар ибтидо гирифта, бо
номи он хотима меѐбад. Ҳар фарзанде,ки қимати модарро донад бо дуояш хушбахту шӯҳратѐр мегардад.
Сад ҷону дил фидои як муддаои модар,
Фатҳу кушоиш орад дасти дуои модар.
Хира бар он касонам к-аз хештан ризоянд,
Як бор ношунида ҳарфи ризои модар
Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. ” СПб., 1890. ”
375 с.
2 Макшеев А.И. Исторический обзор… С. 1-42.
3 Там же С. 43-62.
4 Там же. С. 63-80.
5 Там же. С. 143-170.
6 Там же. С. 4.
7 Там же. С. 313-328.
1
25
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Аз сарвату зи шӯҳрат гар бар фалак занад сар,
Таъзим мекунам боз дар пеши пои Модар,
Зиҳӣ, Модар, ба чунин қудрату матонат, эҳсону ҷасорат ва меҳру садоқати беканор, ки бузургони
олам дар пешат сар фуруд меоранд…
Бузургии зан-модар пеш аз ҳама дар он таҷассум меѐбад, ки ӯ чароғи хонадон, идомадиҳандаи
насл, тарбиякунанда ва ба камолрасонандаи фарзанд, инчунин нигоҳдорандаи забон, таърих ва фарҳанги
миллӣ мебошад. Пайғамбари ислом ҳазрати Муҳаммад дар яке аз ҳадисҳои худ мефармояд: ‚Чаҳор чиз
саодати шахс аст: ҳамсари шоиста, фарзандони хайрхоҳ, рафиқони хуб ва рӯзӣ дар Ватан‛.
Ба ин маънӣ, занону модарон ҳамеша дар тарбияи фарзандони соҳибмаърифату хайрхоҳ ва дорои
ахлоқи ҳамида кӯшиш намуда, онҳоро ба ҳаѐти мустақилона омода созанд. Зеро фарзанди аз ҷиҳати
ҷисмонӣ ва маънавӣ солим ба қадру манзалати падару модар, Ватан ва таъриху тамаддуни миллат
мерасад ва барои давлату миллати худ хизмат мекунад.
Ин масъулияти бузург модаронро вазифадор месозад, ки дар баробари нигоҳубину парасторӣ ва
камолоти маънавию ҷисмонии фарзандони худ онҳоро дар рӯҳияи худогоҳиву худшиносӣ, ҳувияту
ифтихори миллӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва ҳомии марзу бум тарбия намоянд.
Агар ободиву суботи ҷомеа аз осоишу оромии ҳар як оила вобаста бошад, дар навбати худ
ободии ҳар як хона дон аз рӯҳияи солиму созанда, сатҳи маънавиѐту маърифатнокӣ ва тандурустии занмодар вобаста аст. Нақши модар махсусан дар тарбия, омӯхтани забон, таъриху фарҳанг, донишҳои
муосир ва умуман камолоти маънавӣ ва ҷисмонии фарзанд хеле барҷаста мебошад.
Модар барои ҳар як шахс азизу муқаддастар аз ҳама мавҷудоти рӯи олам аст. Модари ман ҳам
бароям гиромитарин ва наздиктарин инсон ҳастанд. Ҳар чӣ ки дар рӯйи замин дорам, ҳатто ҷони азизи
худро лозим шавад, тайѐрам барояшон фидо созам. Модарон арзандаи ҳамагуна эҳтирому дӯстдорианд.
Зеро меҳрубонтарин инсонҳои рӯи оламанд ва фарзандро дар ҳама ҳолат дастгиранду дилсӯзу бахшанда.
Hавозиши дастони модар беҳтарин истироҳат аст барои фарзанд, новобаста ба синну сол.
Дар ҳаққи модар чӣ қадар сухан гӯем кам аст… онҳо хеле бузурганд!
Ҷанннат, ки ризои Модарон аст дар зери қудуми Модарон аст.
Рӯзе як нафар пеши Пайғамбарамон (с.а.с) меояд ва мепурсад :
Эй Расули Худо ба ки ман хушрафторӣ кунам, киро хуб нигоҳ кунаму эҳтиром кунам?
-Пайғамбари бузург (с.а.с) мегӯяд: Ба МОДАРАТ.
Вай шахс боз мепурсад, баъд ба ки?
-Пайғамбарамон боз мегӯянд ба МОДАРАТ.
Он шахс, дафъаи 3-юм мепурсад
-Пайгамбарамон боз ба МОДАРАТ мегӯянд.
Вақте боз мепурсад…-Пайгамбари бузург он вақт ба ПАДАРАТ мегӯянд.
Ин бузургии Модарро бинед, ки Пайғамбарамон 3 бор ба МОДАРАТ мегӯянд…
Модар бузург аст. Бузургии модар дар он аст, ки бузургтарин неъмати дунѐ ” фарзандро ба дунѐ
меорад. Шабу рӯз дар фикри он аст, ки фарзанд бузург, донишманд, ҳунарманд шавад ва барои ҷомеа
инсони саҳмгузор гардад. Вақте ки фарзандаш 1-2 сола мешавад, модар ба вай аввалин калимаҳоро ѐд
медиҳад. Вақте ки фарзанд калимаҳоро аз бар карда натавонад, модари бузург бо вай пайваста
калимаҳоро такрор карда, омӯхтани онро мусоидат менамояд, то ки фарзанд сухан карданро
ѐд гирад,
тарзи озодона сухан карданро аз худ намояд ва дар синни 3-4 солагӣ ба ӯ тарзи рафтору кирдор ва ба
калонсолон чӣ тавр суханронӣ намуданро нишон медиҳад.
Як калимаро ба фарзанди 2-3 сола, агар ягон шахси дигар омӯзонад, он фарзанд ба як бору ду
бор калимаи вайро аз худ намекунад, зеро он шахси дигар ба ин кӯдак такрор намекунад. Дар ин ҷо
бузургии модар маълум мешавад.
Баҳори ту хазон мабод, эй биҳишти ман,
Ба дасти дигарон мабод сарнавишти ман.
Азизу беҳтарини ман, модари ман,
Биҳиштӣ дар замини ман, модари ман.
***
26
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ТЕРОРИЗМ МАСЪАЛАИ МУЊИМИ ГЛОБАЛИИ ЉАЊОНИ МУОСИР.
Саидова Мавзуна устоди МТМУ №51
«…. кишвари мо њамчун узви фаъоли Созмони милали Мутањид љињати муборизаи самарабахши
муштарак бар зидди хатару тањдидњои замони муосир пайваста талош карда фаъолияти созандаро дар ин
самт минбаъд низ густариш хоњад бахшид»1
Дар гушањои мухталифи олам нооромию низоъњо идома ѐфта, барои љомеаи љањони њамчун
айѐми душвору пуртазод эътироф гардид.
Дар ин давра беш аз 100 ва зиѐда давлати дунѐ мавриди њамла њои ғайри инсони терористон ва
ифротгароѐн ќарор гирифтаанд. Давлатњо танњо дар њолати дарк ва њимояи манфиатњои милли
метавонанд њамчун субъектони мустаќил боќи монад. Тањлилњо ва аз таљрибаи таърихии баъзе давлатњо
нишон дод, ки аз мутањидди ва дарк накардани арзишњои милли метавонанд заминаи парокандагиии
миллатњо ва халќиятњо ро фароњам созад ва давлатро ба нести орад. Таърих исбот намуд, ки Ироќ,
Сурия , Ливия, Яман, Филипин, Тунис ва бисѐре аз мамолики Африќои Шимолї, Афғонистон ба ин
вабои аср дохил мебошанд. Солњои зиѐдест, ки ноором буда, равиши муътадили пешрафтњои худро аз
даст додаанд. Ин гуруњхое, ки мехоњанд давлатњо ноором бошад, омили асосии ин гуна носозгори дар
муборизаи њизбњои диннист, ба ин маъно, ки аќлияте бо идеологияи дини мехоњад мафкураи худро ба
аксарият бор кунад. Намояндагони экстримизм аз рўи аќидаашон ба ду гуруњ:
а) фундаменталистони эътимодї,
б) экстремисти ифротї мебошанд.
Маќсади асосии ин гуруњњо асосан гумроњ намудани шањрвандони дар ин ѐ он давлати муосир
аст, аммо аз бас, ки дар муборизаи табии тавассути интихобот дасти ќудрат намеѐбанд. Ночор роњи
муборизаи ғайри ќонунї ба ташкили табадуллоту шуришњо кушиши сари њокимият омадан мекунанд.
Таљрибаи Тољикистон мисоли равшани шакл гирифтани њодисањост. Ташкилоти экстримистию
терористии ЊНИТ беш аз 40-сол дар сањнаи сиѐсати амал кард. Охирин шанси нањзатиѐн табадуллот буд,
ки дар он шикаст хурданд. Инчунин хулоса мешавад, ки сенарияи баъзе кишварњои хориљї оид ба
ташкили табадуллот тавасути неруњои харобкори ифроти дар Тољикистон амалан татбиќ нагардид.
Минтаќа ва љањони имрузро дањшатњои экстримизм, радикализм, тероризм ва аз љониби
ташкилоњои терористи омилї дгари љиддї яъне васеъ истифода гардиданї технологияњои муосири
иттилооти бахусус, шабакаи интернет, телефони мобилї, бо маќсади пешбурди наќшањои ташфиќотии
экстримисти ба сафњои худ љалб намудани љавонон аъзоњои нав омода ва роњбари намудан ба амалњои
зидди инсони инњо дар сайѐра мебошанд. Аз ин лињоз таклиф менамудам, ки бо тарзу усулњои гуногун ин
сомонањои гуногун аз шабакањои интернети низ хориљ карда шаванд. Ин танњо бо дастгири ва ѐрии њамаи
давлатњо аз он љумла давлатњои харобгардида, ки онњо барои дигарон алакай маълуанд.
Омили дигари теоризм, экстримизм ва радикализми љањони муосир гардиши ғайри ќоуниии
маводи мухаддир яке аз сарчашмањои асосии сармоягузории тероризму ифротгарои мебошад, ки
мушкилоти умумии љањони муосир ба њисоб меравад. Барои пешгирии ин касалии вабо њамаи давлатњо аз
љумла њар як шањрванди љањон бояд мубориза барад. Барои таќфияти мубориза бо тероризм бо фармони
Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон мўњтарам Эмомалї
Рањмон , њануз 12-ноябри соли 2016 ‚ Стратегияи миллии Љумњурии Тољикисон оид ба муќовимат бо
тероризм ва экстиримизм барои солњои 2016-2018‛ ќабул гардид, ки њадафи асосии он пешгирии
шомилшавии шањрвандон ба њизбу харакатњои ғайриќонунии терористию ифротгароист.
Яке аз муаммоҳои ҳалталаб роҷеъ ба масъала мавриди таҳлил, ин шомилшавии бархе аз
ҷавонони мо ба созмонҳои ифротгаро мебошад. Аксари ҷавононе, ки ба гурӯҳу созмонҳои ифротӣ
мепайванданд, саводи зарурии динӣ ва, ҳамчунин, дунявӣ надоранд. Гурӯҳҳои ифротӣ ҷавононро ба
доми худ кашида, ба коми марг мебаранд. Намоиши филмҳои дорои хусусиятҳои террористӣ ва
экстремистӣ, паҳнкунии ғояҳои ифротгароӣ тавассути шабакаи интернет сабаби дигари гароиши ҷавонон
ба ҳизбу ҳаракатҳои мамнӯъ мебошад. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки паст будани савияи дониши қисми
муайяни ҷавонон, аз нигоҳи мафкуравӣ, ҳуқуқӣ, фарҳангӣ ва динӣ тайѐр набудани онҳо ба муҳоҷирати
меҳнатӣ, майлу хоҳиши ба даст овардани маблағҳои муфт, боиси фирефта шудани онҳо аз тарафи
намояндагони ҳизбу ҳаракатҳои ифротгаро ва шомил гардиданашон ба ин ҳизбу ҳаракатҳо гардидааст.
Роҳ надодан ба таҳсили ғайрирасмии ҷавонон дар муассисаҳои динии хориҷи кишвар ва баланд
бардоштани масъулияти падару модарон дар таълиму тарбияи фарзанд яке аз роҳҳои пешгирии
гаравиши шаҳрвандо ба ҳизбу ҳаракатҳои экстремистӣ ба ҳисоб меравад.
Асосгузори сулњу Вањдати милли Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон муњтарам Эмомали
Рањмон 10.05.2018
1
27
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Тероризм масъалаи муњими глобалии љањони муосир ба шумор меравад, ки инро њатман пешгири
бояд кард.
Муаммои мубориза бар зидди терроризм ва эктремизм имрӯз муҳимтарин арзѐбӣ мешавад. Яке аз
омилҳои муборизаи муваффақона бар зидди ин вабои аср ва боздоштани шомилшавии минбаъдаи
ҷавонони Тоҷикисион ба ин гуруӯҳҳои ифротӣ метавонад тарбияи ҷавонони воқеан босавод ва
бомаърифат бошад.
Омили дигари усули љалби шањрвандон ба тероризм экстримизм радикализм ин љалб намудани
шањрвандоне, ки дар муњољїрати мењнати мебошанд. Имрузњо тамоми давлатњо аз он љумла, давлатњои
абарќудрати дунѐ шањрвандонашон дар муњољирати мењнати ќарор доранд. Бояд тавасути ба роњ
мондани тарғиби арзишњои сулњу вањдати милли ва худшиносии милли ба эљоди мафкураи зидди
терористии тамоили љањони муосир кўшиш намоед.
Тољикистон бо тарих, фарњанг ва адабиѐти худ машњур гардида аз љумла халќњои ќадимтарин ба
шумор меравад. Онњо бо осори шифоњиву хишти, ѐдгорињои бузурги таърихи яке аз онњо Саразми бостон
соли 2020- 5500 - солагии он љашн гирифта мешавад ва котибањои нодири худ дар тамадуни башари
сањми бузург гузошта бо худ шуњрати бештар касб кардананд. Решањои ин фарњанги ғани аз тамадуни
ориѐи маншаъ гирифта , таи 1000 солањо ташакул ѐфта як ќисми таркибии он бо шаклу шеваи хос то
замони мо расидааст.
Асос ва бунѐди ин мероси гаронбањоро дустию рафиќат, хайрхоњи некию накурї ва дигар
хислатњои њамидаи инсони ташкил медињад.
Дари ин асос Тољикистон њама ваќт тарафдори Сулњу Вањдати милли дар тамоми љањони муосир
аст.
Асосгузори Сулњу вањдати Миллї - Пешвои миллат , Президенти Љумњурии Тољикистон
мўњтарам Эмомалї Рањмон 10 - майи соли 2018 оиди мавзуи ‚тероризм ва ифрогарои зуњуроти хатарноки
аср‛ баромад намуда ва чунин таъкид намуданд: ‚... терористу ифротгаро ватану миллат ва дину мазњаб
надорад‛. Аз ин лињоз тероризм масъалаи глобалии љањони муосир аст ѐ вабои аср аст.
***
ПСИХОЛОГИЯИ МИНТАЌАЊОИ ТУРИСТИЮ ТАЪРИХИИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН
Мањмаризоева Мадина
устоди калони кафедраи назарияи иќтисодї ва идоракунї
«Рушди саѐњї ва њунарњои мардумї
боз њам эњѐ намудани анъанањои
миллии халќи мо мебошад».
Эмомалї Рањмон
Воќеъан њам Љумњурии Тољикистон кишварест аз љињати таърихию табиати бою сарватњои
бебањо дошта, ќисми зиѐдашро балантарин ќаторкўххои ИДМ ишѓол кардаанд. Аз рўи татќиќоти
олимон муайян карда шудааст,ки њудуди кишвар 900 га комплекси табии бо 40 намуди ландшафт
(манзара) мавчуд аст. Кишвари бињиштосои мо бо чашмањои шаффоф, гарму табобати ва олами
растанињои шифобахш ба оламиѐн машњур гаштааст. Зеро дар ќаламрави чумхури зиѐда аз 200 чашма аз
чумла 40 чашмаи гарму 2 хазор намуди растанињои шифобахш мављуданд. Хамчунин Тољикистон бо
шароитњои махсуси иќлимиаш (дар 1 сол ќариб 300 рузи офтоби мављуд аст) аз дигар мамлакатњои
њамсоя фарќ мекунад. Гайр аз ин мардуми тољик таърихи тамадуни нињоят бой ва ѓани дошта, дар
сарзамини Тољикистони муосир ѐдгорињои зиѐди таърихию меъмори ба монанди Панљакенти ќадим,
Њулбук, тахти Ќубод, Хоља- Машњад, Саразм,Санљаршоњ ва ѓайра боќи мондааст, аз ин рў хусусиятњои
хоси минтаќавияти релеф, шароитњои гуногуни табии ва мављудияти ѐдгорињои таърихию меъмори ба
мо имкон медињад, ки дар Тољикистон якчанд намудњои соњаи туризмро инкишоф дода, дар ѓани
гардонидани буљаи давлат сањми худро гузорем. Махсусан дараи Варзоб, Ромит, Њафткўл, Кўли калон,
Искандаркўл, кўли Аловиддин, Чилучорчашма, курортњои Хоља ”Оби Гарм, Шоњамбарї, Оби ” Гарм ва
ѓайра. Зеро туризм соњаест,ки дар бештари кишварњои љахон яке аз соњањои сердаромад ба шумор
меравад.
Бинобар он ташкилу тараќќи додани соњаи туризм ва бунѐд намудани иншоотњои санаторию
курорти дар љумњурии мо ањамияти њам сиѐсию иќтисоди ичтимои ва њам маънави дорад.
Аз ин лињоз туризм дар солњои наздик ба як соњаи муњими манфиатбахшу сердаромад табдил
хоњад ѐфт. Чихеле, ки 22 декабири соли 2017 дар Паѐми Асосгузори сулњу вањдати милли, Пешвои миллат
Президенти Љумњурии Тољикистон мўњтарам Эмомалї Рањмон соли рушди туризм ва њунарњои
мардуми эълон шуд ин аз бедории миллии мо тољикон шабоњат медињад. Мо инљо метавонем танњо як
мисол биѐрем: Туркиѐ аз њисоби ривољ додани танхо соњаи туризм соле ба андозаи 40-50 фоизи даромади
буљаашро мегирад. Мо низ њатман ин усули фаъолиятро бояд истифода барем. Барои ин проблемањои
љидди вуљуд доранд, ки њалли онњо зарур аст.
28
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар њал намудани проблемањои мосири људо намудани њудудхои туристи ва рекреатсиони ду
аќида вуљуд дорад:
1. Дар заминаи минтаќањои ањолинишини курорти инкишоф додани њудудњои
«урбанизатсияшуда»-и туристи рекреатсиони ѐ ин ки агломератсияњои курорти.
2. Бо рохи бунѐд намудани «боѓхои ререатсиони»инкишоф додан дар байни минтаќањои
ањолинишин .
Мо дар ин мавзуъ њар яки онњоро аз рўи хусусиятњои хосашон дида мебароем. Аз рўи хусусиятњои
хосашон худудњои туристи ва рекреатсиони ба якчанд гурўњњо људо карда мешаванд, ки дар байни онњо
ноњияњои курорти ва комплесњои алоњидаи табобатию санитарии ва комплесњои туристии лижарони куњи
шуњрати љањони дорад.
Ноњияњои туристии назди бањри ” яке аз минтаќањои тез инкишофѐбандаи соњаи туризм ба њисоб
мераванд.
Хусусияти хоси сохтори њудудии ин намуди ноњияњо дар он аст, ки инкишофи истироњатию
фароѓати ќад-ќади бањр ба шакли рањ”рањ љо ба љо шудаанд. Лекин аз руи тадкикотњои олимон маълум
шуд, ки ин намуди љо ба љокунии иншоотњо чандон самаранок нест. Мувофики пешнињоди мутахасисон
бояд, ки иншооти дар сохилњо ба таври амуди љойгир карда шаванд.
Аз руи нишондоди онхо 3- минтаќаи функсионалиии амуди људо карда шудааст.
1. Бевосита дар соњил ” минтаќа бо намудњои обии
истироњату фароѓат.
2. Дуртар аз соњил - минтаќа бо намудњои руи заминии истироњату фароѓат.
3. Пас аз онњо- минтаќа барои истироњати туристон (муасисахои љо ба љо кунии хурока ).
Дар зинаи варзиши оби љой асосиро бандар, ки барои шинокунии туристон сохта шудааст
мегирад.
Яке аз масъалањои принсипионии ташкили њудудии ноњияњои туристии назди бањри - ин
интихоби мавзеъ барои љобаљокунии иншоотхои турист ива рекреатсиони ба њисоб меравад. Аз рўи як
ќатор тадќиќотњое,ки дар минтаќањои истироњатии назди Балтика маълум шуд, ки дар рўзњои офтоби
посѐлкањои туристи пурра бе одам мешаванд. Истироњаткунандагон на ин ки ба љой сохташудаи
посѐлкаи туристи балки ба мавзеъњои табии атрофи он таваљухи бештар доранд. Аз ин ру бояд посѐлкаи
туристиро дар мавзеъњои табии бетаѓир љойгир намуд. Барои љо ба љо кунии иншоотњои туристи
мавзеъњои оддиро дар соњил интихоб намудан хубтар аст.
Ба шакли «урбанизатсияшуда»-и ташкили фаъолиятњои рекреатсиони курортњои табобатию
санитарии ин дохил мешаванд, ки онњо як ќатор омилњои табииро ба максадњои табобатию
барќароркуни ва профилактики истифода мебаранд. Дар солњои 80-уми асри гузашта туризми табобати
ру ба таназул нињод. Аз ин руй бисѐри аз курортњои мамлакатњои љахон ба хотири љалби туристон дар
сохтори худ бозсозињоро гузарониданд. Ин бозсозињо борои пахн намудани функсияњои варзишию
тандурусти ва фароѓати сурат гирифт.
Аз рўи фарзияњои муайян гуфтан мумкин аст, ки рекреатсияи табобатию санитари ин намуди
аврупоии туризм мебошад. Чунки туризми истироњати дар дигар минтаќањои кураи замин ба монанди
аврупо инкишоф наѐфтааст. Дар мамлакатњои ИДМ аз љумла Тољикистон нисбат ба ин намуди туризм
диќќати махсус дода мешавад.
Дар солњои охир шумораи курортњои лижаронии куњи низ ба суръат зиѐд шуда истодааст. Барои
инкишофи ин намуд курортњо омилњои табии ба монанди мављудияти ќабати 50- 60 сантиметр барф
давоми накамтар аз 3- моњ дар соле шароитњои мусоиди иќлими ва бехатарии шаклњои релеф заминањои
асоси ба њисоб мераванд.
Соњаи туризм ва истироњат дар Тољикистони муосир ва дигар мамлакатњои ИДМ давраи
гузаришро аз сар гузаронида истодааст. Чунки ин соња дар Тољикистон соњаи нисбатан нав ба њисоб
меравад ва аз руи хусусиятњои хосаш аз дигар соњањои мављудаи хољаги фарк мекунад. Дар Тољикистон
љараѐни барќароршавии комплексњои туристиву рекреатсиони аз рўи функсия ва таносуби дохили
соњави ва байни соњави гузашта истодааст. Барои он,ки ин протсес хислати максаднок гирифта идора
шаванда бошад ба шароитњо ва омилњое,ки боиси инкишоф ва пањншавии соњаи туризм ва рекреатсия
мегардад бањои илми додан зарур аст. Ба ибораи дигар сухан дар бораи шароитњо ва омилњои ташкили
њудудии комплексии бо њам алоќаманди соњањо в зерсоњањои туризм ва рекреатсия меравад.
Ба аќидаи мо пеш аз њама ба њолати аслии ташкили њудудии соњаи рекреатсия ”яъне номгузории
омилњо ва шароитњои ташкили њудудии туризм диќат додан зарур аст.
Омилњои иќтисодию љамъияти ” ин ќувваи њаракатдињандае мебошад,ки ташкили њудудии
ќуввањои истењсолкунанда ва ќисман соњаи рекреатсияро муайян мекунад.
Дар зери мафњуми шароитњо бошад, њолати табиию иќтисодие фањмида мешавад, ки омилњо дар
он мегузаранд. Дар бисѐр адабиѐтњо нишон дода шудааст, ки талаботњои рекреатсиони омили муњим
ташкили њудудии соњаи туризм ва рекреатсия мебошанд. Дар ин маврид фањмида мешавад, ки њолати
талаботро таъсири омилњои иќтисодию ичтимои муайян мекунанд. Лекин талаботњои рекреатсиони дар
он мавриде ба сифати омил баромад карда метавонанд,ки онхо ба андозае омухта шуда бошанд.
Њатто талаботњои омухташуда низ аз имкониятњои љамъият пеш аз њама аз иќтисодиѐт вобаста
бошанд.
29
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Ба аќидаи иќтисодчиѐни Шурои иќтисодии Созмони Миллали Мутањид давлат дар сурате
туризмро хуб инкишоф дода метавонад, ки агар 870%-и неъматњои моддии зарурии туристон аз
истењсолоти милли таъмин карда шавад. Наќшаи аосноки мурратаби омилњои аз њама фаъоли ташкили
њудудии соњаи рекреатсия аз тарафи географии Чех П.Мариотом (1971 ) ва географии рус И.В Зорнин
тартиб дода шуда буд. Онњо ин омилњоро шартан ба ду гуруњ људо мекунанд:
1. Омилњое, ки онњо талаботњоро барои ташкили системаи рекреатсиони ба вуљуд меоранд. Онњо
ба равандњое, ки дар љомеа мегузаранд алоќаманд буда, зарурати ба вуљуд овардани соњаи туризм ва
рекреатсияро муайян мекунанд.
2. Омилњои ба амалбаоррандаи талаботњои ререатсиони онњо бо захирањои табии, фарњангию
таърихи ва комплексњои имкониятњои иќтисодию ичтимои алоќаманд мебошанд.
Њам омилњои пайдокунанда ва њам омилњои ба амалбарорандаи ташкили њудудии соњаи
рекреатсия метавонад ба омилњои худудии мањдудкунанда људо мешаванд:
Гуруњи омилњои пайдокунандаи мањдудкунанда (локализуюших генерируюших фаторов ).
Яке аз омилњои муњими ин гуруњ- ин ноборбарии њудудии талаботњои рекреатсиони мебошад,ки
дар системаи љо ба љокунии мамлакатњо махсусан дар системаи љо баљокунии шањрњо равшан зоњир
мегардад.
Ба омилњои ба амалбарорандаи мањдуд (креализуюшим локализуюшим факторов) ” пеш аз њама
захирањои табии, фарњанги ва таърихии рекреатсиони дохил мешаванд. Барои ташкили њудудњои соњаи
туризм ва рекреатсия категорияњои сохтори захирањои рекреатсиони ањамияти махсус доранд. Дар зери
мафњуми категорияњои захирањои рекреатсиони ” шумора сифат ва гуногунии њудудњои рекреатсиони
фањмида мешаванд. Њамчунин ба ин гуруњи омилњо алоќамандии ин соња бо дигар соњањои истењсоли ва
ѓайри истењсоли дохил мешаванд. Чи тавре, ки таљрибаи аксари давлатњо нишон медињад, соњаи туризм
ва дигар соњањои пешрафтаи умуми хољаги пайрави кунад. Њаминро ќайд кардан зарур аст, ки миќдори
ин гуруњи омилњо зиѐд аст. Мо дар ин љо ба таври мухтасар доир ба баъзеи онњо маълумот додем ва
њаминро гуфтем,ки инкишофи бо суръати соњаи туризм ва рекреатсия зарурати људо намудани њудудњои
нави туристиро ба миѐн овардааст. Аз ин ру њангоми људо кардани минтаќањои туристи ва рекреатсиони
бояд ин минтаќањо њаматарафа омухта шаванд ва вобаста ба меъѐрњои байналмилали махсусгардонида
шаванд. Аз ин лињоз Љумњурии Тољикистон яке аз минтаќањои туристии љањонї мебошад, ки шароити
ташкили туризим хело хуб аст. Љалб намудани туристон ба мавзеъњои таърихию истироњати вазифаи њар
як шањрванди тољику тољикистони аст. Аз љумла ањли љомеаро ба сањмгузорї дар рушди саѐњї ва
њунарњои мардумї бо инобати шарњи мушаххаси имтиѐњои давлати ташвиќ намоем, тариќи шабакањои
иљтимои ва дигар восаи ахбори омма табиати бињиштосои Тољикистон, макони таърихиї ва
имкониятњои дигари мављударо љињати рушдисаѐњати дохилию хориљї тарѓиб созем, ањолиро љињати
истењсоли молњои ниѐзи мардум дар хона ва рушди њунарњои мардуми њавасманд гардонем ба љомеа онро
њамчун соњаи даромаднок ва манбаи љойи корї муарифї созем, бо љалби шањрвандони хориљи ба
кишварамон ба љавонон оиди риояи ќоидањои маъмулии этикаи байналмиллалї зимни муносибат ба
онњо корњои фањмондадињї доир намоем, ватанамон боз зебою гуворотар хоњад гашт
Адабиѐт:
1. Паѐми Асосгузори сулњу вањдати милли- Пешвои миллат, Президенти Љумњурии Тољикистон
мўњтарам Эмомалї Рањмон 26.12.2018.
2. Б.Ѓ. Ѓафуров Тољикон љ,1 сањ- 470
3. Сенинг В. С. Организация международного туризима. М;2004 С .120
4. Сафаров Ш. Туризими фарњанги дар водии Зарафшон.Д; 2004 с.63
5. Љойгоњи осорхонањо дар рушди туризими фарњангї Д; 2016 с.38
6. Охунзода Н. Оромгоњи Рўдакї дар маърази тамошои саѐххон. газ. «Омўзгор» №6 аз 8
феврали соли 2018.
***
МНОГОФАКТОРНЫЙ АНАЛИЗ ИЗМЕНЕНИЯ ОБЪЕМА СФЕРЫ УСЛУГ В ЭКОНОМИКЕ
РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
Бакиева У.Дж. к.э.н.
Декан факултета менеджмента ТПИП
Одним из важных направлений исследования экономики является моделирование зависимости
скорости экономического роста Республики Таджикистан от темпов изменения некоторых ключевых
факторов страны. Как правило, существующий экономический рост определяется уровнем
количественного и качественного состояния общественного продукта за исследуемый период времени.
Достигаемый рост экономики зависит от ряда факторов, под которыми предопределены такие явления и
процессы, которые устанавливают темпы и масштабы увеличения фактического объема производства, с
учетом реалий повышения эффективности и качества произведенной продукции. Рассмотрим вопросы
взаимозависимости роста Валового внутреннего продукта страны от объема предоставляемых платных
30
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
услуг. В табл. 1 приведены статистические данные по росту ВВП страны и платным услугам за 20112917гг.
Таблица 1. Статистические данные по росту ВВП страны и платным услугам за 2011-2917гг.*
2017/
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2011 %
ВВП
РТ
30071,1 36163,1
40525,5
45606,6 48408,7
54479,1
61093,6 2,03р.
млн.сомони
Платные услуги,
всего
6773,2
8661,6
9558,5
10099,9 9615,8
10033,7
10884,0 1,60р.
млн.сомони
Доля
платных
услуг в ВВП РТ 22,52%
23,95%
23,59%
22,15%
19,86%
18,42%
17,82%
%
*Рассчитано автором по: Статистический ежегодник республики Таджикистан ” 2018. Агентство
по статистике при президенте Республики Таджикистан. Душанбе. ул. Бохтар, 17. Стр. 197, 415.
Согласно приведенным в табл.1 данным видно, что если ВВП страны за исследуемый период
увеличился в 2,03 раза, то платные услуги всего в 1.6 раза. Это следует также из того, что доля платных
услуг в ВВП имеет устойчивую тенденцию к уменьшению, начиная с 22,52% в 2011г. до 17,82% в 2017г.
(рис.1). Выявленная закономерность не согласуется с тем фактом, что в развитых странах объем
предоставляемым услуг имеет опережающие темпы развития и в общем объеме ВВП доходит до 70% и
выше [2].
Рисунок 1 Диаграмма динамики ВВП и объема платных услуг
Для проведения исследования используем регрессионный анализ, состоящий в моделировании
измеряемых данных и их зависимость в динамике. В данном случае, совокупность исследуемых данных
состоят из сочетания значений зависимой переменной и независимых переменных. При этом, важно
определить искомые параметры модели таким образом, чтобы полученная модель максимально
описывало исследуемый процесс. Как правило, в качестве критерия приближения принимают величину
среднеквадратичной ошибки. Метод регрессионного анализа применим для проведения прогнозных
расчетов, выявления анализа исследуемых временных рядов, тестирования гипотез и выявления скрытых
взаимосвязей в статистических данных [1].
Общий вид динамической авторегрессионной модели экономического роста представлен
следующим уравнением:
(1)
где ”
валовой выпуск экономики (ВВП) в период t;
” состояние объема платных услуг на конец периода t;
t ”период.
Для выявления зависимости роста ВВП страны от системы независимых параметров необходимо
проведение следующей последовательности этапов.
1. Установить систему параметров, определяющих темпы развития экономики страны. Данные
параметры должны быть взаимосвязаны с величиной ВВП. Исследование этих параметры и выявления
закономерностей динамики их развития даст возможность отразить реальные изменения в экономике.
2. Проведение исследования и сбор статистической информации за период анализа изучаемого
явления. Здесь важно определить такие статистические данные, которые должны представлять
достоверный источник информации.
31
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
3. Выявление существующих темпов роста или снижения параметров. Определение темпа
изменения параметров за исследуемый период времени, в том числе возможных их минимальных и
максимальных темпов даст возможность найти скорость изменения составляющих показателей
экономического роста. Изучение изменения параметров позволит определить в динамике самые
возможные сценарии развития.
4. Нахождение коэффициентов и определение достоверности найденной регрессионной модели.
При этом одним из способов определения достоверности модели может состоять в сравнения
действительных и расчетных значений исследуемых параметров.
5. Расчет прогнозных значений динамики ВВП РТ до 2025 г. в зависимости от независимый
параметров, в частности от темпов роста объема платных услуг.
Предлагаемая методика следования позволит выявить вид уравнения взаимозависимости между
ВВП и выбранными определяющими параметрами. В свою очередь, полученное уравнение позволит
определить уровень влияния отдельных параметров на величину ВВП и найти основные тенденции
экономического роста страны. Также, на основании расчетных прогнозных величин можно определить
вариантные направления экономического роста РТ, которые зависят от степени влияния исследуемых
параметров.
На рис. 2 приведены расчетные функции регрессии, позволяющие определить прогноз динамики
ВВП и темпов роста объема платных услуг до 2025г.
Рисунок 2 Прогноз динамики ВВП и темпов роста объема платных услуг
Далее, согласно формуле (1) и на основе статистических данных нами определен вид
авторегрессионной зависимости ВВП от роста объема платных услуг:
Y= 1,138X1 + 0,343X2 +2085,92
(2)
Где
X1 - валовой выпуск экономики (ВВП) в предшествующем периоде;
X2 - объем платных услуг.
Адекватность полученной зависимости следует из показателей табл.2
Таблица 2 Значения параметров множественной регрессии
ВЫВОД ИТОГОВ
Регрессионная статистика
Множественный R
0,997829573
R-квадрат
0,995663857
Нормированный R-квадрат
0,98699157
Стандартная ошибка
1215,602928
Наблюдения
7
На основании полученной зависимости (2) можно сделать следующий вывод. Увеличение объема
ВВП на 1 млн. сомони обусловит увеличение ВВП на следующий год в 1,13 1 млн. сомони. Также
увеличение объема платных услуг на 1 млн. сомони, обусловит увеличение ВВП на следующий год в 0,34
млн. сомони.
На рис. 3 приведены прогнозные и данные фактические данные по динамике ВВП, в зависимости
от темпов роста объема платных услуг.
32
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Рисунок 3 Прогнозные и фактические данные по динамике ВВП, в зависимости от темпов роста
объема платных услуг
В табл.3 приведены рассчитанные прогнозные величины динамике ВВП и роста объема платных
услуг.
Таблица 3. Расчет прогнозных и фактических данных по динамике ВВП и роста объема платных
услуг (млн. сомони)
Прогнозные данные по
Прогнозные данные по
Годы
Фактические данные
величине ВВП
объему платных услуг
2013
40525,5
38201,31
2014
45606,6
42860,36
2015
48408,7
48459,7
2016
54479,1
51816,2
2017
61093,6
58584,3
2018
64827,41
61093,6
2019
67498,9
12077,5
2020
71564,57
12618
2021
74420,73
13158,5
2022
78864,25
13699
2023
81930,68
14239,5
2024
86804,4
14780
2025
90110,21
15320,5
11537
Рассмотрим показатели, которые определяют состояние оказываемых платных услуг в
региональном разрезе. В табл. 4 приведены расчеты, показывающие долю объема платных услуг в общем
объеме регионального ВРП.
Таблица 4. Соотношение объема платных услуг к региональному ВРП за 2011-2017гг. *
2017/
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2011
ВРП
РТ
27018,8
32784,7
36535,1
40836,2
43745,9
49921,1
54011,2
1,99р.
млн.сомони
Платные услуги
6773,2
8661,6
9558,5
10099,9
9615,8
10033,7
10884
1,60р.
РТ
Доля
платных
услуг в ВРП по 0,25
0,26
0,26
0,25
0,22
0,20
0,20
РТ
ВРП ГБАО
350,5
525,7
633,2
721,7
716,8
841,2
966,6
2,75р.
Платные услуги
46,4
61
61,8
65,7
64,9
67,5
74,5
1,606р.
ГБАО
33
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Доля
платных
услуг в ВРП по
ГБАО
ВРП Согд
Платные услуги
Согд
Доля
платных
услуг в ВРП по
Согдийской обл.
ВРП Хатлон
Платные услуги
Хатлон
Доля
платных
услуг в ВРП по
Хатлонской обл.
ВРП Душанбе
Платные услуги
Душанбе
г.Душанбе
ВРП РРП
0,13
0,12
0,10
0,09
0,09
0,08
0,08
7179,3
8961,2
10439,9
11530,5
12036,9
14654,8
16676,8
2,32р.
2035,2
2497,8
2734,1
2875,4
3001,7
3137,8
3335,7
1,63р.
0,28
0,28
0,26
0,25
0,25
0,21
0,20
8013,2
9572,6
9869,7
11777,5
12855,2
14620,2
16049,7
2,00р.
985
1425
1653,9
1698,5
1569
1565,4
1686,7
1,71р.
0,12
0,15
0,17
0,14
0,12
0,11
0,11
6774,4
8073,8
9410,5
10176,2
10546,4
10891,2
2866,6
3754,4
4129,4
4474,5
3969,2
4289,3
4781,6
0,42
0,47
0,44
0,44
0,38
0,39
0,43
4701,4
5651,4
6181,8
6630,3
7590,6
8913,7
9314,3
1.62р.
1,66р.
1,98р.
Платные услуги
840
923,4
997,3
985,8
1011
973,7
1005,5
1,19р.
РРП
РРП
0,18
0,16
0,16
0,15
0,13
0,11
0,11
*Рассчитано автором по: Статистический ежегодник республики Таджикистан ” 2018. Агентство
по статистике при президенте Республики Таджикистан. Душанбе. ул. Бохтар, 17. Стр. 198, 420.
Анализ региональных параметров показывает, что сохраняется общая тенденция снижения доли
оказываемых платных услуг по отношению к ВРП и в региональном разрезе. Так, доля оказываемых
платных услуг по ГБАО снизилась с 0,13 (2011г.), до 0,08 в 2017г. Соответственно, по Согдийской области
имеем тенденция снижения с 0,28 (2011г.), до 0,2 в 2017г. По Хатлонской области - с 0,12 (2011г.), до 0,11 в
2017г. По РРП - с 0,18 (2011г.), до 0,11 в 2017г.
Регионом, где только можно отметить положительную тенденцию, является г. Душанбе. Здесь
можно констатировать увеличение доли оказываемых платных услуг по отношению к ВРП с 0,42 (2011г.),
до 0,43 в 2017г. Кроме того, следует вывод, что в г. Душанбе наблюдается самый высокий уровень
оказания услуг в целом по стране. Далее следует Согдийская область. Наименьший уровень
использования услуг приходится на ГБАО, Хатлонскую область и РРП (рис.4).
Рисунок 4. Диаграмма соотношения объема платных услуг и ВРП за 2011-2017гг.
Литература
34
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
1.
Глухов
В.
В.,
Медников М. Д., Коробко С. Б. Математические методы и модели для менеджмента. СПб.: Лань, 2000.
480 с.
2.
Наджмиддинов Ф.Н.
Развитие сферы услуг в Республике Таджикистан // Ф.Н. Наджмиддинов // Вестник ТНУ серия
экономических наук. -Душанбе: «Сино», 2017, №5-С.67-76.
***
НАЌШИ СОЗМОНЊОИ БАЙНАЛМИЛЛАЛЇ ДАР РАВАНДИ СУЛЊИ ТОЉИКОН
Бедилов Њ.К. дотсент
Мудири кафедраи сиѐсатшиносии
ДДОТ ба номи С.Айнӣ
Мардуми кишвар имрўзњо дар арафаи 22-солагии истиќрори сулњ ва вањдати миллї ќарор
дорад. Бояд ѐдовар шуд,ки истиќрори сулњ ва вањдати миллї бо азму талошњои роњбари давлат Пешвои
муаззами миллат- Эмомалї Рањмон ва халќи барўманди Тољикистон ба даст омадааст. Ҳамчунин,
мардуми шарифи Тољикистон аз ѐрии беѓаразонаи давлатњои ба мо дўсту бародар ва созмонњои
байналмиллалї, ки дар раванди гуфтушуниди миѐни тољикон њамчун нозир иштирок доштанд,
миннатпазир мебошад. Бинобар ин, доир ба ин мавзўъ хостем наќши созмонњои байналмиллалие, ки дар
ин раванд иштироки бевосита доштанд, мавриди баррасї ќарор дињем.
Аввалин муассисањои байналхалќие, ки оид ба авзои даргири Тољикистон таваљљўњ зоњир
карда, дар кори бањам наздикгардонии тарафњо, инчунин музокироти байни тољикон наќши муњим
бозиданд, Бунѐди Кеттринг (ИМА) ва Маркази баррасињои стратегии Русия мебошанд. Бо кўшиши ин
муассисањо наќшае, ки баъдтар « Ташаббуси сулњофарии америкой-русї» ном гирифт, тањрезӣ карда
шуд. Апрели соли 1993 барномае бо номи Конфронси Дартмут таъсис дода шуд.
Даври музокиротро ба ду бахш људо намуданд; якум, баррасии масъалањои муайяни низоангез
ва дуввум дарки бењтари муносибатњои тарафњо, ки боиси мухолифат гаштанд. Дар гуфтушуниди байни
тољикон чењрањои шинохтаи Тољикистон аз љараѐнњо ва њизбњои гуногуни сиѐсї љалб карда шуда буд.
Љониби сеюм, яъне миѐннаравњо намояндагони Амрико ва Русия ба муњокимањо ѐрї мерасонданд.
Муколамаи байни тољикон дар марњилањои гуногуни раванди гуфтушунидњо чунин наќши бузургеро
иљро намуд:
Якум: муколама барои музокироти расмӣ замина муњайѐ кард (1993-1994) ин давраи омодагї ба
музокироти расмї аз моњи апрели 1994 бо миѐнаравии СММ ба итмом расид.
Дуввум: аз ин лињоз, вохурињое,ки дар ҳамон давра ва ѐ пеш аз гуфтушунидњои расмӣ сурат
мегирифтанд, масъалањои мавриди бањс дар доираи он баррасї мешуданд.
Саввум: наќши Муколама дар давраи гузариш ва бунѐди оштии миллї (1997-2000) назаррас буд.
Ширкаткунандагони фаъоли ин Муколама аъзоѐни њайатњои расмии тарафайн, дар музокироти расмии
сулњи тољикон гаштанд.
Чорум: Муколама инчунин ва љараѐни музокироти расмии баргузоршуда баъди имзои
«Созишномаи умуми истиќрори сулњ ва ризоияти миллї дар Тољикистон» давом ѐфт. Онњо масъалањоеро
мавриди баррасӣ ќарор медоданд, ки ба раванди музокирот халал ворид менамуданд.
Дигар созмони байналмиллалие, ки дар ин раванд наќши бузург дорад СММ мебошад, ки аз
соли 1992 ба ќазияи тољикон ворид гашт. Аз моњи январи соли 1993 дар шањри Душанбе намояндагии
СММ ба кори худ шурўъ кард. Дар ибтидо он « Њайати нозирони СММ» ном гирифт.
Ќобили ќайд аст,ки бо маќсади барќарорнамудани сулњ ва ризоияти миллї дар Тољикистон аз
5-уми апрели соли 1994 сар карда то 27-уми июни соли 1997 тањти сарпарастии СММ музокироти байни
тољикон идома дошт ва ин созмони бонуфуз аз иљрои взифаи худ бо сарбаландї баромад.
Намояндагони СММ дар Тољикистон ба хотири иљрои вазифањои худ ба тањќиќи баррасии
низои тољикон ва омилњое, ки ба раванди сулњофарї ва постории сулњ таъсири мусбат ваѐ манфї
мерасонанд машѓул буданд. Онњо аз натиљаи тањлилњои худ дар шакли гузоришњои Дабири кулли СММ
ва Шўрои Амниятии СММ пешкаш мекарданд. Ин гузоришњо барои љалби таваљљўњи љањониѐн ба низои
тољикон замина муњайѐ месохт ва инчунин њамоњанг сохтани кўшишњои љомеъаи байналхалќї барои
њалли ин низоъ мусоидат менамуданд. Ќарору ќатъномањое, ки дар асоси ин гузоришњо ќабул карда
мешуд барои пешбурди фаъолияти сулњофарӣ ва посдории сулњ ањамияти муњим доштанд.
Дар раванди гуфтушуниди байни тољикон СММ чунин корњоро ба итмом расонд.
1. Ба њукумати Љумњурии Тољикистон дар танзими сиѐсии низои байни тољикон кўмак расонид.
2. Дар раванди Музокирот миѐнарави асосї буд.
3. Дар љаласањои ИНОТ ба њайси нозир иштирок карда дар њалли масъалањо ба он кўмак
мерасонд.
35
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
4. Ба Њукумати Тољикистон дар баргардондани гурезањо ва муњољирини иљборӣ ба макони зист
ва љалби онњо ба њаѐти љамъиятии кишвар кўмак расонд.
5. Иттилотро оид ба риоя накардани Созишномаи оташбас тањќиќ карда ба КОМ ва СММ
пешнињод сохт.
6. Фаъолияти гурўњи робитаи намояндагони кишварњои кафилро њамоњанг сохт.
7. Кўмаки хайрияи аз 16 бахши СММ расидаро дар давраи гузариш њамоњанг сохт.
Дигар созмони байналмиллалие, ки дар раванди гуфтушуниди байни тољикон наќши босазое
гузоштааст, ин Созмони Амниятӣ ва Њамкории Аврупо мебошад.
Ин созмон аз 19-феврали 1994 дар Љумњурии Тољикистон ба кор шурўъ карда, аввалин
иќдомаш робита пайдо кардан бо ќуввањои сиѐсии Љумњурии Тољикистон буд. Дар оянда ин созмон
барои рушди инсистутњои њуќуќӣ, сиѐсї ва раванди демократикунонии љомеаи Тољикистон як ќатор
иќдомњоро ба сомон расонид. Дар тањияи Сарќонуни нави Љумњурии Тољикистон маслињатњои њуќуќї
пешнињод кард. Ин созмон як ќатор семинарњои минтаќавиро доир ба масъалањои тањкими бовари дар
якчанд минтаќањои Љумњурии Тољикистон баргузор намуда, њолати риояи њуќуќи инсон, махсусан
њуќуќи муњољирони иљборї ва гурезањоро назорат мекард.
САЊА ба масъалањои амният, пешгирии низоњо, таъмини волияти ќонун, риояи њуќуќи инсон ва
эљоди ниҳодњои демократӣ таваљљуњи љиддї зоњир мекард.
Ба ваколатњои ин созмон њамчунин пешнињоди кўмакњои зарурӣ љињати гузаронидани ислоњоти
соњањои ќонунгузорию иќтисодӣ ва дастгирии ВАО дар шароити рушди Љумњурии Тољикистон баъди
низоъ низ дохил мешавад.
Љумњурии Тољикистон аз рўзњои аввалини сохибистиќлоли бо Иттињоди Аврупо муносибатњои
дуљониба барќарор карда буд. Аз оѓози љанги шањрвандї соли 1992 як ќатор монеъањо пеш омад, ки
инкишофи ин муносибатњоро ба ќафо партофт.Новобаста ба ин Иттињоди Аврупо бањри густариши ин
муносибатњо иќдоме пешгирифта соли 1995 дар Љумњурии Тољикистон тибќи наќша барномаи ТАСИС
шурўъ шуд, ки њадафи асосиаш барќарории сулњ дар Љумњурии Тољикистон буд.
Ин барнома барои истиќрори мусолиња ва эњѐи иќтисодии Љумњурии Тољикистон равона карда
шуда буд. То соли 1997 се тарҳи бузург дар бахшњои кишоварзию энергетикӣ ва ду лоиҳа дар соњаи
маориф амалӣ шуд. Маќсади асосии аз лоиҳа бахши энергетика, љалби сармояњои хориљӣ ба сохтмони
неругоњи обию барќии Сангтуда буд. Раѐсати башардустонаи Иттињоди Аврупо ба Љумњурии
Тољикистон маблаѓи зиѐде барои амалӣ гардидани тарҳњо пешнињод кард.
Бо маќсали рушди њамкорињо миллион евро барои табаќањои камбизоати ањолӣ, гурезањо ва
муњољирини иљборӣ кумаки башардустона пешнињод кард.
Бо маќсади рушди њамкорињои иќтисодї дар давраи љанги шањрвандӣ ва махсусан дар давраи
баъди низоъ аз тарафи як ќатор ташкилотњои иќтисодии байнанмиллалии, ба монанди Бунѐди
байнанимиллали асъор, Бонки љањонӣ, Бонки Аврупоии бозсохт ва рушд, Бонки исломии Рушд дастгирӣ
ѐфт. 10 миллион доллар ќарзи Бонки љањонӣ дар барќарор кардани иншоотњои хароб гардида хеле
самаранок истифода шуд. Дар барќарорсозии иќтисодиѐти Љумњурии Тољикистон Бонки Осиѐи Рушд ва
Бонки Исломии Рушд сањми босазо гузоштанд БонкиИсломии Рушд ба Љумњурии Тољикистон барои
бунѐди роњњо, таъмиру сохтумони мактабњо, муассисањои тандурустӣ, обѐрӣ ва ободонии заминњо ва
бењтаргардонии хизматрасонии обтаъминкуни гаранту ќарзњо пешнињод кардааст.
Созмонњои ѓайри њукумати байнанмиллалии, ки дар гуфтушуниди байни тољикон сањми худро
гузоштанд, зиѐданд. Аз љумлаи ин ташкилотњо, Кумитаи байнанмилалии Салиби Сурх ва Бунѐди Оѓохон
фаъолтар буданд Кумитаи Байналмиллалии Салиби Сурх дар татбиќи созишномаи иваз кардани
асирони њарбӣ ва мањбусон наќши муњим дорад. Бунѐди Оѓохон бошад дар љараѐни сулњофари
фаъолияти худро аз дастгири равандњои барќарорсозӣ ва пешнињоди машваратњои њуќуќӣ оѓоз кард.
Аз љониби он дар доираи барномаи рушди љаъмоатњои куњистон кумакњои зарурӣ расонда шуд.
Чорабинињои Бунѐди Оѓохон барои коњиши буњрони иљтимої, хусусан дар ќисмати шарќии
Љумњурии Тољикистон мусоидат кард.
Дигар созмонњои ѓайри њукумати байналмиллалї ба монанди Табибони бидуни марз, Гурўњи
Хелсинки оид ба њуќуќи инсон низ дар раванди гуфтушунидњо фаъолона иштирок карданд.
Фаъолияти созмонњои байналхалқии ѓайрињукуматї ба њалли масъалањои муњимтарини
иљтимоиву иќтисодї ва њуќуќӣ равона шуда буданд.
Аксари лоиҳаҳои ин созмонњо барои љамоатњои мањаллӣ ва шањрвандони оддї пешбинӣ
мешуданд. Маќсади асосии ин созмонњо гузаронидани корњои фањмондадињї оид ба мухолифатњо ва
услубњои пешгирии он буд.
Дар хотима метавон њаминро ќайд намуд, ки ањамияти муњими созишнома дар он, аст ки барои
бедории миллї, њисси хештаншиносї ва инкишофи бемайлони иќтисодиѐту иљтимоии давлати тољикон
заминањои мусоид фароњам сохт, инчунин ањамиятњои бузурги ин дастоварди сулњ дар он зоҳир
мегардад, ки таъмини амният дар тамоми ќаламрави кишвар, ќонунгузори демокративу дунявї, рушди
муносибатњои хориљї, љалби иннвеститсияњои хориљӣ, шинохти фарњанги миллї ва баланд гардидани
эътибори Љумњурии Тољикистон дар сатњи байналмилалро таъмин намуд.
36
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
ИБН АРАБИЙНИНГ АҚИДАСИ
Болтаев А.А
БухДУ, доцент.
Кишилик жамияти тарихига назар солсак, унда яшаб, ижод қилиб ўтган ва ижоди, асарлари ҳозирга
қадар бир лаҳза бўлсада инсоният назаридан қолмаган жуда ҳам улкан шахсларни кўрамиз. Улар ҳақли
равишда инсоният тарихининг йўлчи юлдузларидирларки, муайян бир фан соҳаси тарихида уларга боқиб йўл
аниқланади. Инсониятнинг мана шундай атоқли ва забардаст мутафаккир фарзандларидан бири Муҳйиддин
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад ибн ал-Арабий ал-Ҳотамий ат-Тоий ал-Андалусийдирки, у
қисқагина Ибн Арабий номи билан бутун ислом ва Ғарб дунѐсида маълуму машҳурдир. Унинг ѐзган
асарларининг сони беш юзга яқин бўлиб, бизгача етиб келганларининг сони бир юз элликтадир. Бу асарларнинг
барчаси тўлиғича сўфийлик ва тасаввуф фалсафасига бағишланганлигининг ўзи унинг бу борада нақадар
йирик сиймо эканлигини англатиб туради.
Ибн Арабий 1165 йилда Андалусиянинг Мурсия шаҳарчасида зиѐли оилада дунѐга келди. Унинг отабоболари арабларнинг қадимги машҳур шахсларидан бири Ҳотам Тойнинг авлодлари сифатида муваҳҳидунлар
давлатида эътибор қозонган, ўта тақводор инсонлар бўлишган. Бобоси Андалусия қозиларидан, отаси эса фиқҳ,
ҳадис ва тасаввуф илмининг пешволаридан бўлиб, у ҳам давлат хизматида эди.
Ибн Арабийнинг оиласи 1168 йилда Ишбилийя шаҳрига кўчиб келади. Ибн Арабий шу жойда унибўсади ва таҳсил олади. Кейинчалик у балоғат ѐшига етиб, ўз илмини такомилига етказиш учун Мағриб, Миср,
Ироқ, Макка ва Мадина, Кичик Осиѐ, Шомдаги ислом дунѐсининг илм марказлари бўлган жойларга сафар
қилади.
Ўн тўққиз ѐшидан бошлаб тасаввуфга мутлақ шўнғиган Ибн Арабий ўзининг бутун истеъдодини бу
илмда тўла кўрсата олди. У ўзининг сермаҳсул ижоди билан ислом оламида энг кўп тортишув ва баҳсларга
сабаб бўлган ва бу тортишувлар ҳануз давом этаѐтган аллома, сўфий, мутасаввиф, адиб, файласуф ва
мутафаккирга айланди. Унинг тафаккур тарзининг ўзига хослиги у ҳали ҳаѐтлигидаѐқ катта шов-шовларга
сабаб бўлиб, унинг тарфдорлари ва душманларини ҳайратга солди. Унинг тарафдорлари уни “аш-Шайх улакбар” (“Буюк шайх”), “ал-Кибрит ул-аҳмар” (“Донишмандлик тоши”) ва “Муҳйиддин” (Динни тирилтирувчи)
каби сифатлар билан улуғлашган бўлсалар, унинг тафаккур тарзини қабул қилмаганлар уни кофир, мулҳид,
динсиз ва ақидасини сотган киши сифатлари билан мазаммат қилдилар. “Ибн Арабий ўзи ким?” деган саволга
ҳанузгача жавоб изланади.
Хўш, Ибн Арабий шахсиятининг бу қадар зиддиятли эканлигига сабаб нима? Нега унинг ижоди ўта
мунозараларга бойлиги билан бу қадар шуҳрат қозонган, шунингдек, нега унинг тарафдорлари барча дин ва
эътиқод вакиллари орасида топилади? Бу саволларга жавоб бериш учун унинг ижодини тўла таҳлил қилишнинг
иложи йўқ. Шундай бўлсада, унинг ақидасининг асосий йўналишларини олиб кўрсак, маълум маънода жавоб
топамиз.
Ибн Арабий ислом оламининг бошқа мамлакатларида яшовчи мусулмонлардан фарқли ўлароқ,
насронийлар ва яҳудийлар яшаб келган, бир пайтлар Рим империясининг ҳам эътиборли шаҳарлари бўлган
ҳудудда ташкил топган мусулмон давлатида яшади. Испаниянинг жанубий бўлаги бўлган бу ҳудуд VIII асрдан
бошлаб араб халифалигининг таркибий қисмига айланган ва пойтахти Қуртуба шаҳри эди. Насронийлар ва
яҳудийларнинг мусулмонлар билан иқтисодий-ижтимоий ва маданий алоқалари яхши йўлга қўйилган бўлиб,
мусулмонлар давлати уларни “зиммийлар” ва “аҳли китоблар” деб, улардан фақатгина жизя солиғини олар эди.
Турли дин вакиллари Андалусиянинг Ишбилия, Мурсия ва Қуртуба каби ривожланган марказий шаҳарларида
ўзларининг ибодатхоналарига эга эдилар. Манбаларда Ибн Арабийнинг Қуртубада турли дин уламоларидан
уларнинг диний ва дунѐвий илмларини ҳам ўзлаштирганлиги айтилади, шунингдек, у насронийликдан ҳам
аввалги грекларнинг Пифагор, Эмпедокл, Платон каби олимларининг асарлари ва борлиқ ҳақидаги
таълимотлари билан шу жойда танишди.
Шубҳа йўқки, Ибн Арабий бу таълимотларни ўзининг исломий ақидасидан келиб чиққан ҳолда таҳлил
ва тадқиқ қилган. Шунинг учун ҳам айнан унинг ақидаси масаласидаги тортишувлар ҳамон давом этиб келади.
Баъзилар унинг хатоси “Усул”да эмас, балки “Фуруъ”да десалар, айримлар у “Фуруъ”да ҳам хато қилмаган
дейишади. Шу ўринда бу тушунчаларга бир оз изоҳ бериб ўтамиз.
Ислом дини аҳкомларини икки қисм қилиб ўрганадилар. Бирини “Усулуд дин”, бошқасини “Фуруъуд
дин” деб айтадиларки, “усул”да тавҳид, нубувват, охират каби ақл ва нақл билан исботини топмайдиган
масалалар ўрганилса, “фуруъ”да эса ақл ва нақл билан ўз исботини топувчи намоз, закот, ҳаж каби масалалар
ўрганилади. Демак, бу билан Ибн Арабийни тушунишда қийинчилик туғдирадиган муаммолардан бири унинг
усул ва фуруъда бошқа диний ва дунѐвий илмларни исломий мезонларга мослашга ҳаракат қилганлиги бўлиши
мумкин.
37
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Ибн Арабий ўзининг юзлаб асарлари орқали ўз замондошларидан ўзиб, тасаввуф фалсафасида бир неча
назарияларни яратди. Бу назариялар ундан олдинги даврларда ҳам тилга олинган ва қисман улар тўғрисида
бошланғич фикрлар айтилган бўлсада, уларни такомил босқичига у олиб чиқди ва бу назариялар ҳақли равишда
унинг номи билан боғлаб айтилади.
Ибн Арабий асос солган назариялардан бири, тўғрироғи энг машҳури “Ваҳдат ул-вужуд” ҳисоблансада,
аслида бу назария унинг “ал-Инсон ул-комил” (“Комил инсон”), “Хатм ул-валоят” (“Валийликнинг тугаши”),
“ал-Аъѐн ус-собита” (“Собит турувчи айният”), “ал-Маротиб ус-сабъа” (“Етти мартаба”), “ат-Таназзулот усситта” (“Олти қўнимгоҳ”) ва “ал-Ҳазарот ул-хамса” (“Беш ҳузур”) каби назарияларини таҳлил ва мазмунини
талқин қилишдан келиб чиққан. У бу назариялар орқали борлиқни, олам ва одам моҳиятини, илоҳий қонуният
мазмунини очиб беришга ҳаракат қилган. Табиийки, у бу тушунчаларнинг мазмун-моҳиятини очишда Қуръон
оятлари, пайғамбар ҳадисларидан фойдаланган, шунингдек, ўзининг таъвил ва тафсирига, таҳлил ва тадқиқига
ҳам кенг ўрин берган.
Ибн Арабийнинг асарларидаги мазкур янгича руҳ замондош мутафаккирлару файласуфлар, сўфийлару
шариат алломаларининг, умуман олганда барчанинг – фақиҳлар, каломчилар, муфассирлар, адиблар,
тилшунослар ва бошқа илм аҳлининг диққатини ўзига тортган. У илгари сурган ғоялар ўта кучли таъсирга
эгалигидан унга тушунмаган тоифалар ўртасида жуда катта норозиликларни ҳам келтириб чиқарган. Унинг
илоҳий ва моддий борлиқ тўғрисидаги қарашларини Аллоҳни моддийлаштириш деб тушунганлар. Масалан,
унинг “
” яъни, “Муназзаҳ Ҳақ бу мушаббаҳ халқдир”, ѐки бошқачароқ айтганда “Ҳақ
таъоло халқни ўзига ўхшатиб яратган” мазмунидаги ғоясини халқ куфр ва залолат деб билиб, у Мисрдалик
пайтида Миср қозисидан уни тошбўрон қилишга ҳукм чиқаришини талаб қилади. Давлат аъѐнлари аралашуви
билан тошбўрондан қутулиб, қамоққа ташланади. Бироқ, маърифат аҳли унинг қарашларини ақидавий
масалаларига эҳтиѐт бўлган ҳолда ўргандилар ва ундан истифода қилдилар. Кўплаб тариқатлар унинг
ғояларидан ўзлаштирдиларки, бу бошқа бир катта мавзудир.
Ибн Арабий тириклик пайтидаѐқ афсонага айланган. Унинг тасаввуф тилида “харқ ул-одат”, яъни
фавқулодда қобилияти тўғрисида халқ оғзидаги гаплар билан бирга унинг ўзи асарларида ѐзганлари ҳам сабаб
бўлади. Масалан, у “Фусус ул-ҳикам” асарининг кириш қисмида тушида Муҳаммад пайғамбарни кўрганлиги ва
у зот унга китоб берганлигини қуйидагича ѐзади:
“Дарҳақиқат мен маҳруса (яъни, Аллоҳ томонидан асралган) Дамашқдалигимда 627 (1230) йил
Муҳаррам ойининг охирги ўн кунлигида менга башоратли туш кўрсатилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи
васаллам кўриндилар. Қўлларида бир китоб бор эди. Менга дедилар: Бу китоб “Фусус ул-ҳикам”дир. Уни ол ва
одамлар олдига чиқ, улар ундан манфаат топсинлар”. Мен дедим: “Итоат Аллоҳга, унинг расулига ва ўзимиздан
бўлган ишбошиларгадир1. Айтганингиздек, бўлади”2.
Ёки унинг ѐшлигида бўлиб ўтган бир воқеа сабаб у тариқат йўлига кирганлиги айтилади. Воқеа шундай
бўлган экан. У ҳали бола экан, оғир хасталикка учрайди. Касаллик борган сари зўраяди. Бир куни касаллик
қаттиқ кучайган пайтида у бир туш кўради. Тушида уни жуда кучли бўлган ѐвуз руҳлар ва шарпалар ўраб
олади. Уларнинг қўлларида шамширлари ва қуроллари бўлиб, уни чопиб ташламоқчи бўладилар. Шу пайт
тўсатдан юзи нурли бир киши пайдо бўлади ва ўша ѐвуз руҳларни ҳайдаб солади. Улар бутунлай қочиб кетгач,
Ибн Арабий ѐрдамга келган одамдан: “Сен кимсан?”, деб сўрайди. У: “Мен Ёсин сурасиман”, деб жавоб беради.
Ибн Арабий уйғониб кетса, устида отаси Ёсин сурасини тиловат қилиб турган бўлади. У ўзида касалликдан
асар ҳам қолмаганини сезади ва ўша замондан бошлаб кўнгли руҳий тарбияга мойил бўлади 3.
Ибн Ҳажар Асқалоний ўзининг “Лисан ул-мийзан” (“Тарозу тили”) асарида кўпчилик томонидан Имом
Тақийуддин ибн Дақиқдан қилинган Ибн Арабий шахсиятига салбий баҳо беришга қаратилган бир ҳикояни
ѐзади. У шундай деган экан: “Шайхимиз Абу Муҳаммад ибн Абдуссалом Суламий олдида Абу Абдуллоҳ ибн
ал-Арабий ат-Тоий ал-Андалусий тўғрисида гап очилганида уни ѐлғончи, шиаларнинг ѐмон пирларидан деб
айтди. Мен ундан унинг жинлардан бўлган бир аѐлга уйланганлиги тўғрисида сўраганимда у “Бу маҳол ишдир.
Чунки одам касиф (моддий дағал) жисмдан жинлар эса латиф (кўринмас юпқа) руҳдан иборат. Дағал жисм
латиф руҳ билан бўлаолмайди”, деди. Орадан бир мунча вақт ўтиб уни (яъни, Ибн Арабийни) боши ѐрилган
ҳолда учратиб қолдим. Унинг ўзи менга шундай деди: “Бир жин аѐлга уйланган эдим. Ундан учта фарзандли
Қуръоннинг Нисо сурасининг 59-оятидаги: ‚Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг. Пайғамбарга
ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг‛ мазмунига ишора.
2 Ибн Арабий. Фусул ҳикам. Байрут: Дар ул-китаб ил-арабий. 1980. 47-б.
3 https://www.alhaqqani.com
1
38
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
бўлдим. Кеча уни ғазаблантириб қўйган эдим бошимга суяк билан урди ва бошимни ѐрди”. У шундай деб
кетди. Қайтиб уни кўрмадим”.
Имом Заҳабий ўзининг “Сияру иълам ин-нубала” (“Машҳурларнинг ҳаѐт тарзи”) асарида Ибн
Арабийнинг жуда кўп асарлари борлиги, кимлардан таълим олганлиги, унинг сафарлари ва зуҳди ва хилватлари
тўғрисида ѐзиб туриб, унинг асарлари мазмунига салбий муносабат билдиради. Айниқса, “Фусус ул-ҳикам”
тўғрисида “Агар бу китобда куфр бўлмаса, ер юзида куфр йўқ экан”, деган хулосани чиқаради ва у ҳам Ибн
Дақиқ ал-Ийддан эшитган ўша ҳикояни келтиради: “Шайхим буни Шайх Иззуддин ибн Абдуссаломдан ривоят
қилиб айтдиларки, Ибн Арабий ѐлғончи, ѐмон шайхлардан бўлиб, у оламни қадим деб айтган ва фаржни эса
ҳаром эмас деган”1.
Бу каби тарихий асарларда, тасаввуф китобларида Ибн Арабий тўғрисида келган бу каби хилма-хил ва
бир-бирига мос ѐки зид муносабатлар бисѐр. Ҳатто уларнинг қайси бири ҳақиқатга мувофиқлигини аниқлаш
имкони кам. Ибн Арабий шахсияти, илми ва ақидасига баҳо бериш учун нафақат исломий билимларни
мукаммал билишлик, балки тасаввуфий ва фалсафий билим ва назариялардан ҳам тўла хабардорлик талаб
қилинади. у шу қадар йирик сиймоки, уни таниш учун унинг даражасидаги аллома, мутафаккир ва
сўфийларнинг унга берган хулосаларига суяниш лозим бўлади. Булар орасида жуда кўплаб мутафаккирлар
бўлиб, уларнинг баъзилари Ибн Арабий замондошлари, айримлари ундан кейинги асрларда яшаб ўтган атоқли
шахслардир. Булар қаторида Абу Исҳоқ Ферузободий (1003-1083), Ибн Халдун (1332-1406), Жалолуддин
Суютий (1445-1505), Имом Раббоний (1564-1624) ва Абулҳасан Шаъроний (1901-1974) кабиларни санаб ўтиш
мумкин. Буларнинг сонини юздан ошириш мумкин.
Бу алломаларнинг бир қисми унга қаттиқ тарафдорлар бўлса, бир қисми кескин қарши бўлганлардир.
Ўрта йўл тутганлар ҳам бўлиб, буларнинг энг кўзга кўрингани Аҳмади Сарҳиндий Имоми Раббоний
Мужаддиди алфи соний бўлиб, нақшбандийликнинг ўта йирик сўфий ва назариѐтчиларидан бири
ҳисобланадики, унинг “Мактуботи Имоми Раббоний” номи билан танилган мактублари жамланмасида у
замонасининг йирик дарғаларининг Ибн Арабий ва унинг ваҳдат ул-вужуд назарияси тўғрисида берган ўнлаб
савол-мактубларига жавоблар ѐзган. Ўзи илгари сураѐтган “ваҳдат уш-шуҳуд”нинг Ибн Арабий айтган “ваҳдат
ул-вужуд”дан фарқларини тушунтириб, илоҳий олам ва борлиқнинг диний-тасаввуфий жиҳатдан очиб берган.
Жумладан, у “Мактубот”да ѐзади: “Шайхнинг (яъни, Шайхул Акбар Ибн Арабийнинг) айтганларини бутунлай
рад қилувчилар хатарда бўлганлари каби унинг каломини тўла қабул қилувчилар ҳам хатардадирлар. Ўрта йўл
шуки, унинг керакли гапларини олиб, (ақидамизга) хилоф жойларини қолдиришдир. Бу фақирнинг ихтиѐр
қилган йўли шудир”.
Ибн Арабийнинг энг машҳур асарлари қаторига “Футуҳот ул-Маккийя”, “Фусус ул-ҳикам”,
“Таржуманул ашвақ” ва “ар-Рисалат ул-вужудийя” кабилар кирадики, у мазкур асарларида ўзининг борлиқ,
ҳаѐт ва мамот моҳияти, зоҳир ва ботин ва бошқа бутун инсониятни ўйлантириб, шу жумладан қизиқтириб
келадиган муаммоли масалаларни дини-тасаввуфий контекстда таҳлил қилган ва уларнинг ечимларини
кўрсатган. Унинг инсоният маънавий дунѐсини қондириш йўлида қилган айнан мана шу хизматлари учун ҳам
ҳануз маломатларга ва мақтовларга сазовор бўлиб келмоқда. У ўзининг ақидаси қанақа эканлигини бутун
оламга “Вужудийя рисоласи” орқали эълон қилганки, буни биз қуйида кўриб ўтамиз. Жумладан, у мазкур
китобида ўқувчиларга мурожаат қилиб шундай ѐзади:
“Эй, менинг биродарларим ва эй, менинг ҳабибларим! Менким, ҳар лаҳза ва ҳар онда Аллоҳ таъолога
мискину фақир бўлган банда, бу китобнинг муаллифи ва бунѐд қилувчиси Аллоҳ таъолони, Унинг
фаришталарини, ҳозир бўлган ва эшитган жамики мўъминларни қуйидаги сўзу ақидамга гувоҳ қилиб, сўнг
сизларни ҳам гувоҳ қилиб айтаманки, Аллоҳ таъоло ягона илоҳдир, Унинг улуҳиятида иккинчиси йўқдир. У
хотин ва фарзанддан муназзаҳдир. Шериги йўқ Моликдир. Вазири йўқ Подшоҳдир. Мудаббири йўқ Сониъдир.
Ўзини вужудга келтирувчига зор бўлмаган ўз зоти билан Мавжуддир. Аксинча, ҳар бир мавжуд ўзининг
вужудга келиши учун Унга зордир. Барча олам У билан мавжуддир. У якка ўз вужуди билан муттасифдир.
Унинг вужудига ифтитоҳ йўқ (яъни Унинг вужудини англашга йўл йўқ). Бақосига ниҳоя йўқ. У бир мутлақ
вужуддирки, муқаййадсиз ўзига қойимдир. У бир жавҳар эмаски, маконга сиғса. У бир араз эмаски, сақлаб
бўлса. У бир жисм эмаски, томонларини кўриб бўлса. У ҳар қандай жиҳат ва томонлардан муқаддасдир” 2.
Ибн Арабий суннийликдаги тўрт мазҳабдан бири моликийя мазҳабида эканлигини унинг замондош
олимлари ва ундан кейингилар ҳам якдиллик билан маъқуллаганлар. Бунинг яққол исботи сифатида унинг
Қуръонга ѐзган тафсирини келтириб, бу тафсирнинг моликийя мазҳаби талабларига мос эканлигини ва ҳатто
уни қаттиқ ҳимоя қилганлигини айтишади.
Ибн Арабий “Рисолаи вужудийя” асарида ўзининг устозларидан олтмиш саккизтасининг номларини
ҳурмат билан санаб ўтади. Устозларининг устозлари кимлигини ҳам кўрсатиб ўтадики, унинг устозлари барча
замонларнинг йирик уламолари саналади. Мана шу нарсанинг ўзи Ибн Арабийнинг диний ва тасаввуфий
илмлардаги салоҳиятини англатиб турибди. Мана шунинг учун ҳам бу беназир, буюк мутафаккир,
сўфий-файласуф, шоир, адиб, муфассир ва тенгсиз аллома шунча асрлардан буѐн асарлари орқали маърифатга
1
2
https://www.alhaqqani.com
Ибн Арабий. Ар-Рисалат ул-вужудийя, Байрут: Дар ул-кутуб ил-илмийя. 2004. 18-б.
39
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ташна инсонлар онгида, ҳаѐтида яшаб келмоқдаки, даврнинг тўфонлари қанчалаб диний ѐки дунѐвий ғояларни
бутунлай ўчириб ташлаган бўлсада, маърифатга, инсонпарварликка йўғрилган унинг илму маърифат ва
ҳикматга тўла ғоя ва назарияларини ўчиролмади. Зеро, у шундай деган эди: “Ҳукм ҳикматнинг натижасидир.
Илм эса маърифатнинг натижасидир. Кимда ҳикмат бўлмаса, унда ҳукм йўқ ва кимда маърифат бўлмаса, унда
илм йўқ”.
***
ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ УСЛУГ В УСЛОВИЯХ РИСКА
Наджмиддинов Ф.Н. к.э.н.
Таджикский педагогический институт в г. Пенджикент
Понятие «риск» присущ различным сферам деятельности, но во многих из них имеются
существенные отличия вкладываемого в это понятие значения. Это называется «понятийный аппарат
сфер деятельности».
Риски, которые формируются на уровне конкретных отраслей экономики страны, а также
особенных направления предпринимательской деятельности, именуются мезоэкономическими рисками.
Риски в сфере услуг относятся к таким рискам.
На основе детального изучения экономической литературы, посвященной вопросами анализа,
оценки и управления рисками, можно утвердить, что мезоэкономические риски, т.е. риски отдельных
сфер экономики, значительно менее изучены по сравнению с макро- и микроэкономическими рисками,
несмотря на то, что являются не менее важным в условиях современного глобализирующегося
экономического развития [2].
Мезоэкономические риски недостаточно изучены в теории управления рисками. Следовательно,
эти риски требуют, чтобы их тщательно изучали. Другая причина является то, что выделение рисков в
каждой конкретной отрасли сближает теорию к практике, передает исследованию прикладной характер и
делает его эффективным для реально действующих экономических единиц.
Комплексное управление рисками означает, что есть необходимость в учете многогранности
объекта управления (группа рисков), в том числе взаимосвязь между рисками, всевозможные последствия
проявления риска и особенности влияния предлагаемых процедур на риск (в том числе ситуаций, когда
борьба с одними рисками порождает другие) [4].
В процессе функционирования финансово-хозяйственной деятельности хозяйствующего субъекта
возникновение рисковых ситуаций является неизбежным. Природа риска обусловлена неоднозначностью
будущих событий [1]. Любая финансово-хозяйственная деятельность, любое принимаемое решение
предпринимателя подвергаются различными рисками, которые могут привести к неполучению
ожидаемого прибыли, финансовыми или имущественными потерями в плот до банкротства
хозяйствующего субъекта.
Исходя из этого, в условиях рыночной экономики вопросы управления рисками являются
актуальной - независимо от внешних и внутренних изменений финансово-хозяйственных условий,
многочисленных факторов возникновения рисков, для достижения поставленных целей необходимо
управлять рисками. Риск-менеджмент осуществляется на каждом хозяйствующем субъекте, но существует
определенное различие: одна группа хозяйствующих субъектов оценивают результаты и последствия
наступления рисковой ситуации, а другая группа занимаются постоянное идентификации, анализу,
оценки управления рисками. Другой способ можно назвать управления рисками, и он является более
эффективным, так как предприятие может при идентификации рисков минимизировать их, или избежать
от этих рисков, что дает шанс минимизировать затраты предприятия.
Риск-менеджмент как сложный процесс, включает несколько ступеней. На первом этапе
осуществляется идентификация потенциальных рисков: на предприятии идентифицируются основные
возможные виды рисков, характерные данному виду и сфере деятельности. К идентификации рисков
существует два подхода: консервативный и прогрессивный.
Сущность консервативного подхода заключается в том, что идентификация рисков
осуществляется один раз в год или при необходимости два или три раза в год. Обычно при применении
консервативного метода определение или оценка рисков проводятся после наступления события, которое
привело к потерям.
Практика показывает, что инвестиции в процессе управления рисками не приносят желаемого
результата, так как риск-менеджмент не является неотъемлемой частью процесса принятия
управленческих решений. Руководители многих предприятий не воспринимают необходимость
организации риск-менеджмента, потому что они смогут легко преодолеть возможные рисковые ситуации.
Но они не представляют себе масштаб и опасности наступления какого-либо рискового события, они не
только не выявляют потенциальных рисков, но и не считают, что необходимо защититься от последствия
рисковых ситуаций.
40
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Прогрессивный подход предполагает непрерывный процесс идентификации возможных рисков, в
котором участвуют все сотрудники предприятия, руководство осуществляет необходимую координацию.
На наш взгляд, процесс идентификации возможных рисков можно разделить на две стадии. В
первой стадии осуществляется ознакомление с общей картиной деятельности предприятия: выявляются
объекты, наиболее подверженные рискам, и выявляются наиболее существенные и опасные риски. После
этого анализируются подразделения и виды рисков, которые характерны их деятельности. Например, на
наш взгляд, для производственного подразделения важным риском может быть авария, несвоевременная
поставка сырье и материалов.
В практике можно выделить несколько методов идентификации рисков: анкетирование,
интервьюирование, экспертная оценка, аудит рисков. Анкетирование обычно проводится на первых
этапах выявлении рисков. Преимуществом данного метода является ее анонимность. Выборка
респондентов может быть ограничена как отдельным структурным подразделением, так и может
включать сотрудников всего предприятия. По итогам анкетирования риск-менеджеры поводят анализ
полученных данных и формируют группы оценки рисков, осуществляют ранжирование, выбирают
наиболее значимые риски [1].
Сущность метода интервьюирование
заключается в личном общении с сотрудниками
хозяйствующего субъекта, что позволяет более точно оценить факторов риска и сэкономить время при
заключительном анализе и подведение результатов. Мы считаем, что в случаях, когда невозможно или
затруднительно провести наиболее точный математический расчет вероятности наступления рисковых
ситуаций, будет разумным в процессе интервью задать рамки возможных ответов, например вероятная
возможность изменений законодательства - 5-15%
В процессе интервьюирование можно получить необходимую информацию о проблемах в системе
внутреннего контроля, недостатках в работе отдельных служб, причинах, заставивших сотрудника
принять какое-либо решение. После выявления проблем руководством принимаются некоторые меры в
организации деятельности хозяйствующего субъекта, например, ротации кадров, организация курсов по
повышению квалификации работников, изменения процедуры документооборота и т.д.
Метод интервьюирование подходит для идентификации рисков в отдельном подразделении или
на небольшом предприятии, когда можно ограничиться незначительным количеством анкетируемых, или
при повторной диагностике. Анализ полученных результатов по методу интервьюирование проводится
аналогично анализу в процессе метода анкетирования.
Особенность методом экспертной оценки заключается в том, что они пользуются для анализа
конкретных бизнес-проектов. Лучше проводить опрос нескольких внутренних и, при необходимости,
внешних экспертов, поскольку оценка вероятности наступления рискового события отчасти носит
субъективный характер. На наш взгляд, для более эффективной идентификации возможных рисков
необходимо привлекать профильных экспертов, так как привлечение специалистов, знающих специфику
конкретной отрасли, защитит предприятие от того, что отдельные операционные риски не будут учтены.
Суть метода риск-аудита состоит в получении информации о фактическом положении дел на
основе данных проверок, ревизий, анализа. Использование этого метода предусматривает оценку уже
существующих процедур управления рисками. Риск-аудит позволяет выявить сильные и слабые стороны
процедур контроля и направления их развития. По нашему мнению, метод риск-аудит является наиболее
эффективным [6]..
После идентификации потенциальных рисков осуществляется их оценка. Методы оценки рисков
делятся на две группы: качественные и количественные.
Количественная оценка рисков проводится с помощью многочисленных статистических методов,
имитационные модели, сценарные анализы и т.д. Например, оценка финансовых рисков проводится
методами расчета рисковой стоимости и имитационное моделирование (метод Монте-Карло).
Качественная оценка проводится с помощью шкале ущерба - от несущественного, малого,
среднего, крупного до значимого.
Качественная оценка рисков проводится следующими методами: метод экспертных оценок; метод
целесообразности затрат; метод аналогий и т.д.
Метод экспертных оценок. Данный метод состоит из трех основных составляющих. Во-первых,
интуитивно-логический анализ задачи, строится только на интуитивных предположениях определенных
экспертов, гарантом правильности и объективности выводов может служить только их знания и опыт.
Во-вторых, выдача решений оценки экспертов, этот этап является завершающей частью работы эксперта.
Метод Дельфи является одним из важных методов экспертных оценок, который обеспечивает
быстрый поиск решений, в числе которых в последствие выбирается наилучшее решение. Использование
данного метода позволяет избежать противоречий среди экспертов, и получить независимые
индивидуальные решения, исключая общение между экспертами во время проведения опроса [8].
Метод уместности и целесообразности затрат. В основе этого метода лежат предположения, что
определенные факторы (или один из них) являются причиной перерасхода заложенных средств на проект.
К таким факторам можно отнести:
41
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
первичная недооценка стоимости проекта в целом или его отдельных фаз и
составляющих;
изменение границ проектирования, обусловленное непредвиденными обстоятельствами;
отличие производительности машин и механизмов от предусмотренной проектом;
увеличение стоимости проекта по сравнению с первоначальной, вследствие инфляции или
изменения налогового законодательства [6]..
Количественные методы анализа рисков. Для оценки рисков инвестиционных проектов, наиболее
распространѐнными являются следующие количественные методы анализа:
анализ чувствительности;
метод сценариев;
имитационное моделирование (метод Монте-Карло);
метод корректировки ставки дисконтирования;
дерево решений [7].
Метод сценариев. Данные метод представляет описание всех возможных условий реализаций
проекта (либо в виде сценариев, либо в виде системы ограничений на значения основных параметров
проекта) а также описание возможных результатов и показателей эффективности. Метод сценариев, как
все другие, также включает несколько определенных последовательных этапов:
состоит как минимум из трех возможных вариантов сценариев: пессимистический,
оптимистический, реалистический (или наиболее вероятный или средний);
исходная информация о факторах неопределенности преобразуется в информацию о
вероятности отдельных условий реализации и определенных показателей эффективности.
На основе полученных данных можно определят показатель экономической эффективности
проекта. При точной известности вероятности наступления того или иного события, отраженного в
сценарии,
ожидаемый интегральный эффект проекта можно рассчитывается по формуле
математического ожидания:
(1)
Где: NPVi - интегральный эффект при реализации i-ого сценария
pi - вероятность этого сценария
При этом риск неэффективности проекта (Рэ) оценивается как суммарная вероятность тех
сценариев (к), при которых ожидаемая эффективность проекта (NPV) становится отрицательной:
(2)
Средний ущерб от реализации проекта в случае его неэффективности (Уэ) определяется по
формуле:
(3)
На наш взгляд, основным недостатком метода сценарного анализа является то что, при нем
выделяется фактор учета только отдельных возможных исходов по инвестиционному проекту, однако на
практике число возможных исходов очень много.
Таким образом, все теории риска будут иметь практическое значение, если их правильно и
разумно использовать при принятие управленческих решений по конкретной ситуации в процессе
функционирования предприятий сферы услуг, и доведены до количественных значений. Научно
обоснованная методологическая база позволит внедрить систему управления рисками во многих
предприятиях сферы услуг Республики Таджикистан, улучшат их инвестиционную привлекательность,
послужит предпосылкой для обеспечения конкурентоспособности сферы услуг.
Литература
1.
Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения:
учеб. пособие. - М.: Дело и Сервис, 1999. - 112 с.
2.
Грачева М.В. Риск-менеджмент инвестиционного проекта. под ред. М.В. Грачевой. М.:
Юнити-Дана, 2009. С. 544.
3.
Дамодаран А. Инвестиционная оценка. Инструменты и техника оценки любых активов.
М.: Альпина Бизнес Букс, 2004. С. 1342.
4.
Даморан
А.
Премия
за
риск
//
Дамодарн
он-лайн.
URL:
http://people.stern.nyu.edu/adamodar
5.
Исмагилов Р.Х., Гирипова Г.Ф. Алгоритм оценки рисков инвестиционных и
инновационных проектов. URL: http://www.econ.asu.ru
42
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
6.
Каранина Е.В. Оптимизация процесса систематизации и оценки рисков предприятия в
кризисных условиях // Вестник Пермского университета. Выпуск 4(7): Раздел 4. Оценка рисков. 2010.-С.
68-75.
7.
Кобилев А.Г., Лачин, Ю.В. Оценка риска при планировании инвестиций на предприятии
// Экономический Вестник Ростовского государственного университета. 2008. №1. С. 168-170.
8.
Кошечкин С.А. Методы количественного анализа риска инвестиционного проекта URL:
http://www.aup.ru
9.
Лимитовский М. А., Минасян В. Б. Анализ рисков инвестиционного проекта //
Управление финансовыми рисками. 2011. №2. С. 132-150.
***
ТАШАККУЛИ АРЗИШЊОИ МАЪНАВИИ НАСЛИ НАВРАС ТАВАССУТИ ОСОРИ
КЛАССИКОН
Азизов Сорбон Саъдуллоевич
МДТ “Донишгоњи давлатии
Хучанд ба номи ак.Б.Ѓафуров
e-mail: sorbon-1987@mail.ru
Вожањои калидї: адабиѐти классикї, арзишњои ахлоќї, худшиносї, илму хирад, омўзиши осори
ниѐгон.
Дар маќола рољеъ ба баланд бардоштани тарбияи маънавию ахлоќї, худшиносию худогоњии насли
наврас тавассуди омўзиши осори ниѐгон фикру андешањо баѐн карда шудааст. Муаллифи маќола бо овардани
санаду далелњо аз осори адибони классикии тољик нишон додааст, ки таълими осори бузургон яке аз
воситањои муњиме дар бедор сохтани худшиносї ва арзишњои маънавию ахлоќии насли наврас мебоад. Аз ин
рў, муаллиф ба хулосае расидааст, ки омўзиш ва таълими осори шоирони классикї дар вуљуди насли наврас,
метавонад ватандўстию ахлоќи маънавии ононро баланд бардорад.
Миллати тољик ифтихор аз он дорад, ки фарзонагону нобиѓањои ў бењтарин дурдонањои назму
насрро ба хазинаи маърифати љањон арза доштаанд. Ин миллати сарсабз аз даврањои хеле ќадим дарѐфта
буд, ки наљоти ањли башар ва зиндагии шоиста дар омўхтани илму њикмат ба даст меояд. Аз ин рў,
њамеша дар њар давру замон ниѐкони мо њастии худро бо омўхтану тарбият намудан бахшида, донишњои
мухталифро меомўхтанд ва чунонки устод Рўдакї фармуда: ‚Гирд карданду гиромї доштанд. То ба санг
андар њаме бингоштанд‛. Дар њар давру замон баргу сози зиндагии худро китобу њикмат ќарор дода
буданд. Ин њама таваљљўњу пайвастагї ба илму дониш буд, ки дар тули ќарнњо бо забони шевою фасењи
тољикї дар донишњои мухталиф садњо осори арзишманд таълиф гардид. Яке аз сабабњое, ки душманони
миллати куњанбунѐди мо натавонистанд ба забону фарњангу њастии миллати тољик дар тули асрњо, (
њамлањои берањмонаи Искандар, арабњо, турку чингизу муѓулу манѓит) зарба зананд ва аз байн бибаранд
ин буд, ки ин миллати озода вуљуду њастии худро дар илму њикмат пайваста буд. Мањз њамин таваљљўњу
алоќаи пайваста ба илму дониш буд, ки пас аз чандин аср ва њамлањои душманони сарсахти аљнабї
тавонист ин миллати бедор соњибистиќлол гардад. Аз ин рў, њифзи истиќлолият ва арзишњои маънавию
фарњангї ва баланд бардошгтани ахлоќии насли наврас барои њар як шањрванди Тољикистон, бояд пеш
аз њама манфиатњои шахсї боло дониста шавад. Хоса дар замони имрўз, ки ќудратњои берунї ва
душманони хориљї пайваста дар пайи амалї сохтани маќсадњои нопоки худ бо истифода аз њар роњу
василањо мехоњанд манфиатњои миллї ва шахсии худро дар амал татбиќ созанд. Бо ин њадаф, дар ин
маќола саъй бар он шудааст, ки рољеъ ба баланд бардоштани арзишњои ахлоќию маънавии насли наврас
тавассути омўзиши осори ниѐгон баррасї карда шавад.
Дар њар давру замон таърих нишон медињад, ки душманони берунї њамеша дар пиѐда сохтани
ѓаразњои худ аз ќувваи љавонон истифода мебаранд. Боиси таассуф ва нигаронї аст, ки имрўз бархе аз
љавонони миллати мо низ фирефтаи дасисањои душманони хориљї гардида, аз манфиатњои миллию
давлатї ва њифзи арзишњои маънавию фарњангї даст кашида ба роњи торику нопайдо равона шуда,
худро дар гирдоби бозињои абрќудратњо ѓарќ сохтаанд. Омўзишу тањлилњо нишон медињанд, ки бештари
он љавонон, ки бо ин роњњо рафтаанд ва гирифтори дасисањои душманонон шудаанд аз таъриху фарњанг
ва арзишњои муќаддаси миллат камтар огањї доштаанд ва мањз њамин надоштани дониши кофї ва
бесаводї онњоро ба гирдоби уќѐнуси оби тираи душман ѓарќ сохтааст. Аз ин рў, яке аз василањои баланд
бардоштани худшиносї ва арзишњои маънавию ахлоќии насли наврас он аст, ки боз њар чи бештар насли
љавони моро аз мероси шоирони классик ва фарњанги пурѓановати гузаштагон бањраѐб сохтан аст. Зеро
яке аз омилњои эътирофу эътиќоди љањониѐн ба миллати тољик ва фарњанги беназиру нухбагони илму
ситорагони осмони адаби он ба шарофати Истиќлолияти давлатї ва зањмату талошњои шабонарўзии
Асосгузори сулњу вањдати милї, Пешвои миллат Эмомалї Рањмон мебошад. Пешвои муаззами мо аз
оѓози сарварии хеш њамеша ба меросу фарњанги гузашта ва шахсиятњои баруманди миллатамон
43
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
таваљљўњи хосае зоњир менамуданд ва далели ин гуфтањо таљлилу љашнњои абармардоне амсоли
Абўабдуллоњ Рўдакї, Мавлоно Љалолуддини Балхї, Камоли Хуљандї, Абулќосим Фирдавсї, Имоми
Аъзам, Абдурањмони Љомї, Абумањмуди Хуљандї, Абўалии Сино, Мир Сайид Алии Њамадонї, Туѓрали
Ањрорї ва дањњои дигар мебошанд. Мањз таваљљўњи зиѐди Пешвои миллат ба гузаштаи миллат ва
абармардони бузурги илму адаб буд, ки соли равон китоби арзишманди эшон бо номи «Чењрањои
мондагор» ба нашр расид, ки дар он 25 нафар аз бузургони илму адаби тољик гирдоварї шуда,
маълумотњои сўдманду арзишманде дар он дарљ гардидааст. Воќеан Пешвои миллат муњтарам Эмомалї
Рањмон бо таълифи китоби «Чењрањои мондагор» бори дигар мо љавононро водор намуданд, ки ба
гузаштаи пурифтихор ва олимону донишварони гузаштаи миллат таваљљўњ намуда, аз корномањою осори
эшон бањра бардорем.
Асосгузори сулњу вањдати милї, Пешвои миллат Эмомалї Рањмон дар њама суханронињои хеш
пайваста таъкид менамоянд, ки насли љавони мо бояд аз корномањои шахсиятњои бармумандамон ибрат
бигиранд ва мероси гаронбањое, ки аз онон ба ѐдгор мондааст бештар омўзанду барои пешрафти ояндаи
миллату давлати хеш сањмгузор бошанд.
Китобҳо бахши муҳими фарҳанг ва адаби гузаштагони моро ташкил додаанд. Маънавияту
ахлоқи ҳамида, ки сарчашмаи он покизагии рӯҳ аст, бунѐди ҳамон китобҳоро устувор мекарданд. Бо
ҳамин мақсад садҳо кутуби ахлоқӣ, ки бо номҳои Насиҳатнома, Андарзнома, Футувватнома ва унвонҳои
хоси дигар маъруф ҳастанд, ба қалам омадаанд. Мақсад ва мароми нависандагон тарғиби сидқу сафо,
касби ризқи ҳалол, покизагию росткирдорӣ, дӯстию рафоқат, мардонагию шуҷоат, ҳиммату ҷавонмардӣ,
инсондӯстӣ, хайрхоҳӣ ва сифатҳои ҳамидаи дигар ва дӯрӣ ҷустан аз ҳасаду дурӯягӣ, мунофиқӣ, ҷаҳлу
бедонишӣ, худнамоиву риѐкорӣ, бадхоҳию ноҷавонмардӣ, ғайбату дурӯғгӯй, сустию танбалӣ ва амсоли
инҳо буд. Дар ҳаѐт тамоми бузургони олам чун Арасту, Афлотун, Хайѐм, Саноӣ, Рӯдакӣ, Саъдӣ,
Мавлоно, Ҳофиз, Камол, Ҷомӣ, Бедил ва ғайраҳо маҳз тавассути мутолиаи ин маъхази бузург ба ҷое
расидаанд. Шояд онҳо аз рӯи мақоли бузург „ «Зи гаҳвора то гӯр дониш биҷӯй» „ амал карда бошанд.
Дар осори пурѓановати шуарои классики мо панду андарз мавќеи шоиста дорад. Дар ин гуна абѐт
суханварон љавонмардї, саховат, шуљоат, њилм ва тамоми сифатњои хуби инсониро тарѓиб мекунад,
хусусан, тарѓиби илму дониш ва арзишњои ахлоќию маънавї дар ашъори онон хеле зиѐд ситоиш шудааст:
Илм аст кимѐи њама шодї,
Эдун њаме кунад хирадам талќин.
Бо нури мањ шаб набувад торик,
Бо илми њаќ набувад дил ғамгин (4,211).
Дар назари шоир илм љавњари биниш буда, бар иловаи ин, чунонки колбад бо љон зиндааст, љон
њам бо илм зинда аст:
Тан ба љон зиндаасту љон зинда бо илм,
Дониш андар кону љонат гавњарат аст (4,123).
Илм љони туст эй њушѐр,
Гар биљуй љони љонро дархур аст.
Суйи доно, эй бародар, њамчунон-к
Љон танатро, илм љонро модар аст (4,94).
Носири Хусрав мақоми илму донишро дар ҳаѐти инсон хеле баланд медонад. Ӯ таъкид мекунад,
ки инсон ба дониш эҳтиѐҷи калон дорад ва он мушкилкушои ҳама гуна душвории ҳаѐт буда, ҳамеша
раҳнамои зиндагист. Аз ин рӯ, шоир омӯзиши илму донишро яке аз шартҳои асосии камолоти инсон
медонад ва пайваста онро тарғиб мекунад. Ӯ донишро бақои зиндагӣ меҳисобад:
Зи дониш зинда монї љовидонї,
Зи нодонї наѐбї зиндагонї .
Ситоиши ақлу хирад ва илму дониш низ аз мавқеи инсондӯстии шоир сар мезанад. Зеро шоир бо
тавсифи ақлу дониш муқтадиру тавоно будани инсонро дар мубориза бо ҷаҳолату зулмот ва зиштиву
нобасомониҳо таъкид мекунад.
Муњаммад Иќбол чунин фармуда, ки њар нафаре, ки дар вуљудаш донишу маърифат ва бедории
дил набошад, њатто Худованд аз ингуна банда нохушнуд аст:
Ба он муъмин Худо коре надорад,
Ки дар тан љони бедорї надорад,
Аз он аз мактаби ѐрон гурезам,
Љавонї худ нигањдорї надорад
Шоири маъруф Авњадии Мароѓаї дар мазаммати љањлу нодонї ва бедониши чунин фармудааст:
Љањл хобасту илм бедорї,
З-он нињонї в-зин падидорї
Мавлоно Љалолуддини Балхї њастї ва баќои ин оламро илму њикмат дониста, таъкид мекунад, ки
илм арзишмандтарин гавњаре дар ин олам аст, ки дигар тамоми мављудоти ин олам сурат асту љони
њамаи он илм аст:
44
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Хотами мулки Сулаймон аст, илм
Љумла олам сурату љон аст илм
Ё дар љойи дигари осори худ Мавлоно Балхї дар васфи бедории дил чунин мегўяд, ки бедордилї
он ќадар неъмати арзанда ва васфнопазир аст, ки њатто ситоиши он дар њазор маснавї поѐн надорад.
Васфи беории дил эй маънавї,
Дар нагунљад дар њазорон маснавї.
Мавлонои бузург дар осори хеш ҳамеша инсонњоро ба хештаншиносию худогоњї даъват намуда,
таъкид медорад, ки инсон аз бењтарин офаридањои Худованд аст. Аммо гурўње аз инсонњо ин гавњари
одамиро дарк намекунанду ба њар роњњои нопок мераванд ва аз аслу ќиммати худ бехабар мемонанд.
Чунонки мегӯяд: «Њаќ таоло туро ќимат азим кардааст…
Ту ба ќимат варои ду љањонї,
Чи кунам ќадри худ намедонї.
***
Мафрўш хеш арзон, ки ту бас гаронбањої (2,14).
Мавлоно њамеша чї дар ашъораш ва чї дар «Фињи мо фињи» инсонњоро њўшдор медињад, ки
набояд аз гавњару асли вуљуди хеш бехабар бошанд. Зеро аз назари Мавлоно инсон аз кули махлуќоти
Худованд комилтар аст ва дар вуљуди ў њамаи илмњо нуњуфтааст. Назари Мавлоно ин аст, ки бояд инсон
њамеша аз пайи омўзишу тарбияти хеш бошад. Аз ин рў, Мавлоно инсонро ба дарѐ ташбењ намуда,
мегўяд, ки вуљуди одамї ба монанди дарѐ аст, ки дар он аз њамагуна хубињою некињо ва нооромињою
бадињо љой карда шудааст ва инсон бояд кўшиш кунад, аз вуљудаш хубињоро берун орад. Инчунин, дар
љойи дигар инсонро ба замин монанд мекунад, ки чигуна ки аз замин бо мењнату зањмат њосил рўѐнида
мешавад, вуљуди инсон низ њамингуна аст, бояд дар њама маврид аз тарбияти хеш бехабар набошад:
«Одамї азим чизест. Дар вай њама мактуб аст. Њуљубу зуламот намегузорад, ки ў он илмро дар худ
бихонад…(2, 46).
Њамингуна, масал заданњои Мавлоно, ки гоњо инсонро ба дарѐву мављу замину амсоли ин шабењ
медињад ва дар зимни он њикматеро шарњу тавзењ медињад, ба баѐни њунарваронаи насри вай ишорат
мекунанд, ки боиси пуртаъсир ва љаззоб гардидани сабки нигориш шудааст. Мавриди дигар одамиро ба
замин масал мезанад ва тавзењ медињад, ки «Кам аз замин нестї, заминро ба њаракот ва гардонидан ба
бел дигаргун мегардонанд ва набот медињаду чун тарк кунанд сахт мешавад. Пас чун дар худ талаб дидї
меою мерав ва магў, ки дар рафтан чї фоида? Ту мерав фоида худ зоњир гардад» (2,205).
Мењвари андешањои Мавлоно дар ин бобат бештар дар масъалањои худшиносї, худогоњї,
инсонгарої, доштани илму дониш, дар њаќќи дигарон сухани нек гуфтану гумони нек доштан, тобеи аќл
будану рањо кардани њавову њавас ва дар њама маврид вуљуди хешро тарбияту инкишоф додан, ташкил
кардааст. Аз ин рў, љавонони моро зарур аст, ки бештар осори шуарои классик, хосса осори Мавлоно
Балхиро мутола кунанд ва љањонбинию дониши худро васеъ гардонанд. Боварӣ дорам, ки агар ҷавонон
ва насли навраси мо аз андешаҳои шоирони бузурги мо, хосса Мавлоно Балхӣ дар хусуси худшиносӣ ва
худогоҳӣ мутола намоянд, дар нигаҳдошт ва амнияти арзишҳои маънавию моддии милатти азизи мо
саҳм мегузоранд. Барои пешрафту дигаргуниҳои давлату миллат корҳои шоистаеро анҷом медиҳанд.
Зеро пас аз худшиносию худогоҳӣ онон дарк мекунанд, ки ҳеҷ халқу миллатҳои бегона барои пешрафту
тараққиѐт ва ҳифзи офияту зиндагии мардуми тоҷик наметавонад ғамхор бошад.
Љавонони моро пеш аз њама зарур аст, ки худшиносу худогоњ бошанд, зеро ба ќавли бузургони мо
њамаи корњои муњим аз худшиносї оѓоз мегардад. Дар њадисњои Паѐмбари ислом низ омадааст, ки хар кї
худро шинохт баъд Худоро мешиносад. Дар осори гузаштагони мо дар хусуси худшиносї ва худогоњи
бисѐр таъкид намудаанд.
Бандагї аз худшиносї шуд тамом,
Нест марди беадаб соњибмаќом.
Дар ниҳоят бояд гуфт, ки яке аз масъалаҳои муҳим дар самти баланд бардоштани арзишҳои
маънавию ахлоќии насли наврас ин бештар худшиносӣ ва худогоҳии ононро бедор сохтан ва ба роҳи
илму омӯзиши осори гузаштагон равона сохтан ба шумор меравад. Ба ибораи дигар, омўзиш ва тарѓиби
адабиѐт метавонад насли наврасро аз њаргуна осебпазирии фикрї нигоњ дорад. Бо дарки ин масъулият,
бояд имрӯз омӯгорон ҳар чи бештар дар мактабњо ва дигар муассисањои таълимї дар вуљуди насли
наврас тавассути осори бузургон худшиносии миллӣ ва ахлоќию ватандӯстиро бедор намоянд. Агар дар
замони наврасию љавонї бо омӯхтани илму ҳимат ва касбу ҳунар машғул шуда худшиносу худогоҳ
гарданд, бовар дорам, ки ҳаргиз ба роњњои бад намераванд ва ба арзишҳои миллӣ хиѐнат нахоњанд кард.
Рўйхати адабиѐт:
1.
Аттор, Фаридуддин. Мантиќу-т-тайр / Тањияву тадвини матн бо муќаддима ва луѓоту
тавзењоти Алї Муњаммади Хуросонї.-Душанбе: Эљод, 2006. -356с.
2.
Балхї, Мавлоно Љалолуддин. Фињи мо фињи (ва пайвастњои навѐфта) / Ба тасњењи Тавфиќ
Субњонї.- Тењрон: Китоби Порса, 1389, 24+444с.
3.
Балхї, Мавлоно Љалолуддин. Маснавии маънавї. -Тењрон: Замон, 2001.- 728 сањ.
45
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
4.
Носири Хусрав. Девони ашъор (тањияи матн ва шарњи луѓот аз Нурмуњаммад Амиршоњї
ва М.Акбарзод). ” Душанбе: Адиб, 2010.-480 с.
5.
Раҳмон Эмомалї. Чеҳраҳои мондагор. ”Душанбе, 2016
***
О МЕСТЕ ПРИРОДНОГО ФАКТОРА В ИЗУЧЕНИИ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ПРОБЛЕМ НА
ЗАНЯТИЯХ ПО ИСТОРИИ УЗБЕКИСТАНА (НА ПРИМЕРЕ МАТЕРИАЛОВ, ОТНОСЯЩИХСЯ К
XVIII ВЕКУ)
Алибеков Умурзок Юлдашевич, старший преподаватель,
Маматов Шарофиддин Мусурмонкулович, преподаватель
Кафедра «Истории», Гулистанский государственный университет
г.Гулистан, Узбекистан
Исследование природного фактора в экопроблемах считается важным направлением
этноэкологии, так как место охлаждения и оледенения почвы, повышения солнечной активности,
наводнений, землетрясений, инфекционных заболеваний в демографических, этнических процесах
социально-культурного развития должно быть исследовано, проанализировано и оценено. На
сегодняшний день ущерб, наносимый только лишь природными катаклизмами и катастрофами в
несколько раз превышает размер валового национального продукта многих стран в несколько раз. По
этой причине, эта проблема неоднократно рассматривалась в повестке дня заседания Генеральной
Ассамблеи ООН, согласно постановления которой от 22 декабря 1989-года 1990-2000 годы были
объявлены ‚Международным десятилетием уменьшения опасности, наносимых природными
катаклизмами‛. Влияние климатических изменений на экосреду изучалось ученым-географом
Н.А.Ясамановым, историком Л.Н.Гумилевым, в работах которых освещены периоды Великого большого
ледникового и малого ледникового периодов. К климатическим изменениям в социальном развитии
впервые обратился М.Е.Массон [Масон М.Е.,1948,с.12-18.]. 10-12 тысяч лет до нашей эры на юге пустыни
Сахара (Африка) было два озера, объѐм которых был рамен объѐму Каспийского моря, природа была
богатой. Колебания климата, повышение солнечной активности, засуха и замена холодного климата
привели 4 тысячи лет назад к кризису в пустыне Сахара неолитической культуры, культуры Хараппа в
бассейне реки Инд и к появлению степей (опустыниванию). Современные Ливийские степи 3 тысячи лет
тому назад были цветущей территорией.
Исследователи, изучающие естественные факторы экологически опасных ситуаций
характеризуют их в рамках своей специальности. Некоторые из них считают, что природные катастрофы
(катаклизмы) происходят в результате геофизических, геологических, гидрогеологических и атмосферных
факторов. К примеру, если Т.Тиловов ищет причины многих войн из близкого прошлого в повышении
солнечной активности, то Л.Н Гумилев считает, что определенные последствия разрушений периода
монгольского нашествия являются результатом землетрясения [Тиловов, 2003; Гумилев, 1989 ].
Имеющие двух-, трѐх-тысячелетнюю историю такие города, как Самарканд, Ташкент, Бухара,
Джизак 7-8 раз претерпели в прошлом экокатастрофы, из которых 3-4 явились следствием природных
катаклизмов. Здесь особенно значимы история экокатастрофы города Самарканда, города Джизака в
XVIII веке и их возрождения.
В первые десятилетия XVIII века зима была относительно тѐплой, а лето засушливым. В 1706,
1711 годах весна началась очень рано, а летом была аномальная жара. Из-за политического кризиса и
родовых разногласий в Бухарском ханстве в 20-х годах XVIII века (1723 г.) Аштарханиды претерпели
большой ущерб от засухи. Казахские феодалы и кочевники джунгары напали на Зарафшанский оазис,
разграбили его, в результате чего сильно пострадало население. Набеги кочевников продолжались в
течение семи лет. От них сильно пострадали земли от Самарқанда до Бухары, на их территории все
посевы были затоптаны и подожжены. О нашему мнению, в тот период последствия экологической
катастрофы, случившейся из-за дождливой весны и засушливого лета, были усугублены социальными
последствиями от набегов кочевников.
Активное таяние снегов, накопившихся в горах, и весенние дожди подняли уровень рек. Водой
была разрушена Даргомская плотина. Нашествие саранчи в Зарафшанский оазис ухудшило положение в
Самарканде и его окрестностях. По сведенииям Мухаммада Якуба Бухари, в
Мавераннахре
распространился такой голод, что люди стали есть человеческое мясо. Мѐртвых не закапывали, их ели
[Бадриддинов, Мастонов, 2002, с.127]. Кроме этого, среди городского населения распространились
различные эпидемиологические заболевания, в частности, холера. И возможно по этой причине
население города Самарканда стало перебираться в другие местности. В результате этого шумный город,
где городская жизнь била ключом, опустел. Лишь начиная с 1730 года люди стали возвращаться в
Самарқанд и строить для себя дома. Но городское население было очень малочисленно. В Самарканде
было так мало народа, что на площади Регистан кочевники пасли свои стада. В 1740 году во время
нашествия Надиршаха (правитель Ирана) в Самарканде проживало около 1000 семей. После нашествия
46
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
иранцев жизнь в городе практически остановилась. Именно в этот период город Джизак в определенной
степени, а древний Сават (Култепе) полностью подвергся кризису [Пардаев, 2007, с.78-81]. Садриддин
Айни в своѐ время писал, что когда основатель Бухарского эмирата эмир Мухаммад Рахимхон пришѐл,
думая: «приберу к рукам Самаркандский музофат» (в начале 1752 года), «в городе Самарканде не было
ни души... Даже хотя привели в порядок плотину Работи Ходжабанди и провели в Самарканд воду, из-за
нехватки людей город благоустроить не смогли‛ [Абу Тохирхужа, 1991, с.13]. Он попытался восстановить
город Самарканд, завоевав Гиссар, переселил несколько семей, проживавших ранее в Самарканде, из
Гиссара обратно в Самарканд. Но жизнь в городе полностью не восстановилась. Большая часть
населения, уехавшего из Самарканда, в город не возвратилась.
В 70-80-х годах XVIII века эмир Дониял и особенно эмир Шахмурад проводят политику
переселения населения из соседних территорий в опустевшие центральные и приграничные города с
малой численностью населения. Уставшее от грабительских набегов население Ура-Тюбе, Заамина, Ямкалы и его окрестностей, приданных Ходжентскому управлению Кокандского ханства переселяется в
Джизак и основывают здесь Урду и близлежащие махалли Олмачи, Токчилик, Равотлик.
Шахмурад в середине XVIII века назначается наместником Самарканда. Он добивается
сокращения набегов кочевников, восстанавливает ирригационные системы, ремонтирует медресе и
мечети, назначает учителей в медресе, агитировал население проживать в городе Самарканде. Воссев на
трон Бухарского эмира (1785-1800 гг.), Шахмурад был также и хокимом (правителем, властителем)
города Самарканда. В годы правления эмира Шахмурада в Самарканд переселяется население
близдежащих городов и кишлаков, и в результате этого повышается роль города в социальноэкономической жизни региона. В состав местного населения города Самарканда влились переселенные из
Ургута, Ходжента, Хаваста, Ташкента, Шахрисябза, Заамина, Яма, Ура-Тюбе. Именно в эти годы в
Самарканде возведены рынок в Чорсу, ворота Пойкавок, Шохизинда Каландархона и Сузангарон.
Ассимиляция городского населения, их этнокультурные связи
привели к этнолингвистическим
изменениям. Как пишет об этом этнолог О.А Сухарева, отдельные группы таджиков переселились в
Самарканд из Ходжента, Бухары, Урметана в XVIII ” начале XIX веков и осели здесь. В городских
махаллях проживали также и отаджиченные узбеки, прибывшие из Ташкента, Заамина, Хаваста и дрегих
мест [Сухарева, 1975, с.9]. К концу XVIII века в Самарканде были основаны 24 новых гузара. Напимер, в
нынешнем Самарканде есть улица Баяутская (Боѐвут), которая была одним из гузаров, основанных в
конце XVIII века. Там проживали в основном узбеки из рода баяут, переселенные из Ходжента, Хаваста,
Заамина, Ура-Тюбе. Точно такжек и в Джизаке новые махали формировались за счет переселения
пришлого из соседних территорий населения. Самаркандские махали Аккурганлик, Уратепалик,
Ташкентлик, Хайрободлик, Ховослик, Галча и другие были образрованы именно в результате
переселенческой политки [Пардаев, 2007, с.78-81].
Литература:
1.
Абу Тоҳирхожа Самарқандий. Самария. ‚Мерос‛ туркуми - Т.:‛Камалак‛, 1991.
2.
Бадриддинов С., Мастонов К. Қадимий Бухоронинг моддий ва маънавий маданияти
тарихидан лавҳалар. ” Бухоро, 2002.
3.
Бурков В.Н., Щепкин А.В. Экологичекая безопасностъ. - М.:ИПУ РАН, 2003.
4.
Гумилев Л.Н.Этногенез и биосфера земли. ” Л., 1989.
5.
Массон М.Е. О колебаниях климата Средней Азии в связи с вопросом об изменении
режима вод за исторический период // Труды Узб. Геогр. Об-ва.- Т., 1948. Т.2.(21). С.12-18.
6.
Пардаев А.Ҳ Жиззах беклиги ” Ўрта Осиѐ хонликлари даврида Жиззах воҳасида
урбанизация жараѐнлари. // ‚Ўзбекистонда урбанизация жараѐнлари: тарих ва ҳозирги замон ‚ Халқаро
илмий - амалий анжуман материаллари. -1- қисм . -Т.,2007.
7.
Сухарева О.А Пережитки демонологии и шаманства у равнинных таджиков. // В кн. :
Домусульманские верования и обряды в Средней Азии Отв.редактор Г.П. Снесарев, В.Н Басилов. М.:
‚Наука‛, 1975.
8.
Тиловов Т. Экологиянинг долзарб муаммолари ” Қарши: ‚Насаф‛, 2003
***
ЎРАТЕПА ҲОКИМЛИГИДА БОШҚАРУВ ТАРИХИДАН
(XVIII-XIX асрнинг учинчи чораги)
Алибеков Умурзоқ, Маматов Шарофиддин.
Гулистон давлат университети
Аннотация: Мақолада Ўратепа ҳокимлигининг XVIII асрда мустақил давлат сифатидаги сиѐсиймаъмурий бошқаруви тарихини ўрганиш кўзда тутилган, Ўратепа ҳокимлиги маъмурий бошқарувининг
ўзига хос ҳусусиятлари очиб берилган. Шу билан биргаликда турли мансаб, лавозим соҳибларининг
бажарадиган вазифалари Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигидаги мавжуд тизимларига қиѐсан ѐритилган.
47
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Калит сўзлар: Ҳоким, ворис, бек, жарчи, кенгаш, ноиб, нақиб, амлок, қозикалон, юз, хўжаикалон,
саркор, фатво, сайд, мулк, вақф, ҳарам, девонбеги, қўрбоши, бий.
Аннотация: В данной статье изучается история административнополитического управления
хакимията Ура-тюбе в XVIII века в качестве суверенного государства. Освещается обязанности
должностных лиц в сопоставлении с системами управления Бухарского эмирата и Кокандского ханства
данного периода.
Ключевые слова: амляк, кязикалон, юз, хужаикалон, саркор, фатво, саид, мулк, вакф, гарем,
диванбеги, курбаши, бий.
Abstract: This article studies the history of administrative and political management of the khakimiyat
Ura-tube in the XVIII century as a sovereign state. The duties of officials in comparison with the management
systems of the Bukhara Emirate and the Kokand khanate of this period are highlighted.
Keywords: amlak, kosikalan, yuz, hujakalan, by sarkor, fatwa, said, mulk, waqf, harem, divanbegi there,
biy.
Бухоро хонлигидаги бошбошдоқлик, поракандалик жонийлар сулоласининг охирги вакили АбулФайзхон (1711-1747 й.й.) ҳукмронлиги даврида янада ҳам жадаллашди. Марказий ҳокимиятнинг
заифлашуви оқибатида Фарғона водийсида мустақил Қўқон хонлигига асос солинди. Афғонистон
шимолининг маркази Балх XVIII асрнинг 20 йилларида Бухоро хонлиги таркибидан чиқди.
Айни шу даврда Тошкент шаҳри мустақил бошқарилаѐтган бўлиб, унинг тарихи тарихшунослик
нуқтаи назарида анча кенг ўрганилган1. Шунингдек, Шаҳрисабз воҳасида кенагаслар, Қарши воҳасида
манғитлар, хитой ва қипчоқлар, Китоб, Оролбўйи, Тошкент, Қоратегин, Дарвоз, Вохон, Шўғниѐн каби
улуслар мустақил ҳукмронлик ерлари сифатида мавжуд эди.2
Икки хонлик ўртасидаги туташ ҳудудлар - Хўжанд ва Жиззах ҳамда Ҳисор ўзбекларнинг юз
уруғлари томонидан мустақил бошқариб келинган бўлиб, бу давр ҳам тарихчилар томонидан бир мунча
ўрганилган3.
Ўратепа ҳокимлиги қадимги Уструшона ҳудудида XVIII асрнинг бошларида ташкил топган
бўлиб, то Россия империяси 1866 йилда ишғол қилгунга қадар мавжуд бўлган.
XVIII асрнинг иккинчи ярмида Ўратепа ҳокимлиги ҳудудлари шарқда Хўжа-бақирғансой
(Қирғизистонда), Хўжанд ва Хўжанд ортидаги Маҳрам қалъаларини ўз ичига олган. Ҳокимлик шимолийшарқда Бекободдан бошлаб, Сирдарѐнинг чап қирғоғи ҳудуди ва Мирзачўлни, ғарбда Жиззах шаҳрини
ўз ичига олиб, Амир Темур дарвозаси орқали Самарқанд билан чегарадош бўлган, чегара жанубийғарбга томон Туркистон тоғ-тизмалари орқали йўналган. Жанубдаги чегара Зарафшон воҳасидагиМатчо, Фалғар ва Панжикентни ўз ичига олиб, Зарафшон тоғ-тизмаси орқали чегарадош бўлган ҳудуд Хисор беклигини ҳам ўзбекларнинг юз уруғидан бўлган беклар бошқарган.
Ўратепа ҳокимлиги бошқа мустақил улуслар орасида ҳудудий жиҳатдан энг каттаси, Қўқон
хонлигидан бир оз кичикроқ эди. Ўратепа ҳокимлиги Ўрта Осиѐда Хива, Қўқон ва Бухоро хонлигидан
ташқари тўртинчи мустақил давлат бўлиб, таркибида Ўратепадан ташқари Панжикент, Хўжанд, Жиззах
шунингдек Зомин, Ём ва Нов каби шаҳар қўрғонлари мавжуд бўлган.
Ўратепа ҳокимлиги тарихини манбавий маълумотлар асосида чуқур ўрганиб, ижтимоий-сиѐсий,
маъмурий бошқарув, иқтисодий, маданий жиҳатларини тожикистонлик олим А.Мухторов тўлақонли
ѐритиб берган, турли соҳаларга оид далолатнома, вақф хужжатлари, манбавий маълумотлар Ўратепа
тарихини яратишга асос бўлган.
А.Мухторов томонидан Ўратепа ҳокимлигини бошқаришда асосан Бухоро амирлиги, қисман
Қўқон хонлиги давлат бошқарув тартиблари ўз таъсирини кўрсатганлиги ѐритилган4.
Шайбонийлар ва Аштархонийлар давлатлари ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтида йирик ер-мулклар
эгалари бўлган Жўйбор хўжаларининг тутган ўрни беқиѐс бўлганлиги бизга шу даврни ўрганган олимлар
томонидан яратилган адабиѐтлар орқали маълум. XVIII асрнинг бошларида Ўратепа вилоятида
Нақшбандия-хўжахон диний тариқати вакиллари ҳисобланган Хўжа Мир Абдулла, Хўжа Муса, Хўжа
Ахмедов Б.А. История Балха (XVI-первая половина XVIII в.) ” Ташкент: Фан, 1982. -С. 27-32; Чехович О.Д.
Городское самоуправление в Ташкенте XVIII в. В кн: История и культура народов Средней Азии (Древность и
средние века) ” Москва: Наука, 1976. -С. 46-52; Давидович Е.А., Мухтаров А.М. Страницы истории Гиссара. ”
Душанбе: Ирфон, 1969. -С. 33-35.
2Саидкулов Т.С. Ўрта Осиѐ халқлари тарихшунослигидан лавҳалар.- Тошкент: Ўқитувчи, 1993. 92-бет;
Шониѐзов К. Ўзбек халқининг шаклланиши жараѐни. ” Тошкент: Шарк, 2001. 404-бет.
3 Ахмедов Б.А. История Балха (XVI первоя половина XVIII в.) ” Тошкент: Фан, 1982. 27-32-стр; Чехович О.Д.
Городское самоуправление в Ташкенте XVIII в. В кн: История и культура народов Средней Азии (Древность и
средние века) ”Москва: Наука, 1976. 46-52-стр; Саидқулов Т.С. Ўрта Осиѐ халқлари тарихшунослигидан
лавҳалар. ”Тошкент: Ўқитувчи, 1993.:92-бет, Шониѐзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараѐни. ” Тошкент:
Шарқ, 2 0 0 1 . 40-41-бетлар.
4 Мухтаров А. Очерки истории Ура-Тюбинского владения в XIX в. ” Душанбе: Издательства АН Таджикской
ССР, 1964. -С. 50-55.
1
48
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Муҳаммад-Солих, Турон-хўжаларининг1 суғориладиган ва яйлов ерлари, боғ-роғлари бўлган бир қанча
қишлоқларда мулклари мавжуд эди. Жўйбор хўжалари қўллаб-қувватлашлари билан ўзбек юзларини
вилоятнинг сиѐсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтидаги нуфузи анчалик юқори бўлиб, Бухоро хонлигидан
мустақил сиѐсат олиб боришга ҳаракат қилиб келганлар.
Бухоро хони Субхонқулихоннинг (1681-1702 й.й.) 1693-1694 йилларда Ўратепа ва Хўжандга
янгидан вилоят ҳокими қилиб тайинланган Раҳимбийга юборилган мактубида Ҳошимбий оталиқ Бухоро
хонларига содиқ хизмат қилганлиги, лекин унинг ўғли Фозилбий Ўз Темурбий ва Тамғабийлар билан
қўшилиб хон билан душманлашгани, Бухоро хонлигига қарши юриш очганлигини билдиради2. Бундай
ҳаракатлар ҳокимларнинг мустақил сиѐсат юритишига уринишларини кўрсатади.
Бухоро хони Убайдуллахон (1702-1711 й.й.) даврига келиб, Жўйбор ҳожаларининг мавқейи юқори
бўлганлигидан, Ўратепа, Хўжанд, Чаҳорсада (Хўжанда ва Конибодом оралиғи) ҳудудларига бошқарувчи
қилиб қўшбеги Оқбўтабий юз (манбавий маьлумотларга кўра Ўратепанинг энг биринчи ҳокими)ни
тайинлаган. Бундай фикрга келишимизга хоннинг Хўжа Мусо эшонга мактуб юбориб, ҳар қандай
вазиятлардан огоҳлантиришини 3сўраб қолишида ҳам яққол кўриш мумкин.
Жўйборий хўжаларнииг ҳокимлик бошқарувида нуфузи юқори бўлганлигини таъкидлаб ўтган
эдик. Қўқон хонлари ѐки Бухоро амирлари томонидан хар гал Ўратепанинг босиб олиниши натижасида
ҳоким тайинлаш ишларида жўйбор хўжалари билан кенгашиши, келишишлари шарт бўлган, дейиш
мумкин бўлади.
Бухоро амирлигининг қўллаши туфайли Муҳаммад Раҳим оталиқ юз (1816-1828 йй.) энг узоқ
муддат - 12 йил ҳокимлик қилган бўлса-да, бироқ, Ўратепа эшонларидан бири бўлган Солиқ Хўжанинг
розилигисиз ҳатто ҳокимлик қароргоҳига кира олмаган ва охир оқибатда қатл этилган. Шy сабабли,
Ўратепа ҳокимлигига жўйборийлар розилиги билан маҳаллий ўзбек юзларидан ҳоким тайинлашга
мажбур бўлганлар. Янги тайинланган ҳокимлар бироз вақт ўтиши билан йирик ер эгалари Жўйбор
хўжалари манфаатини ифодалаб, мустақил сиѐсат юритиб бошлаганлар.
Ўратепада ҳокимият тепаси турган ҳукмдорларни арабча атама билан -‚ҳоким‛ деб аташган.
Шунингдек, бу мансабга сазовор бўлганлар, Бухоро ѐки Қўқон томонларнинг турли даврдаги
ҳукмдорлари қарорига кўра, бий, бек, оталиқ, қушбеги ва бошқа мансаб ҳамда унвон номлари билан
аталганлар. Хусусан, Амир Ҳайдар Ўратепани босиб олмасданоқ Муҳаммад Раҳимга оталиқ унвонини
берган. XIX асрнинг 40-йилларда амир Насрулло Ўратепа ҳокими этиб Бердиѐр-Тўқсабони тайинлайди
ва унга эшик оға боши унвонини беради.
Барча Ўратепа ҳокимлари исмига қарлуқ лаҳжасидаги ‚бек‛, қипчоқ лаҳжасидаги ‚бий‛
қўшимчаси қўшиб аталган. Қадимги туркий ѐдгорликларда, шунингдек бугунги кунда ‚бек‛ сўзи кенг
қўлланилиб, ‚уруғ етакчиси‛ маъносини англатади4. Маҳмуд Қошғарий ‚Девон-у луғот-ит турк‛ асарида
‚ҳукмдор‛га нисбатан бек сўзини ишлатган5. Ўратепа ҳокимларига нисбатан ‚бек‛ қўшимчаси билан
аташ замирида ҳарбий саркарда, кучли, тадбиркор, жаноб, етакчи киши фазилатлари мужассамлашгани
намоѐн бўлади.
Бошқарув ҳокимияти ворислик асосида ҳал қилинган бўлиб, бу тартиб фақат ҳокимлик қўшни
вилоят томонидан босиб олингандагина бузилган. Лекин кўп ҳолларда, босқинчилар янги ҳокимни ўша
юзлар уруғи ичидан, ўзларининг манфаатларини қондира оладиган кишини тайинлашган.
Амир ва хонлар томонидан тайинланган ҳокимларнинг ҳақ-ҳуқуқлари чекланмаган бўлиб,
биринчидан, Ўратепанинг Қўқон ва Бухородан узоқлиги билан изоҳланса, иккинчидан, ҳоким уни
тайинлаган амир ѐки хон тарафдори сифатида фаолият олиб боришига олиб келарди. Ўратепа мустақил
ҳокимлик бўлган даврларда ҳоким қарор ва қонунларни ўзи чиқарар, жарчилари уларни шаҳар кўчалари,
бозорлар ва қишлоқларда юриб, эълон қиларди. Солиқлар ва мажбуриятлар тури ва миқдорини
ҳокимнинг ўзи белгилар, шунингдек, мансаб лавозимларга тайинлар ѐки озод қилар, уруш ва тинчлик
масалаларини ҳал қилиб, бошқа ҳукмдорлар билан сулҳ ва шартномаларни тузар эди.
Айрим ҳолларда муҳим масалаларнинг ечимини топишда қўл остидагиларнинг фикрини билиш
учун мажлис чақирар эди. Мажлис (кенгаш)нинг ҳақ-ҳуқуқлари чекланган ва доимий таркиби ҳам
бўлмаган. Кенгаш алоҳида, долзарб, мураккаб вазиятларда ҳоким томонидан чақирилган. Масалан, XIX
аср бошларида ҳоким Маҳмудхон Бухоро йўналишини Қўқонга айлантириш таклифи билан дин
пешволари, лашкарбошилар, сарой амалдорлари ва қишлоқларнинг нуфузли вакилларини кенгашга
чақиради. Ушбу вазиятда ҳокимнинг таклифини иштирокчилар бир овоздан маъқуллаб, қўллабМухтаров А. Эпиграфические памятники Кухистана (XI-XIX в.в.) Кн. II. Отв. Ред. Б.И. Искандеров. ”
Душанбе: А.Дониш, 1979. ” С.9.
2 Ўша жойда.
3 Мухтаров А. Эпиграфические памятники Кухистана( X1-XIX в.в.) Кн. II. Отв. Ред. Б.И. Искандеров.
А.Дониш, 1979. ”С.7.
4 Кубатин А. Заметки к энтимологии титула Бег// Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича
материаллар. ‚Тафаккур сарчашмалари‛ туркуми. Тўплам-3. - Тошкент: Фан, 2009. - Б.180.
5 Махмуд ал Кашгарий. Деван лугат ат ” Турк. ” Алмааты, 2005. - С. 856.
1
49
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
қувватлашлари Ўратепа ҳокимлиги ички ва ташқи сиѐсатида кенгашнинг ўрни ҳамда аҳамияти анча
кучсиз бўлганлигини кўрсатади. Қўқон хонлигида мингбоши бошчилик қилган кенгаш таркиби,
бошқарувдаги аҳамияти1 билан Ўратепа ҳокимлиги кенгаши фаолияти тубдан фарқланади.
Нафақат Ўратепада, балки барча аҳоли истиқомат қиладиган ҳудудларда ҳокимнинг улкан
маъмурий бошқарув тизими фаолият олиб борган. Унга қарам бўлган ҳудудларга ноиб этиб ҳокимнинг
қариндошлари ва яқинлари тайинланган. Жумладан, XIX аср 60-йилларида Бухородан ҳимояланиш
йўналишида мустаҳкамланган Зоминга Ўратепа ҳокими Абдулғаффорбекнинг ўғли Бектошбек ҳоким
этиб тайинланган.
Ўратепа ҳокими барча турдаги ҳарбий қўшинларнинг олий бош қўмондони ҳисобланиб,
ѐрдамчилар ва қўшин бошлиқлари вазифасига унинг ака-укалари ҳамда фарзандлари тайинланган.
Шунингдек, нақиб мансаби мавжуд бўлиб, бухороликлар қонуниятларига кўра унга ҳарбий юришларни
уюштириш, давом эттириш, душман ҳарбий имкониятларини ўрганиш юмушлари юклатилган2.
Ўратепа ҳокимлигида амлок, мулк, вақф, ҳарж, жамоа ер эгаликлари мавжуд бўлиб, ерни
бошқаришда ҳокимнинг ўзига хос ўрни бўлган. Масалан, амлок (давлат ерлари) эгаси - амлокдор ерга уч
йил давомида ишлов бермаса, ер қаровсиз қолса, ҳокимнинг қарорига кўра хазина ҳисобига олиб
қўйилган ѐки бошқа одамга амлок қилиб берилган. Янги ҳокимнинг тахтга ўтириши билан мулк эгалари
қайтадан тасдиқланган. Мулкдор қазо қилганда ворислари ер ва сувга эгалигига ворислик хужжатларини
ҳокимга тақдим этиб, мулк эгаси эканлигини тасдиқловчи янги ҳужжат олишган.
Хўжаикалон ҳокимдан кейинги йирик лавозим ҳисобланган. XIX асрнинг биринчи ярмида
Ўратепа ҳокимлигини Бухоро амирлиги ѐки Қўқон хонлиги босиб олган вақтда амир ѐки хон томонидан
хўжаи калон лавозимига масъул шахс тайинланган. Қўқон хони Муҳаммад Алихоннинг (1822-1841 й.й.)
буйруғига кўра, 1832 йилда Муҳаммад Солиҳ Хўжа хўжаикалон мансабига тайинланган. Фармонга кўра
бу мансаб энг олий лавозим ҳисобланиб, бошқа сарой мансабдор шахслари ҳатто кичиклигига қарамай,
унга бўйсиниши ва ҳурмат қилиши шарт бўлган. Бундай лавозим Бухорода ҳам бўлиб, сарой ҳарам
ходими ҳисобланиб, ҳарам оғаларини бошқарарди. Унинг мажбуриятларига ҳарамни қўриқлаш, у ерга
озиқ-овқат, кийим-кечак етказиб бериш кирар эди. Ўратепада хўжаикалонлар эса Бухоро амирлигидаги
қушбеги лавозимидаги мажбуриятларни бажаришган. Ўратепада хўжаи калонлар келиб чиқишига кўра
фақат саййидлар хонадонига мансуб кишилардан тайинланиши лозим бўлган.
Оқсоқол лавозими хўжаикалондан кейинги катта унвон ҳисобланган. 1805 йилда Ўратепани
босиб олган Олимхон (1801-1810 й.й.) ҳокимликка ҳукмдор қилиб Некқадам иноқни, оқсоқол лавозимига
Мулла Рахматуллони тайинлайди. Бу ўринда оқсоқол ҳокимнинг биринчи вазири, худди Бухоро
амирлигининг қушбегиси лавозими мақомида эди. XIX аср ўрталарига келиб ҳар бир қишлоқни, ҳамда
ҳар бир ўзбек уруғининг ўз оқсоқоллари бўлган.
Ўратепа шаҳри иккига: шарқий (Хўжа Фахриддин) ва ғарбий (Акунан) қисмларига бўлинган. Ҳар
бир қисм даҳа деб аталиб, ўз оқсоқоллари бўлган. Даҳа гузар (маҳалла)ларга бўлинган, уларнинг сони
элликдан зиѐд бўлиб, уларни оқсоқолларга бўйсунган элликбошилар бошқарган3. Россия империяси
босқини арафасида оқсоқол ҳамда солиқ йиғувчи вазифаларини бир киши бошқариб, бу лавозим амин
деб аталган.
Оқсоқоллар шаҳардаги тинчлик, осойишталик, тартиб интизомни назорат қилишган ҳамда майда
ишлар баҳс-мунозаралар, тортишувларни, арз-додларни ҳал қилганлар, қозилар олдида олди-сотти
далолатномаларига гувоҳликка ўтган; кўча ва майдонларни тозалаш назоратини олиб борган;
ҳокимликнинг буйруғига кўра давлат мажбуриятини бажаришга масъул бўлишган. Масалан, урушга
тайѐргарлик ва уруш даврида от-уловларни тайѐрлаш, етказиб бериш, жон солиғини йиғиш каби
вазифалар билан шуғулланишган. Ҳокимиятнинг шаҳар ва қишлоқлардаги сиѐсий вакили оқсоқол
бўлган. Ўратепа шаҳри оқсоқоллари бажарадиган бир қатор мажбуриятларга кўра, Бухоро шаҳри
арбобларига ўхшаш бўлган (жамоа тинчлигини сақлаш, солиқлар йиғиш)4.
Тошкент, Хўжанд ва Ўратепа шаҳарларида саркор лавозими бўлган. Россия томонидан Ўратепа
ҳокимлиги босиб олинганидан кейинги даврда ҳам бу лавозим Зомин туманида сақланиб қолинган бўлиб,
саркор хирожни йиғувчи ва катта оқсоқол вазифасини бажарган. Бундан ташқари, саркор таноб
солиқларини йиғиш, ер-мулк, сувдан фойдаланиш, ариқларни тозалаш ишлари, далалар ирригацияси ва
ғаллачиликка тааллуқли муаммоларни ечиш билан шуғулланиб, Қўқон хонлигидаги шундай мансабга
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. ” Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. ” Б. 368.
Азамат Зиѐ. Ўзбек давлатчилиги тарихи. - Тошкент :Шарқ, 2000. ” Б. 243-244
3Мухторов А. Гузары Ура-Тюбе. ” Ташкент: Чулпан, 1995. - С. 5-6; Бердиев Х.А. Ўратепа гузарларининг
тарихий топономик таҳлили / ‚Уструшона Буюк Ипак йўлида, унинг минтақалараро сиѐсий- иқтисодий ва
маданий муносабатларни ривожлантиришдаги ўрни. Антик ва ўрта асрлар даврида‛ мавзусидаги республика
илмий-амалий анжумани материаллари. - Гулистон, 2016. ” Б.187-191.
4 Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре.
//Советское востоковедение. №4 Москва-Ленинград. 1949. ” С.142
1
2
50
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
яқин бўлган1. Ўратепада ирригация тизимида қийинчилик бўлмагани сабабли, ариқ оқсоқоли лавозимига
эҳтиѐж бўлмагани ва бу лавозим мажбуриятларини ҳам саркор бажарган. Саркорлар Бухородаги
девонбегилар вазифаси масъуллигида бўлган.
Ўратепада девонбеги лавозими ҳам бўлиб, у саркорга бўйсунган. Ҳар бир шаҳар қишлоқда ҳар
икки юздан ортиқ уйнинг девонбегиси бўлиб, унинг қўл остида мирзаси бўлган. Саркор девонбеги
лавозимига тайинланган ѐки вазифасини бажаришдан озод қилинган. Ҳоким ўзига яқин ишончли шахсни
саркор вазифасига тайинлаган. Саркорларнинг ҳуқуқлари кенг қамровли бўлиб, бутун ҳокимликнинг
бойликлари унинг қўлида бўлган.
Шунингдек, ҳокимликда амлокдорлар ва закотчи лавозимлари ҳам бўлган. Биринчиси амлок
ерларидан солиқлар йиққан бўлса, иккинчиси чорвадор кўчманчилар ва савдо карвонларидан закот
йиққан. Уларнинг ҳар иккиси ҳам саркорга бўйсунган.
Бухоро амирлиги ва Ўрта Осиѐнинг бошқа шаҳарларидаги каби диний амалларнинг
бажарилишини назорат қилувчи раис ҳам фаолият кўрсатган2. У шаҳар тартиби ва тинчлиги, бозорда
тарозиларнинг тўғрилигига, дин амаллари ва тартиблари тўғри бажарилишини, аҳолининг вақтида
масжидларга боришини назорат қилар эди. Раисларнинг бир неча ѐрдамчилари бўлган.
Ўратепада мири асад лавозими ҳам бўлган. 1817 йилда Қўқон хони Умархоннинг буйруғига кўра,
Тўрахонхўжа мири асад лавозимига тайинланган. Хўжаикалон лавозими каби, мири асад лавозимига
фақат сайидлар авлодидан бўлганлар тайинланишган. Мансаб моҳиятида дин уламолари аҳамияти
жамиятда устувор бўлганини билдиради. Мири асаднинг мартабаси Бухородаги мухтасиблар мавқеига
тенг бўлиб, бозор назоратчиси бўлган3.
Ўратепада Бухородаги миршаб даражасидаги қўрбоши лавозими бўлиб, у тунги вақтларда шаҳар
тинчлигини назорат қилган. Унинг қўл остида бир қанча шаҳар посбонлари фаолият олиб борган. Унга
бозор ва шаҳар дарвозаси қоровуллари бўйсунган. Қўрбоши мажбуриятига кўра кечалари шаҳарни
айланиб чиқиш, осойишталикни таъминлаш каби вазифалар кирар эди. Шунингдек, қўрбоши
шаҳарниниг ўғрилари, хулқи ѐмон кишилари, гумондор, шубҳали шахсларни барчасини билиш лозим
эди.
Ўратепада суд ҳокимияти бошқа Ўрта Осиѐдаги хонликларга ўхшаш бўлган. Қози юқори мавқели
шахс бўлиб, у ҳам судья, ҳам диний мансабдор ҳисобланган. Ҳокимлик бошқарувида аввал қози, ундан
кейин саркор, оқсоқол, раис ҳамда қўрбоши турган. Лекин уларнинг ҳеч бири бир-бирига бўйсунмай,
барчаси тўғридан тўғри Ўратепа ҳокимига бўйсунишган.
Ўратепа, Тошкент, Хўжандда жамият бошқарувида қози калон юқори лавозим ҳисобланган.
Олий судья мартабаси қози калонда бўлиб, ундан кейинги ўринларда аълам ва муфтилар турган.
Муфтилар халқ учун мусулмон манбалари асосида ҳуқуқий фатволар чиқариш билан шуғулланса,
аъламлар мусулмон ҳуқуқи илмининг билимдон улламолари ҳисобланган.
Ўратепа ҳокими кўчманчи чорвадорлар устидан ҳукмронлигини бийлар орқали амалга оширган.
Бийлар чорвадор қавмларнинг диний, дунѐвий, суд ишларини амалга оширишарди. Ҳар бир уруғнинг ўз
бийи4 бўлиб, бийлар ворислик орқали аниқланарди. Масалан марқа, парчаюз уруғларида бий вориси
бўлган чорвадор қавмлар бийнинг қароридан норози бўлишса, фақатгина Ўратепа ҳокимигагина арз
қилишлари мумкин эди. Амлокдор, кадхудо каби шаҳар-қишлоқлар маъмурий бошқарувидаги кичик
мансабдорлар ҳокимнинг ишончини оқлаган ўзига тўқ кишилар ичидан танлаб, лавозимга тайинланган.
Юқоридаги фикрлардан қуйидагича хулосалар чиқаришимиз мумкин:
XVIII аср бошларидан шаклланиб, аср ўрталарда Ўратепа мустақил давлат сифатида
кучли ҳокимлик бошқаруви билан характерланади.
XIX аср бошларидан Ўратепа ҳокимлиги Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлиги ўртасида
баҳсли ҳудудга айланиб, ўзининг кўплаб маъмурий ҳудудларидан ажралди, мустақиллигини йўқотди.
Бироқ мустақилликни йўқотиш номигагина бўлиб, на Бухоро амири, на Қўқон хони Ўратепа
ҳокимлигини ўзларига қарашли деб ҳисобламаган. Амир ѐки хон томонидан тайинланган Ўратепа
ҳокимлари у ѐки бу ҳукмдорга номигагина бўйсуниб, мустақил ҳукумронликни давом эттирган.
Ўратепа XIX аср бошларидан ҳукмдорларнинг тез-тез алмашиб туриши туфайли давлат
маъмурий бошқарувида ҳукмрон ўзбекларнинг юз уруғи билан манфаатлари бир бўлган саййидлар
хонадони вакилларининг нуфузи баланд эди.
Ўратепа ҳокимлиги маъмурий бошқарув тизими Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигидаги
мавжуд тизимга айнан ўхшамаган ва ўзига хос хусусиятларга эга бўлган.
Воҳидов Ш., Ҳолиқова Р. Марказий Осиѐдаги давлат бошқаруви тарихидан. ” Тошкент: Янги аср авлоди,
2006. ” Б. 6-21.
2 Азамат Зиѐ. Ўзбек давлатчилиги тарихи. ” Тошкент: Шарқ, 2000. ” Б. 246.
3 Семенов А.А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре.
//Советское востоковедение. №4. Москва-Ленинград, 1949. ” С.140
4 Воҳидов Ш., Ҳоликова Р. Марказий Осиѐдаги давлат бошқаруви тарихидан. ” Тошкент: Янги аср авлоди,
2006. ” Б. 6-21.
1
51
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
СВЕДЕНИЯ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МУХАММАД РАХИМБИЯ МАНГЫТА ПО
УТВЕРЖДЕНИЯ ВЛАСТИ В БУХАРСКОМ ХАНСТВЕ В ПИСЬМЕННЫХ ИСТОЧНИКАХ И
НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Ализода Довуд Али, соискатель
Таджикского национального университета
Тел.:93 730 49 99
По данным письменных источников в особенности «Тухфаи хони» Мухаммада Вафои
Карминаги, первый правитель мангытов Мухаммад Рахимбий сразу же после захвата власти и даже
после проведения обряда коронации предпринял решительные шаги по укреплению государственной
власти в ряде областях Бухарского ханства. В 1756 ” 1757 гг. Рахимбий дважды осуществил военный
поход против правителя Гиссара Мухаммедаминбия, известного своими сепаратистскими
устремлениями. По этим данным Мухаммеда Вефайи Карминеги, Гиссар в основном населяли узбеки
племени юз и таджики, упомянутые автором «Тухфаи хони» - «гальча». Поход Рахимбия началась с
занятия Байсун, затем крепости Денау. Обосновавшись там, Рахимбий стал осуществлять набеги в
Гиссар, вплоть до окончательного его завоевания. Потерпев поражения от войск бухарцев правитель
Гиссара Мухаммедаминбий бежал в Балх. Во время походов в Гиссар Рахимбий насильно переселял часть
населения завоеванных территорий (в основном из числа узбекских враждебных племен) в Бухару и
другие центральные города ханства, тем самим
сумел обеспечить окончательное подчинение
края.(6,с.102) Хотя с завершением военных действий по приказу Мухаммеда Рахимбия 20 тыс. семейств
вновь были переселены в свои прежние места, но в целом Рахимбий по отношению гиссарцев
придерживался жесткой политики. Хан жестоко расправился с мятежниками. Исследуя эти события П.П.
Иванов отмечал, что по приказу Мухаммеда Рахимбия перед уходом бухарских войск из Гиссара были
казнены все пленные, и в окрестностях Денау из голов казненных был сооружен «минарет из голов»
(келле манора).(6,с.103) Этим мероприятием хан хотел наводить ужас среди других центробежных сил.
Исследователь политической истории Бухарского ханства второй половины XVIII века Д.Х.
Джурабаев констатирует, что Мухаммад Рахимбий в результате осуществления военных компаний
получал огромную материальную выгоду. Так, в результате успешного завершения военных походов в
Гиссар Рахимбий обязал жителей выставить в ханские войска 4 тыс. человек, уплатить в виде
контрибуции 20 тыс. золотых, поставить 3 тыс. лошадей, 500 верблюдов(5,с.103-104).
Мухаммед Рахимбий в период своего правления стремился к созданию централизованного
государства. В этом деле он стремился, прежде всего опираться на своих близких и преданных людей. В
первые дни пребывания у власти опорой Рахимбия являлись его личная гвардия, состоящее из афганцев.
Тогда представители мангытов еще не имели поддержки со стороны бухарцев, потому что власть
Рахимбия не было легитимной. О первых порах господства в Бухарском ханстве Рахимбия Григорьев
отмечает следующее: «…да и содержит его он, Рагим ” Бек, в своих руках, как когда хочет, и так всею
Бухариею, больше нежели настоящий хан, властвует сам, чего ради в подкрепление силы своей и
означенных выведенных собою из Персии афганцев содержит все при себе с особливым ласкательством,
через что народ, хотя им и не доволен и всему ему не рад, но опровергнуть его не могут»(4,с.17).
Надежность центральной власти был обеспечен путем назначения на ключевые государственные
должности и правление основными областями представителей мангытов. Исследуя данный вопрос, Д.Х.
Джурабаев приводит факты назначения на должности правителей областей ближайших соратников
Мухаммада Рахимбия. В частности, Рахимбий после завоевания Гиссара правителем этой области
назначил своего дядю Данияла-аталыка. После усмирения и подчинения Мианкаля, Самарканда и Уратюбе, в этих территория также назначил правителями своих сородичей и близких людей. Так, в Ура-тюбе
правителем стал его раб (гулям) Кутлибай-бий, в Самарканде его брат Барат-султан, Затем, завоевав
Шахрисябз, назначил его правителем Имомкули-бия, а правителем Несефа - Адина-бия (5,с.114).
По мнению П.П. Иванова и Анке фон Кюгельген Мухаммед Рахимбий при назначении на
государственные должности учитывал интересы и других племен, особенно хитай ” кипчаков, которые в
иерархии власти стояли после мангытов. Но процесс привлечения представителей других племен на
государственные должности протекал очень медленно (6,с.129; 3,с.186-209).
В исследовании узбекского ученого Ю.У. Авазова приведены подробные сведения относительно
подчинения Мухаммед Рахимбием ряда территорий в Мавераннахре Бухарскому ханству. Мухаммед
Рахимхану удалось объединить под знаменем мангытов территории Бухары, Самарканда, Миянкаля,
Кармины, Карши, Хузара, Керки, Чарджоу. В 1857 году в предгорьях Байсуна было создано
Шерабадское бекство (2,с.36).
Как констатирует известный исследователь аграрных отношений Бухарского ханства М.А.
Абдураимов такие владения как Шахрисябз, Гиссар и Ташкент в этот период сумели сохранить свою
самостоятельность (1,с.181).
52
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мухаммед Рахимхан захватил власть в Бухаре после смерти (умерщвления) Абдулфайзхана. Он
правил в течении 11 лет и двух месяцев, но из них полновластно правил (после проведения обряда
коронации в 1756 году) в течении двух лет, трех месяцев и пятнадцать дней.
По труде Мирза Абдал Азима Сами охарактеризованы личностные качества Мухаммада
Рахимбия. Он констатирует, что Рахимбий прожил всего сорок пять лет, отличался храбростью,
мудростью, благородством, добродетельностью (8,с.47). Мухаммед Рахимбий вел гибкую политику. Но
для достижения цели использовал и мудрость, и шантаж, и подкуп. Когда стал единоличным
правителем, беспощадно расправлялся со своими противниками.
Д.Х. Джурабаев изучая письменные источники констатирует, что мангытский правитель
Рахимбий отличался также недоверчивостью и подозрительностью по отношению к эмирам и вождям
племен (5,с.115). Первый правитель мангытов Мухаммед Рахимхан умер в 1758 году когда ехал из
Гиждувана в Бухару. Его похоронили в усыпальнице за воротами Мазар.
Рахимбий формировался как политик и военный деятель при службе у Надиршаха в Мешхеде.
Прожив во дворце афшаридов четыре года, он освоил передовую военную технику, ознакомился с
организацией войск, тактикой ведения военных действий и азами управления государством.
По сведениям историка М.А. Абдураимова именно приближенность Рахимбия к афшридскому
двору привело к тому, что некоторые иранцы стали занимать привилегированное положение в
правительстве мангытов в Бухаре. Так, высокую должность кушбеги получал иранец Даулатбий. Все
финансовые и административные дела государства находись в его распоряжении. Верховный кази
государства сейид Низамаддин также являлся иранцем. Также многие иранцы, оставшиеся после ухода
иранских войск из Бухары, при Рахимбие занимали высокие государственные и воинские посты (1,с.181182).
Кроме того, важная роль в формировании централизованной власти Бухарского ханства
принадлежала армии. Исследуя некоторые вопросы военной истории Бухарского ханства Б. Исмаилова
отмечает, что при Рахимбие основной костяк армии состоял и афганцев, некогда служивших в составе
вооруженных сил Надиршаха(7,с.18). Данное обстоятельство свидетельствует о том, что при создании
централизованного государства Рахимбий опирался на новые социальные и этнические группы, к
которым относились и иранцы. Исследуя данный вопрос таджикский историк Д.Х.Джурабаев
констатирует, что Рахимбий также опирался на торговое и ремесленное сословие городов, состоявшие из
таджиков, в том числе на духовные лица (5,с.116).
По сведениям письменных источников и исторической литературы Мухаммед Рахимбий чтоб
обеспечить централизацию и легитимность власти особое внимание обратил усмирению непокорных
племен. Он против них организовал военные походы, после захвата территорий переселял их на другие
территории. Так, он поступил с племенами юз, кенегас, буркут, сарай, бахрин, которых насильно
переселял в Гиссарскую долину. Ему удалось за короткий период времени объединять огромную
территорию Мавераннахра в состав своего государства. В 1758 году послы прибывшие из Коканда,
Ташкента, Мерва, Балха и Кундуза признавали легитимность власти Рахимбия мангыта.
Как свидетельствуют данные среднеазиатских письменных источников, в особенности «Тухфат
ул-хони» Мухаммеда Вафа-йи Карминаги захвативший власть в Бухарском ханстве Рахимбий,
в
середине XVIII века стал энергично осуществлять политику централизации правления, он путем
подкупа, подарков и переговоров расширил круг своих сторонников, осуществил борьбу против
мятежников и сепаратистов ” правителей отдельных областей ханства, предпринял меры по легитимации
своей власти. Централизацию власти Мухаммед Рахимбий осуществил, опираясь на своих близких
сородичей и преданных вельмож, в том числе иранцев. Легитимность его правления была подтверждена
на церемонии коронации ” осуществления обряда «поднятия на белой кошме (войлоке)» в Бухаре и
Самарканде, на котором участвовали послы из Коканда, Ташкента, Мерва, Балха и Кундуза, прибывшие
в Бухару.
После смерти Рахим-бия, в связи с отсутствием прямого наследника (сына) на трон был
воздвигнуть наместник города Кармина, дядя Рахим-бия- Даниял-бий (1758-1785 гг.).
Таким образом, Как свидетельствуют письменные источники, в период военного вторжения
Надиршаха в Бухаре возвышались мангыты. Сначала Мухаммад Хакимбий аталык получив широкие
полномочия Надиршаха, стал управлять Бухарой. Затем власть Аштарханидов после умерщвления
Абулфайзхана и смерти Надиршаха была узурпирована Мухаммадом Рахимбием (сыном Хакимбия).
Подробности этих событий изложены в бухарских и иранских письменных источниках, а также в трудах
историков ” П.П. Иванова, А. Саидова, Д. Джурабаева, Б. Исмаиловой, Анке Фон Кюгельген и др.
Мухаммед Рахимбий (ставленник Надиршаха) стал вести политику централизации управления
государством, старался расширять круг своих приверженцев различными способами (подкупом,
предоставлением подарков и ведением переговоров), осуществлять борьбу против сепаратистов ”
правителей отдельных областей ханства. Мухаммад Рахимбий проводил решительную политику по
легитимации своей власти. С этой целью организовал церемонию«поднятия на белой кошме (войлоке)»,
во время проведения которого участвовали послы Ташкента, Коканда, Мерва, Балха и Кундуза,
прибывшие в Бухару.
53
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Примечания:
1.
Абдураимов, М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI - первой
половине XIX века, т. 1. / М. А. Абдураимов.-Ташкент, 1966. -369 с.
2.
Авазов Ю.У. XIX аср охири ” ХХ аср бошларида Бухоро амирлигининг жанубий-шарќий
бекликларидаги ижтимоий-сиѐсий ва маданий њаѐт. Тарих фанлари номзоди илмий даражаси учун
ѐзилган диссертация. Тошкент, 2005. -160 с.
3.
Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях
их историков (XVIII-XIX вв.) ”Алматы, 2004.-516 с.
4.
Вельяминов ” Зернов В.В. Исторические сведения о киргиз ” кайсаках и сношениях России
со Среднею Азиею со времени кончины Абул ” Хайрхана. Т.1-2. Приложение. -Уфа, 1855.-352 с.
5.
Джурабаев Д. Политическая история Бухарского эмирата во второй половине XVIII ”
середине XIX вв. /Д. Джурабаев. -Худжанд: Ношир, 2013. -318 с.
6.
Иванов, П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI ” середина XIX вв.) / П.П. Иванов.М.: Изд. Вост. лит.-ры, 1958. 248 с. 7.
Исмаилова Б. Бухарский эмират при эмире Хайдаре/ Б. Исмаилова -Худжанд, 2000. -200 с.
8.
Мирза Абдал Азим Сами. Таърих-и салатин-и мангитйиа (История мангитского
государства)/Изд. текста, предисл., пер. и примеч. Л.М.Епифановой.- М., 1962. -179 с.
***
ИСТИФОДАИ МАШҚҲОИ ЛАФЗӢ ДАР ДАРСИ ЗАБОНИ АНГЛИСИИ ТАҶРИБАОМӮЗОН
Аминҷонова Р.Ҳ., Содиқова Р.А.
Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров
Дар Ҷумҳурии мо ба омӯзиши забонҳои хориҷӣ, хусусан забони англисӣ дар мактабҳои олӣ ва
мактабҳои таҳсилоти умумӣ диққати хоса дода мешавад. Муаллимон кӯшиш мекунанд, ки раванди
таълимро бо истифода аз методу усулҳои нави ҳозиразамон самаранок ба роҳ монанд. Аз методҳои
коммуникативӣ, интерактивӣ, интенсивӣ ва монанди инҳо истифода мебаранд.
Бо мақсади фаъол намудани хонандагон донишҷӯѐн - таҷрибаомӯзон бояд дар дарсҳои забони
англисӣ ба ташкили бозиҳои гуногуни таълимӣ эътибор диҳанд.
Дар зинаи аввалини омӯзиши забони хориҷӣ барои талабагон яке аз асоситарин вазифаи
донишҷӯ - таҷрибаомӯз ин аст, ки фанро шавқовару дӯстдошта гузаронад. Барои ин, мавод барои
хонанда дастрас бошад (4, 64).
Таҷрибаомӯзии омӯзгорӣ ҷараѐни муҳими илмӣ ва педагогӣ мебошад. Таҷрибаи омӯзгорӣ барои
фаъолияти мустақилонаи донишҷӯ зинаи аввал мебошад, ки ба донишҷӯѐн тамоми донишҳои назариявии
гирифтаашонро барои мустаҳкам намудани дониши амалӣ-илмӣ имконият медиҳад.
Ҳамаи хусусиятҳои психологӣ ва методологии дарсро ба назар гирифта ба хонандагони синфҳои
ибтидоӣ фанни забони англисиро шавқовар ва саҳлтар бояд таълим дод, ки пойдевори асосии онро
таълими интегративӣ ташкил медиҳад.
Загребин И.В. дар зери мафҳуми фаъолияти интегративӣ баста (гурӯҳ) фаъолтияти таълимии бо
фаъолиятҳои тасвирӣ, мусиқӣ, меҳнатӣ, ҷисмонӣ, театрӣ, бозӣ, ки ба синну соли додашуда мувофиқ аст,
маънидод мекунад. Ҳамин тавр, сухан дар бораи алоқаи байнифаннӣ нарафта, балки дар бораи
пайвасткунии фаъолиятҳои гуногун дар ҷараѐни таълими фанни забони англисӣ мебошад. (2, 27).
Бозӣ дар ҳаѐти хонандагони хурдсол ҷои асосиро ишғол мекунад, вай дар ҳақиқат барои онҳо
воситаи дарккунӣ ба ҳисоб меравад. Хотираи хонандагони хурдсол беихтиѐрона мебошад, онҳо ба зудӣ
ва бемушкилӣ чӣ кӣ ба онҳо писанд ояд ба хотир нигоҳ медоранд (1, 82).
Дар дарс мо бо намуди махсуси бозӣ сару кор дорем, ба монанди бозии лафзӣ. Бозии лафзӣ яке аз
компанентҳои мундариҷаи таълими забони хориҷӣ ба ҳисоб меравад (3, 91).
Бозиҳои лафзӣ дар навбати худ метавонанд лексикӣ, граматикӣ ва фонетикӣ бошанд. Онҳо
ҷараѐни дарсро шавқовар карда, барои зуд аз худ кардани забони хориҷӣ кӯмак мерасонанд (5, 36).
Барои донишҷӯ-таҷрибаомӯз ҳар як бозӣ ” ин пеш аз ҳама машқ мебошад. Донишҷӯтаҷрибаомӯз ҳамеша аниқ донад, ки кадом мақсади дарсро ин ѐ он бозӣ адо мекунад.
Яке аз беҳтарин варианти бозӣ дар дарсҳои забони хориҷӣ барои хонандагони хурдсол ин бозӣ
бо бозичаҳо мебошад. Донишҷӯ-таҷрибаомӯз метавонад бо худ бозичаҳоро оварда, дар дарс чун аѐният
истифода барад. Масалан инро барои омӯзиши калимаҳои нав истифода бурдан мумкин аст, ба монанди:
зоча, хирсак, харгӯшак ва ғайра. Кӯдакон онро тез ва бе ягон мушкилӣ аз худ мекунанд (1, 82).
Мо барои мисол якчанд намунаҳои бозиҳои лафзиро меоварем, ки онҳоро дар дарси забони
англисӣ барои синфи чорум вобаста ба мавзӯи муайян истифода бурдан мумкин аст.
54
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Ҳоло мо чунин бозиҳоро дар мавзӯи ‚My home‛,‛ Хонаи ман‛ дида мебароем. Номи бозӣ ‚Лото‛
аст:
Донишҷӯ-таҷрибаомӯз ба хонандагон варақаҳо дар намуди таблиса тақсим мекунад. Дар
катакчаҳои таблиса калимаҳо бо забони тоҷикӣ навишта шудаанд ѐ расм доир ба мавзӯъ часпонида
шудааст. Баъд таҷрибаомӯз калимаҳоро ба забони англисӣ оҳиста мегӯяд (A chair, a sofa, a window, a
door, a floor, a lamp, a fireplace etc). Хонандагон бошанд, ин калимаҳоро аз варақаҳояшон ѐфта, онҳоро бо
фишка рӯйпӯш намоянд (таҷрибаомӯз бояд аз қоғаз фишкаро пешакӣ тайѐр намуда ба хонандагон
дастрас кунад). Баъд таҷрибаомӯз кори хонандагонро тафтиш карда ба онҳо баҳогузорӣ мекунад.
A sofa
A carpet
A book-shelf
A lamp
TV-set
A window
A table
A door
Бозии ‛Чӣ гум шуд?‛
Донишҷӯ-таҷрибаомӯз ба тахтаи синф расмҳои доир ба мавзӯъро меовезад. Як нафар хонанда
номи он предметҳоро мегӯяд. Баъд хонанда чашмашро мепӯшад, Донишҷӯ-таҷрибаомӯз бошад, яке аз
ин расмҳоро мегирад ва хонанда бояд кадом расм гум шуд гӯяд. Бо ин васила мо метавонем зеҳни биноии
кӯдакро мустаҳкам сохта, малакаи тез азхудкунии калимаро пайдо намоем.
Бозии ‚Тарҷумон‛ .
Донишҷӯ-таҷрибаомӯз ибораҳо ба забони тоҷикӣ гуфта ба ҳар як хонанда бо навбат тӯбча
мепартояд. Хонандагон онро ба забони англисӣ тарҷума намуда, гашта тӯбчаро ба
донишҷӯтаҷрибаомӯз мепартоянд. Мисод:
Оинаи калон ” a big mirror
Тамошо кардани оинаи нилгун ” to watch TV
Қолини зард ” yellow carpet
Бозии‛ Ҳамқофияашро гуй‛.
Wall ” hall
Floor ” door
Cat ” flat
Room ” moon
Etc.
Бозии ‚Калимасоз‛.
Ба тахтаи синф варақаҳое, ки қисми калимаҳо, яъне ҳиҷоҳои пароканда навишта шудаанд,
мечаспонем. Хонандагон ба тахтаи синф баромада аз онҳо калима месозанд.
Kit
so
dow
Ror
chen
fa
Win
fire
bed
Mir
flo
arm
Place
pic
chair
Or
room
ture
Ҳамин тавр, бозӣ дар
замони ҳозира яке аз роҳҳои самараноки омӯзондани забони англисӣ ба шумор меравад. Вай дар дарсҳо
шароити хуб фароҳам меоварад ва мондашавӣ ва дилгиршавии шогирдонро аз байн мебарад. Бозӣ
иштироки фаъолонаи хонандагонро дар раванди таълими забони англисӣ таъмин мекунад, шавқу
рағбати онҳоро нисбати омӯзиши забон дучанд афзун мекунад. Бозӣ, ки ба он бачагон эҳтиѐҷ доранд
шароитеро ба вуҷуд меорад, ки бо ѐрии он ҳисси масъулият, қобилияти эҷодӣ ва фикри мустақилонаи
хонандагон меафзояд. Вай хотираи забономӯзии хонандагонро инкишоф дода, суръати нутқи онҳоро
метезонад. Ҳамаи ин дар он суръат амалӣ мегардад, ки агар
донишҷӯ-таҷрибаомӯз бозиро дуруст бо
вақти муайяншуда ба роҳ монда тавонад.
Рӯйхати адабиѐт:
1.
Денисова Л.Г. Использование игровых элементов на начальном этапе обучения
английскому языку // ИЯШ.-1984.- №4.- с.82.
2.
Загребин И.В. Особенности обучения младших школьников английскому языку на
начальном этапе // Начальная школа ” 2007.-№10 .-С. 27-31.
3. Комков И.Ф. Методика обучения иностранному языку: Учеб. Пособие: В.9. ” Минск:
‚Вышэйшая школа ‚,1979. ” С.91.
4.
Курбатова М.Ю. Игровые приѐмы обучения грамматике английского языка на
начальном этапе // ИЯШ -2006.- №3.-С.64-66.
5.
Лобачева Н.П. Игры и сказки // ИЯШ ” 2007.- №1.-С.36.
55
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
СПОСОБЫ И МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ АРАБСКОГО ЯЗЫКА В РАМКАХ
ФАКУЛЬТАТИВА
Анварова М.Н.
Худжандский государственный университет имени академика Бабаджана Гафурова
Факультет восточных языков
Кафедра арабской филологии
Арабский язык как факультатив очень отличается от других предметов. Существенной
спецификой арабской грамматики является еѐ логическая структура. Большинство грамматических
явлений подчиняется строгим установкам, что позволяет сравнить арабский язык с математическими
правилами. Следовательно, его изучение способствует развитию логического мышления и интеллекта. В
процессе обучения арабскому языку необходимо постоянно расширять кругозор учеников, знакомя их со
спецификой арабских стран, культурой, обычаями и их историческим развитием [5, с. 9-10].
Приобщая студентов к арабскому языку, совершенствуя их умения в разных видах речевой
деятельности, надо иметь ввиду, что в основе всего этого должно лежать эмоциональное, активное
восприятие языка. Восприятие языка нельзя сводить к одному из «видов речевой деятельности».
Прочувствованное и продуманное восприятие языка - одна из самых действительных форм приобщения
учащихся к иностранному языку, так как при этом активизируется внутренний, духовный мир студентов,
их чувства и мысли. Вне подлинного восприятия общение вообще невозможно, тем более на иностранном
языке. «Мы устроены так, что чувственное для нас важнее, чем умственное. Мы считаем что-либо
основательно познанным, когда мы почувствуем его не только головой, но и призовѐм к этому всю нашу
нервную систему», -писал А.В. Луначарский. Все впечатления, представления и знания, которые прошли
через душу и сердце человека, становятся его собственными знаниями, собственной точкой зрения, его
мыслями и убеждениями, его отношением к добру и злу, прекрасному и безобразному, что и определяет
нравственную позицию человека. И здесь ценность эстетического воспитания, в самом широком
толковании, трудно переоценить [3, с. 3-7].
Обучение арабскому языку в факультете восточных языков преследует комплексную реализацию
практической, воспитательной и общеобразовательной целей, при этом воспитательные и
образовательные цели достигаются в процессе практического овладения арабским языком.
Преподавание арабского языка способствует овладению студентами глубокими и прочными
знаниями и умениями, развитию их познавательных интересов, приобретению ими навыков
самостоятельного пополнения знаний. Практическая цель заключается в обучении студентов общению на
арабском языке. Обучение арабскому языку в специализированных факультетах складывается из
овладения основными видами речевой деятельности аудированием, говорением и чтением. Несмотря на
то, что письмо используется как средство обучения овладению чтением и устной речью, для арабского
языка этот вид деятельности имеет важное значение, и поэтому на него, как правило, выделяется
достаточно большое количество учебного времени.
Факультатив по арабскому языку строится на устной основе, что определяет обучение всем видам
речевой деятельности на базе устной речи. При этом в начале обучения предусматривается устный
вводный курс, обеспечивающий прочное усвоение в устной форме, продолжительного языкового
материала, необходимого для обучения чтению. В дальнейшем, на среднем этапе предварительно устное
освоение языкового материала постепенно сокращается во времени, а на следующем этапе чтение
функционирует самостоятельно на ранее созданной базе, при этом, в связи со сложностью арабского
литературного языка, особое внимание уделяется работе со словарѐм, отличающимся от словарей других
языков.
Овладение аудированием предполагает понимание иноязычной речи, построенной на
программном языковом материале, в оптимальном темпе предъявления преподавателем звукозаписей и
видеоматериала. Требования к овладению аудированием на разных этапах обучения отличаются по
объѐму предлагаемых для прослушивания текстов, длительности звучания и по степени трудности
языкового материала, наличию допустимого числа незнакомых слов [3, с. 19-21].
Задачи факультатива заключаются в обучении студентов чтению про себя с пониманием впервые
предъявляемых текстов, при этом чтение вслух выступает как вспомогательное средство и методический
приѐм обучения. К концу обучения учащиеся умеют читать несложные тексты из научно-популярной
литературы, а также адаптированные тексты из художественной литературы. При этом допускается
использование арабско-русских словарей, исходя из сложности арабского литературного языка [3, с. 114125].
Процесс обучения арабскому языку в факультете мы строим на упражнениях в аудировании,
говорений и чтении на арабском языке, который обеспечивается учебными пособиями, составляющими
основу разработанного учебно-методического комплекса для каждой группы. Однако работа над
56
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
совершенствованием произношения, особенно обработка сложных эмфатических согласных, должна
проводиться в течение всего курса обучения арабскому языку. При обучении арабскому языку мы
добиваемся интенсификации учебного процесса путѐм широкого применения технических средств,
обеспечивающих использование соответствующих пособий учебно-методических комплексов, аудио- и
видео-записи.
Существенное внимание при этом уделяем организации самостоятельной работы студентов над
арабским языком, особенно в старших курсах; на этом этапе большое значение приобретает домашнее
чтение, которое должно носить обязательный характер. Арабский язык как факультатив на материалах,
используемых в учебном процессе, содействует формированию у студентов нравственности, расширяет
кругозор, обогащает студентов сведениями по географии, истории, литературе и искусстве, быте стран
изучаемого языка и знакомит с достижениями научно-технического процесса. Обучение арабскому языку
развивает мышление студентов, и они получают основные представления о строении данного языка,
осознают закономерности и особенности, отличающие его от их родного языка.
Цель факультатива - научить студентов арабскому алфавиту, правилам правописания, арабскому
произношению, навыкам чтения на арабском языке, начальным навыкам монологической и
диалогической речи, сформировать простейшие грамматические навыки в построении предложений и
фраз. Для достижения поставленной цели необходимо решить следующие задачи:
- обучение студентов арабскому алфавиту и правилам правописания;
- постановка арабского произношения;
- обучение навыкам чтения на арабском языке;
- развитие начальных навыков монологической и диалогической речи.
Методические рекомендации, планирование материала и упражнений по урокам носят
ориентировочный характер. Преподаватель, исходя из условий и характера учебного процесса в своем
группе, вносит соответствующие изменения в дозировку материала, подбор упражнений, определяет их
последовательность и сроки выполнения, соблюдая при этом общие методические принципы и систему
обучения, на которых строится учебный процесс.
Первый этап «хода урока» (проверка домашнего задания) включает в себя, наряду с контролем
домашнего задания, и проверку усвоения материала предыдущего урока. Студенты тренируются в
написании букв дома в рабочих тетрадях, на занятии же записывают букву при объяснении
преподавателем норм написания той или иной буквы. При изучении грамматического материала можно
пропускать прослушивание аудиозаписи для экономии времени, в таком случае образцом в чтении
служит преподаватель. Рабочая тетрадь дает возможность закрепить материал урока самостоятельно, а
преподавателю проверить усвоение материала учащимися, а также увеличивает объем занятий за счет
самостоятельной работы учащихся.
Преподаватель должен:
- строить процесс обучения арабскому языку так, чтобы изначально существующая у всех
студентов мотивация сохранялась и развивалась дальше;
- использовать различные режимы работы для увеличения активного времени каждого учащегося;
- учитывая «реактивность» и подвижность студентов, вести урок в нормальном, не замедленном
темпе.
Принцип наглядности факультатива всегда является очень важным в обучении иностранному
языку, особенно студентом первокурсникам. Исходя из этого преподавателю необходимо:
- привлекать слуховую наглядность. Если преподаватель не использует звукозапись, он не
развивает должным образом фонематический слух, не формирует умение понимать иноязычную речь на
слух и тем самым обрекает последующие этапы обучения на неудачу;
- обучать студентов самостоятельно пользоваться звукозаписью дома или во второй половине дня
в лингафонном кабинете арабского языка.
Необходимо использовать воспитательные и образовательные направленности факультатива.
1. Коммуникативная направленность. Воспитание направлено на формирование личности как
идеала общества. Следует отметить, что воспитательные и образовательные задачи решаются в процессе
выработки речевых умений и навыков, другими словами, коммуникативное обучение направлено на
развитие личности [7, с.238; 8]. Коммуникативное обучение иностранному языку оказывает
положительное влияние на развитие всех психических функций человека. При коммуникативном
обучении развитие мышления происходит за счет решения постоянно усложняющихся речемыслительных
задач. Тем самым активно развивается познавательная и коммуникативная функция мышления.
Коммуникативный подход строится таким образом, что деятельность студентов, их опыт,
мировоззрение, учебные и вне-учебные интересы и склонности, их чувства не остаются за порогом
факультета, а наоборот, всячески учитываются при организации общения на уроке [3, с. 16].
2. Грамматический минимум. В условиях занятие по учебной программе в факультете нет
реальной возможности для усваивания всех грамматических явлений арабского языка, по причине его
обширности и трудности при формировании грамматических навыков. Поэтому необходимо усилить
дифференциацию при отборе материала для активного и пассивного грамматического минимума и
57
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
представить сложные грамматические явления в упрощенном виде. Желательно при этом использовать
опоры, наглядности, схемы, и по мере овладения упрощенным вариантом давать более сложные
конструкции [6, с. 31-48].
3. Доступность упражнений. Основным фактором, обуславливающим успех обучения речевой
деятельности и формирования грамматических навыков, являются упражнения, ибо в упражнениях,
моделирующих деятельность, формируются, развиваются и совершенствуются речевые навыки и умения.
Кроме умело построенной системы упражнений, обучение должно происходить на доступных
объяснениях и посильных заданиях. Слишком легкая и слишком трудная работа не стимулирует
активности студентов.
4. Групповая и самостоятельная работа студентов. Такой фактор, как сочетание фронтальных,
индивидуальных и парных форм работы на уроке, способствует такому построению занятия, при
котором каждый учащийся все время работает, не выключаясь в определенные моменты (например, при
индивидуальном опросе) из учебного процесса. Стремление повысить эффективность обучения и
формирования практических навыков побудило нас использовать групповую работу учащихся, в
процессе которой происходит их самообучение и взаимообучение [2, с. 61-76].
Домашнее чтение. Под домашним чтением мы понимаем обязательное для всех учащихся,
дополнительное по отношению к учебнику, постоянное и обильное чтение с целью извлечения
содержательной информации. Для того, чтобы это чтение было постоянным и обязательным, оно должно
быть посильным. Поэтому тексты должны быть легкими (адаптированными) из художественной,
общественной, политической и научно-популярной литературы, содержащие преимущественно знакомый
учащимся лексико-грамматический материал. Итак, главное назначение домашнего чтения - получение
информации из текстов на иностранном языке. Вместе с этим систематическое и планомерное домашнее
чтение является важным источником и средством увеличения лексического запаса и развития навыков
устной речи студентов. В развитии умений и потребностей язычного чтения, формировании у студентов
психофизиологических механизмов чтения как деятельности, процесса, а также в совершенствовании
устно-речевых навыков учащихся на основе прочитанного домашнее чтение призвано сыграть ведущую
роль. Домашнее чтение позволяет студентам приобщиться к чтению на иностранном языке как к
реальной речевой деятельности.
Критерии отбора текстов для чтения. Наряду с организацией домашнего чтения важное значение
имеет содержательная сторона учебных материалов, предназначенных для чтения [2, с. 4 - 34].
В результате изучения арабского языка на базовом уровне студент
должен знать:
- значения новых лексических единиц, связанных с тематикой данного этапа обучения и
соответствующими ситуациями общения, в том числе оценочной лексики, реплик-клише речевого
этикета;
- значение изученных грамматических явлений в расширенном объеме;
-страноведческую информацию из аутентичных источников, обогащающую социальный опыт
студентов;
должен уметь:
- вести диалог, используя оценочные суждения, в ситуациях официального и неофициального
общения (в рамках изученной тематики);
- беседовать о себе, своих планах;
- рассказывать о своем окружении, рассуждать в рамках изученной тематики и проблематики;
- представлять социокультурный портрет своей страны и стран изучаемого языка.
Литература
1.
Белова А.Г. История арабского языка. Курс лекций. -М., 1979.
2.
Белова А.Г. Рец. на кн.: Д-р Анис Фурайха. Диалекты и метод их изучения. - Семитские
языки. -М., 1963.
3.
Закиров Р.Р., Мингазова Н.Г., Мухаметзянов И.М. Арабский язык: учебное пособие для
общеобразовательных учреждений. Казань: Магариф -Вакыт, 2011. - 128 с.
4.
Интенсивный курс арабского языка (в 3-х частях). Аудиокурс , Ибрагимов И. Д.-2007
5.
Ковалѐв А.А., Шарбатов Г.Ш. Учебник арабского языка. -М., 2000.
6.
Лебедев В.В. Поздний среднеарабский язык (ХШ-ХУШ вв.). -М., 1977.
7.
Лебедев В.В., Бочкарев Г.И., Читаем арабские тексты (продвинутый этап), Москва:
Муравей, 2002
8.
Практический курс арабского литературного языка. Вводный курс, Лебедев В.Г., Тюрева
Л.С. -1997
9.
Салистра И.Д. Очерки методов обучения иностранным языкам. М., 1966. - 252 с.
10.
Blau J. The Emergence and Linguistic Background of Judaeo-Arabic, A Study of the Origins of
Middle Arabic. Oxford, 1965.
11.
Fück J. Arabiya. Untersuchungen zur arabischen Sprach- und Stilgeschichte. -Berlin, 1950.
58
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
12.
Approaches and Methods in Language Teaching Second Edition , J.
Richards and T. Rodgers,
2001.
13.
Jack C.Richards and Theodore S.Rodgers, Approaches and methods in language teaching: A
description and analysis, Cambridge University Press, Cambridge, 1986.
14.
Read and speak Arabic, by Jane Wightwick and Mahmood Jaafar, Oxford, Language pack, J
and W publishing.
СПОСОБЫ И МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ АРАБСКОГО ЯЗЫКА В РАМКАХ
ФАКУЛЬТАТИВА
В настоящее время арабский язык занимает определенное место в образовательном процессе. При
оптимальных условиях внедрения унифицированного учебно-методического обеспечения преподавания
арабского языка на факультативной основе в высших учебных заведении должно способствовать
повышению эффективности учебно-воспитательного процесса и его переводу на более высокий
методический уровень. Серия учебных пособий «
- Продвинутый курс
арабского языка 1-5 уровня для студентов» призвана систематизировать и унифицировать обучение
арабскому языку в высших учебных заведениях на основе современных методик обучения.
Ключевые слова: арабский язык, систематизация, взаимообучение, факультатив, унификация,
методика преподавания.
THE METHODS OF TEACHING THE ARABIC LANGUAGE IN THE FRAMEWORK OF AN
ELECTIVE
Аt present the Arabic language has a definite place in the educational process. Under optimal conditions
the introduction of a unified educational-methodical maintenance of teaching the Arabic language on optional
base in higher education should contribute increasing effectiveness of the educational process and its transfer to a
higher methodological level. Series of educational tool « Advanced course of Arabic language 1-5 level for
students» are designed to systematized and standardized the teaching of the Arabic language in higher education
on the basis of modern teaching methods.
Keywords: Arabic language, unification, mutual learning, planning, elective, methods of teaching.
***
УДК: 661.632.14
ОБЕСФТОРИВАНИЕ ФОСФОРНОЙ КИСЛОТЫ МЕТОДОМ ОСАЖДЕНИЯ
А.Арисланов.Т.Ботиров
НамИТИ, Узбекистан, г.Наманган, ул.Касансай 7
Аннотация.
В работе установлено, что, из-за ничтожного содержания оксида кремний в обогащенном
фосфорите Кызылкум фтор осаждается в виде фторида кальция. Для достижения полностью осаждения в
твѐрдую фазу использован карбонат кальция и установлен, что введение в экстрактор для связывания
фтора на CaF2 от стехиометрии 100-120% (от веса фосфорита 7-9%) степень осаждения фтора составляет
85-90% и получают ЭФК, содержащая около 0,5% фтора.
Ключевые слова: экстракционная фосфорная кислота (ЭФК); реактор; фтор; карбонат кальция;
фторид кальция; фосфорит; обесфторивание; фосфогипс.
Кроме фосфора, фосфатные руды содержат большое количество минералов примесей. Так,
фосфориты Каратау содержат наряду с фосфором (24-26% Р2О5) от 0,5 до 5% MgO, 35-42% CaO, около 3%
R2O3 от 2 до 3% F, 3-10% CO2, около10-20% нерастворимого остатка. При получение минералных
удобрений в процессе кислотной переработки фосфатов основная часть фтор, оставаясь в удобрениях,
теряется безвозвратно. Алюминий и железо затрудняют переработку фосфатного сырья и являются
балластом в удобрениях, снижая их качество.
Повышение содержание фтор в питьевых водах вызывает заболевание эпидемий «крапчатостью»
эмали зубов. Повышенное содержание фтора в воде и кормах вредно влияет на сельскохозяйственных
животных. Содержание F 30-50 мг в кг корма вызывает тяжелое заболевание у животных, при
содержании F больше 300 мг на 1 кг корма - вызывает их гибель.
В нами исследованном фосфорите Кызыл-кум содержание оксида кремния было незначительно.
Так в процессе разложения могут образоваться незначительное количество кремнефтористоводородной
кислоты и их соли. Фтор, после реакции, в основном находится в виде фтористого водорода и их солей. С
59
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
целью осаждению фтора в виде соединения нерастворимого в экстракционной фосфорной кислоте (ЭФК) фторида кальция (введением СаСО3 в экстрактор) проведены эксперименты по реакции:
СаСО3 + 2HF = СаҒ2↓ +CO2 ↑ + H2O
Использовали фосфорит состава масс.%:
Р2О5 =25,62; СО2=12.84; CaO=48,56; MgO=1,87; Fe2O3=0,35; Al2O3=0,42; SО3=2,94; F=2,78; н.о.=0,61
и Н2О=0,6.
Процесс проводили в двухсекционной модельной установке непрерывного действия с
незначительном вакуумом, при этом в первом реакторе температуру поддержали +85°С, а во втором
реакторе +80°С. Скорость вращения мешалки в первом реакторе составляло 120 об/мин, а во втором
реакторе 80 об/мин. Стехиометрическое соотношение серной кислоты к фосфориту 102%, концентрация
оборотного раствора фосфорной кислоты около 16% Р 205. В начале использовали термическую
фосфорную кислоту, а в установившимся режиме использовали фильтрат, полученный после фильтрации
пульпы и отмывки фосфогипса. Время пребывания экстракционной пульпы в первом реакторе 1 час, а во
втором 3 часа, так объем второго реактора в 3 раза больше чем первого и скорость вращения мешалки в
1,5 раза меньше чем в первом реакторе. Это обеспечит благоприятную условию процесса кристаллообразования. Объектами анализа были состав полученной ЭФК и распределения фтора по фазам.
Для осаждения фтора во второй реактор вводили карбонат кальция марки «х.ч.», содержащего
99,00% основного вещества. При этом коэффициенты разложения составляли 97,50-98,00%, отмывки
98,50-99,20%, а выхода 97,00-97,50%.
Из результатов (табл.) видно, что без введения СаСО 3 в процессе степень перехода фтора в
газовую фазу составляет 5,45% от общего количество в фосфорите, а в фосфогипс 40,5%, в ЭФК 54,05%.
На основании этого предполагаем, что в отсутствии (или в малом содержании) SiO2 в фосфорите,
в ЭФК фтор находится в виде HF и могут протекать следующие реакции:
CaMg(CO3)2 +2H2SO4 =CaSO4+MgS04+2CO2↑+2H2O
CaMg(CO3)2 + 2Н3РO4 = Ca(H2PO4)2 + Mg(H2PO4)2 + 2CO2↑+2H2O
2Са(Н2РO4)2 + H2SO4 + 2НҒ = CaSO4 + СаҒ2 + 2Н3РO4
2Mg(H2PO4)2 + H2SO4 + 2НҒ = MgSO4 + MgF2 + 2Н3РО4
MgF2+H2SO4↔MgSO4+2HF.
Известно, что полуторные окислы образуют фосфаты. Кроме того, А12О3 в фосфорнокислом
растворе, содержащий фтористого водорода образует A1F3, который хорошо растворим в этой среде
(растворимость в воде при 0°C=0,13, при 75°C=0,89 и растворим в HF).
На основании вышеизложенных стремились к частичному осаждению фторид-ионов в виде
фторида кальция (CaF2) в твѐрдую фазу.
Поэтому в экстрактор вводили СаСО3 от стехиометрии для связывания НҒ от 60 до 150% в
расчѐте на содержание фтора в фосфорите. При этом наблюдается переход фтора в твѐрдую фазу при 60%
от стехиометрии дополнительно 28,1%, всего 68,4%, а при 100% от стехиометрии дополнительно 42,0%,
всего 82,5%. Повышение нормы до 120-150% от стехиометрии увеличивает степень перехода фтора в
твѐрдую фазу на 3,2-4,3%.
Таким образом, установлено возможность обесфторивания получаемых продуктов кислотной
переработки обогащенных фосфоритов Кызыл-кума, в процессе получения ЭФК, с применением
осадителя - карбоната кальция.
Список использованной литературы
1.
Гафуров К. Обесфторивание удобрения из фосфоритов Каратау.- Ташкент: ФАН, 1992.
2.
Антипенко Г.Л., Марков С.С. Возможные пути рационального использования
источников фтора. ” М.: Хим.пром. -1974. -№9. ”с.43
3.
Юсупов М.И., Шарипова Р.А. Влияние фтора на животный мир. Алма-ата. Журнал. 1977,
№88.
***
ДАРАҶАИ ОЛИИ СИФАТ ДАР ЗАБОНҲОИ ТОҶИКӢ ВА АНГЛИСӢ.
Арслонова Замира Бобоҷоновна
Магистранти курси 2 факултети забони англисӣ.
ДОТ-и шаҳри Панҷакент.
Вожаҳои калидӣ: роҳи синтетикӣ, роҳи аналитикӣ, дараҷаи олии сифат, дараҷаи оддӣ ва дараҷаи
муқоисавӣ.
Забоншиноси ѐ худ лиингвистика илмест, ки дар бораи забон, моҳият ва вазифаҳои
ҷамъиятии он, сохти дохилӣ, инчунин тарақиѐти таърихӣ ва таснифоти забонҳои дунѐ маълумот
медиҳад.
60
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Яке аз инҳо сифат мебошад, ки дар ҳамаи забонҳо ниҳоят ҳам муҳим аст. Сифат он ҳиссаи нутқе,
ки исмро тасвир мекунад. Вай дар бораи исм ба мо бисѐртар маълумотҳоро медиҳанд, аз куҷо буданашро
нишон медиҳад ва аз чи сохта шудани ашѐро мефаҳмонад. Муқоисаи
грамматикаи
забони
омӯхташаванда бо далелҳои грамматикӣ забони модарӣ-раванди қонунӣ ва воқеӣ ба ҳисоб
меравад. Аз усули муқоисавӣ истифода бурда дилхоҳ тадқиқотчӣ ва ѐ омўзандаи дилхоҳи забон
кӯшиш мекунад, ки нисбатан аниқтар ва саҳеҳтар моҳияти забонии ҳодисаи тадқиқшавандаро
тасвир намояд ҳамчунин хусусиятҳои хоси ифодаѐбии дилхоҳ категорияи грамматикиро дар
забонҳои гуногун омӯзад. Грамматикаи муқоисавӣ„ин пеш аз ҳама ҳалли суммаи саволҳои
забоншиносӣ, ки байни ҳам алоқаманд мебошанд ба ҳисоб меравад ва барои истифодабарии
ояндаи он дар таълим додани забон муҳим мебошад. Аз ҷиҳати назариявӣ грамматикаи муқоисавӣ
дар тараққиѐти худ ба забоншиносии таърихӣ ва типологӣ асос гузоштааст. Ин самтҳо дар забон
ба дастовардҳои калон ноил шуданд. Аммо нисбат ба онҳо аз бисѐр ҷиҳат як самти махсуси
грамматикаи муқоисавӣ „таъминкунандаи асосии илмии омӯзиш ва таълимдиҳии забонҳо қафо
мондааст.
Грамматикаи муқоисавӣ на танҳо имконият медиҳад, ки забони хориҷӣ омӯхта шавад, балки ба
беҳтар донистани забони модарии худ имконият медиҳад. Вай имконият медиҳад, ки зебогӣ, ифодаѐбӣ ва
мухтасарияти нутқи модарӣ чуқуртар фаҳмида шавад. Тадқиқоти муқоисавӣ ва дар асоси он омӯзиши
забони хориҷӣ сохташуда ба мақсади беҳтар азхудкунии ҳам забони модарӣ ва ҳам забони хориҷӣ
хизмат мекунад.
Гуфтан ба маврид аст, ки дараҷаи олии сифат дар ҳарду забон ҳам ҳадду канор надошта аммо дар
охирини аломат ва ѐ ба дараҷаи олии аломат соҳиб будани яке аз ашѐҳои ҳамҷинсро дар муқоиса бо
предмети алоҳида ѐ гурўҳи унсурҳо мефаҳмонад: аз ҳама калонтар the most bigger, аз ҳама хубтар the most
better, беҳтарини роҳҳо, зеботарини иморатҳо ” the most beautiful builds, машҳуртарин олим the most
famous science, зеботарин шаҳр- the most beautiful city[53;88],
Дараҷаи олии сифат бо дуроҳ ифода карда мешавад:
а) бо роҳи синтетикӣ;
б) бо роҳи аналитикӣ.
Роҳи синтетикӣ. Мебояд ишора намуд, ки ин шакли дараҷаи олӣ дар натиҷаи ба сифати аслӣ
ҳамроҳ шудани суффикси мураккаби - тарин ба вуҷуд меояд: Хосият хурсанд буд, ки шавҳараш имрўз бо
дугонаи наздиктарини вай дўстона муомила мекунад.
Роҳи аналитикӣ. Шакли мазкур бо роҳи ба ҳам омадани таркибҳои аз ҳама, аз тамоми ва сифати
аслӣ сурат меѐбад: аз ҳама доно, аз ҳама пешқадам, аз тамоми касбу ҳунарҳо авлотар.
Дар ин мавридҳо сифати аслӣ дар шаклҳои зерин меояд:
а) дар шакли дараҷаи оддӣ: „ Рост, оймуллои ту аз ҳама як сару гардан баланд буд ;
б) дар шакли дараҷаи муқоисавӣ: Дар болои буз фақат як сӣ нафар саворон аз ҳама ғаюртар
монданд .
Таркиби «аз ҳама» ба сифатҳои аслии оддӣ, муқоисавӣ ва олӣ шакли дараҷаи олии сифатро
ташкил дода, хусусияти махсуси услубӣ зоҳир мекунад. Масалан, дар ибораҳои «кори аз ҳама душвор»
ва «кори аз ҳама душвортар» сифати дуюм назар ба якум бештар таъкид меѐбад.
Дар забони англисӣ дараҷаи олии сифат ” superlative adjective degrees асосан бо се роҳ сохта
мешавад: the shortest- кўтоҳтарин, the mostuseful-фоиданоктарин (аз ҳама фоиданок), the leas tdifficultкаммуфидтарин, the worst-бадтарин, the least-камтарин [47;96].
Чун аз мисолҳо бармеояд дараҷаи олии сифат бо роҳҳои зерин сохта мешавад:
1) бо ҳамроҳ кардани пасвандҳои ”est ”тарин ба феъли асосӣ (роҳи синтетикӣ);
2) аз ҳисоби ҳамроҳ кардани калимаҳои most/ least пеш аз феъли асосӣ (роҳи аналитикӣ);
З) сохтани дараҷаҳои сифат (қиѐсӣ ва олӣ) аз решаҳои гуногун. Дар ин маврид пеш аз сифати
дараҷаи олӣ артикли the гузошта мешавад.
Ду роҳи сохтани дараҷаҳои сифат дар забони англисӣ:
Роҳи синтетикӣ (бо ѐрии пасванди”est - тарин барои дараҷаи олӣ) мувофиқ мебошад ,яъне
тавассути:
“
ҳамаи сифатҳои якҳиҷогӣ ” onesyllabic: the tallest; the fattest. Ба ин истисно шуда
метавонад the most like the most real.
“
Ҳамаи сифатҳои дуҳиҷогии бо”у тамомшаванда: the happiest; the funniest.
Сифатҳои дуҳиҷогии бо”le, -ow, -er тамомшаванда ва сифатҳои дуҳиҷогии задаашон ба ҳиҷои
дуюм афтанда (ба ҷузъ exact - ”more exact ” the most exact) ва ҳамчунин сифатҳои common, handsome,
pleasant, solid, quiet, wicked, cruel, stupid, tired дараҷаҳои олии худро ҳам бо роҳи синтетикӣ ва ҳам бо
роҳи аналитикӣ месозанд:
мулоим - gentle More gentle/ gentler
The most gentle/ the gentlest
холӣ” hollow More hollow/ hollower The most hollow/ the hollowest
61
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
доно ” clever More clever/ cleverer
The most clever/ the cleverest
меҳрубон” polite
More polite/ politer
The most polite/ the politest
умумӣ” common
Morecommon/сommoner
The most common/the commonest
Сифатҳое, ки бо пешванди инкории un- оғозѐфта, бо пасванди-у ба итмом мерасад, метавонанд
дараҷаҳои олии худро бо роҳҳои синтетикӣ ва аналитикӣ ташкил кунанд: the unhappiest/ the most
unhappy.
Аксарияти сифатҳои дуҳиҷогӣ ва инчунин сифатҳои аз се ва зиѐда ҳиҷо ташкил ѐфта дараҷаи
олиро бо ѐрии калимаи the most месозанд:the most beautiful, the most frequent[57;42].
Роҳи аналитикӣ сохтани дараҷаҳои олии сифат тавассути калимаҳои the least ” камтар ин ба
ҳамаи сифатҳои аслӣ созгор аст: the least able; the least interesting.
Бо роҳи алоқаи пайваст сохташавии сифатҳои мурракаб дар забони тоҷикӣ каммаҳсул аст. Бо
чунин роҳҳо сохта мешавад.
а) Бо такрори исм: мӯи тор-тор, нолаҳои зор-зор.
б) Бо ҳамроҳ кардани ду калимаи мустақил ѐ такрори як калима ба воситаи садонокҳои
пайвасткунандаи ‚o-y‛.
Гулҳои рангоранг, кӯҳҳои пур хаму печ, роҳи печутобдор.
в) Аз пешоянду исм бо суффикси ‚и‛. Мисол: Хонаи зеризаминӣ, сӯҳбатҳои пеш аз хизмат.
Бояд як қатор қоидаҳоро дар забони тоҷикӣ ба анҷом расонид. Дар сифатҳои яктаркиба,ки бо
ҳамсадо ва садоноки кўтоҳ ба охир расад, ин ҳамсадо ду бор навишта мешавад.
Мисол:
Big-bigger-thebiggest
калон-калонтар-калонтарин
Thin-thinner-thinner
хароб- харобтар-харобтарин
Агар сифат бо ҳарфи ” ў ва ҳамсадо аз пешаш ояд, дарин маврид ”ў ба I иваз мешавад, вале агар
пеш аз ”ў садонок бошад, дар ин ҳолат ”ў бе ягон дигаргуни мемонад [21;68].
Easy- easier ”theeasiest
осон ”осонтар ”осонтарин
fey ”feyer ”the feyest
аҷоиб ”аҷоибтар ”аҷоибтарин
Агар дар охири калима садонок бошад, он гоҳ пасвандҳои тар ”er тарин ” est истифода мешавад.
Хулоса: Ҳаминро бояд тазаккур дод, ки роҳҳои сохта шудани дараҷабандии сифат дар ҳар ду
забонҳои муқоисашавандаҳо буда тавасути пасвандҳои тар ” er, тарин - est сохта мешаванд.Зеро барои
ифода кардани хусусият ва аломати сифат аз нигоҳи таркиб ва сохт ба василаи предмету ашѐ ба
дараҷабандӣ ифода меѐбад. Дар ин маврид мо дар зери пажӯҳиши ду ҷонибаи худ роҷеъ ба таснифот ва
дараҷабандии сифат дар ҳар ду забон ҳам мавриди муқоиса қарор додем. Бояд ишора намуд, ки дар
забони адабии ҳозираи тоҷик сифатҳои нодуруст мавҷуд нестанд аммо дар забон англисии муосир ин
мафҳум каме ҳам бошад ба таври васеъ истифода мегардад. Чунки он калимоте, ки ба ин усули сифатҳои
нодурусти забони англисӣ дохил мешаванд дар сохтори дараҷабандии сифат аз рӯи маъно шакли
навишти худро дигар намекунанд. Ба ҳамин хотир дар раванди навишт ва ҳам гуфтор якхела мавриди
истифода қарор мегарданд. Зеро онҳо дар ҳолати навишт ба худ пешваду пасванд қабул намекунанд.Nice
” nicer ”the nicest хуб ”хубтар ”хубтарин.
Феҳристи адабиѐти истифодашуда:
1.
Абдуллаева Н.Д. Двусоставное предложение в современном русском языке. ”Москва:
Наука, 1965. - 231 с.
2.
Абрамкина Т.А.К вопросу о сравнении с родным языком при обучении иностранному
языку. Вопросы лингвистики и методики преподавания иностранных языков. Москва, 1968. -222с.
3.
Аракин В.Д.История английского языка: Учебное пособие. - 2. изд. ” М.: Физматлит,
2001.- 272 с.
4.
Арнолд В.Р. История английского языка: Учебное пособие для студ. пед. ин-тов по спецти "Иностранные языки". ” М.: Просвещение, 1985. -421 с.
5.
Бархударов Л. С. Очерки по морфологии сов.англ. яз. М.: Высшая школа, 1975. ” 156 с.
6. Блох М. Я. Теоретические основы грамматики. ”М.: Высшая школа, 2002. ” 343 с
7.
Lass R.Old English: a historical language companion. ” Cambridge, 1995. ” 300с
8.
M. Ganshina, N. Vasilevskaya. English Grammar. ” M.: Freindship, 1964. ” 138с
***
62
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ВАЊДАТ – ЉАВЊАРИ ИСТИЌЛОЛИЯТ
Атоева Кибриѐхон Мухторовна-номзади илмҳои филологӣ,
Аълочии Фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон
Сайдуллоева Манзура Маҳкамовна-номзади илмҳои педагогӣ
Донишкадаи кӯҳӣ-металлургии Тоҷикистон
Тоҷи ваҳдатро чу кас бар сар ниҳод
Гар набошад сидқ бо ваҳдат туро
Дорошукўњ
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паѐми худ
дар ҷаласаи чоруми якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон даъвати панҷум ‚Дар бораи самтҳои асосии сиѐсати дохилию хориҷии Ҷумҳурии
Тоҷикистон‛ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ирсол гардид, бо ифтихору қаноатмандӣ иброз
доштанд, ки: «Мо ҳамаи ин корҳоро ба хотири таҳкими пояҳои Истиқлолияти давлатиамон анҷом
додем, зеро озодию Истиқлолият бароямон дастоварди бузургтарин ва ғояи муқаддаси миллӣ буда, бо
вуҷуди мушкилоти ҷойдошта барои ҳимоя ва пойдору устувор мондани он минбаъд низ тамоми саъю
талоши худро равона месозем ва ин неъмати бузурги миллатамонро чун гавҳараки чашм эҳтиѐту ҳифз
мекунем». Инчунин Сарвари давлат, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ҳанӯз ба
ифтихори 15 ” солагии ба имзо расидани Созишномаи умумии Истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ зикр
карданд, ки имрӯз ҷавҳари асосӣ ва моҳияти Истиқлолият бояд маҳз ваҳдати миллӣ бошад, зеро
Истиқлолият бе ваҳдат ва ваҳдати миллиро бе Истиқлолият комил тасаввур кардан имкон надорад. Дар
ҳақиқат, бо шарофати ваҳдат дар ҷумҳурӣ вазъияти ором ва босубот шакл гирифта, шароит барои эҷоду
қабули заминаҳои ҳуқуқӣ ва қонунӣ, инкишофи ҳаѐтан муҳими равандҳои давлатдорӣ ва ҷомеаи
шаҳрвандӣ созгор ва муҳайѐ гардид. Дар марҳилаи кунунӣ ҳар фарди ҷомеаро зарур ва қарз аст, ки
муҳофиз ва нигаҳдори кохи Ваҳдати миллӣ бошад ва бо эҳсоси саршори ватанхоҳию сулҳпарастӣ онро ба
наслҳои минбаъда комилу бегазанд ба мерос гузорад. Минҷумла, ҷойгоҳи Тоҷикистонро дар арсаи
байналхалқӣ ба сатҳи арзанда расонад аз саъю кӯшиши ҳар як шаҳрванд аст.
Мо, имрӯз, бо камоли ифтихор гуфта метавонем, ки дар диѐри тоҷикон ваҳдати комил ва
файзбахш ҳукмрон аст ва аз баракати он тамоми соҳаҳои муҳими хоҷагии халқ эҳѐ гардида, аз соли 2000ум инҷониб рушди бемайлони иқтисоди миллӣ ба амри воқеӣ табдил ѐфтааст. Ин ҳама дигаргунсозиҳои
умедбахш боварии аҳолиро ба фардои саодатманди кишвар тақвият мебахшад.
Дар ин раванд барномаҳои соҳаҳои мухталиф тарҳрезӣ шуда, хоссатан, барномаи ислоҳоти
иқтисодӣ, ки ба паст кардани сатҳи камбизоатӣ ва рушди иқтисодиѐти кишвар равона шудааст,
устуворона ботадриҷ тадбиқ мегардад. Президенти кишвар, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон
дар натиҷаи таҳлилҳо дар Паѐми худ аз 23 апрели соли 2014 таъкид кардаанд: ‚дар шароити рушди
босуръати иқтисодиѐти ҷаҳонӣ ва зарурати таъмин намудани рушди минбаъдаи иқтисодиѐти кишвар
нишондиҳандаҳои зикршуда моро қонеъ карда наметавонанд. Аз ин рӯ, мо бояд ба ташкили заминаҳои
инкишофи босуботу дарозмуддат таваҷҷуҳи доимӣ зоҳир намоем‛. Сиѐсати иқтисодиву иҷтимоии давлат
ҳам, дар навбати аввал, ба таъмин кардани рушди устувори иқтисодӣ, баланд бардоштани сатҳу сифати
зиндагии мардум, беҳбудӣ бахшидан ба ҳифзи иҷтимоии табақаҳои ниѐзманди аҳолӣ ва фароҳам
овардани шароити зарурӣ барои тарбияи насли солиму бомаърифат равона шудааст. Агар ба маълумоти
оморӣ нигарем, ҳаҷми умумии буҷаи давлатӣ ба сари ҳар нафар аҳолии кишвар дар соли 1997 ҳамагӣ 19,8
сомонӣ бошад, соли 2011 ба 1060 сомонӣ расидааст, ки ин шаҳодати қадам ба қадам пешравию
устувории Истиқлолиятро собит месозад. Инчунин, бино ба таъкиди Президенти давлати Тоҷикистон
Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон маориф аз асосҳои мӯътақиди рушду тараққиѐти ҳар як давлату миллат
мебошад, зеро рушди нумӯи ҷомеа, таъмини амнияти ҷомеаву давлат ва ноил шудан ба сатҳи ҷаҳонии
иқтисод, татбиқи дастовардҳои техника ва технологияи муосир бевосита ба рушди соҳаи маориф,
ташкили раванди бо низом ва бо сифати таълиму тарбияи хонандагону донишҷӯѐн, хулоса, ба сатҳи
саводи миллат вобаста мебошад. Яке аз ҳуҷҷатҳои муҳиме ки ҳамчун дастоварди шоистаи даврони
Истиқлолият дар соҳаи маориф ба имзо расид, Созишнома дар бораи эътирофи маълумоти олии
Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Аврупо маҳсуб шуда ин далели эътироф ва шинохти Тоҷикистон дар ҷаҳони
муосир мебошад. Тоҷикистон узви фаъоли Созмони Милали Муттаҳид, Созмони Амният ва Ҳамкорӣ
дар Аврупо, Иттиҳоди Давлатҳои мустақилу муҷтадир, Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастҷамъ, Созмони
Ҳамкории Шанхай ва чандин сохторҳои ҳамкориҳои бисѐрҷонибаи байналмилаливу минтиқавии дигар
буда, бо 124 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатиро ба роҳ мондааст. Воқеъан, Сарвари давлати
тоҷикон аз соли 1993 то соли 2009 аз минбари Созмони Милали Муттаҳид 13 маротиба дар мавзӯъҳои
63
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мухталиф ва мубрами рӯз суханронӣ карда, бо нутқи хирадмандона ва нишонрас, бо санаду бурҳони
қотеъ самтҳои асосии ба ибораи профессор Қурбони Восеъ сиѐсати якрӯйѐнаву давлатсозонаи тоҷиконро
барои оламиѐн изҳор намудааст. Дар арсаи таърих баробари сиѐсат илму адаб ва фарҳанг баробар қадам
зада, рисолати худоро иҷро менамояд, ки дар ин радиф қадамҳои созандагии худро ҳанӯз дар Форуми
Точикони дунѐ дар шаҳри Душанбе ва ҷашни 675-солагии Шайх Камоли Хуҷандӣ инъикос намудааст.
Ҳамагон шоҳидем, ки дар солҳои истиқлолият дар радифи дигар соҳаҳои иҷтимоиву иқтисодии
мамлакат ҳамчунин дар сохтори фарҳангии кишвар бозсозии амиқ оғоз гардида, то имрӯз ин раванд
пайгирона амалӣ мегардад. Агар мақому манзалати ҳар миллат ба андозаи саҳми он дар рушди
таммаддуни ҷаҳонӣ ва маънавиѐти башарӣ, илму адаб, ҳунару санъат ва пурғановат сохтани махзани
арзишҳои олии инсонӣ муайян карда шавад, пас халқи тоҷик Саразми панҷҳазорсола дорад, Фалаку
Шашмақом дорад. Аз тарафи Созмони Милали Муттаҳид ҷашни байналмилалӣ пазируфта шудани
Наврӯзи Аҷам ба тавсеаи омилҳои фарҳанги тоҷикон ва боло рафтани обрӯю эътибори Тоҷикистон дар
арсаи ҷаҳон такони тозае бахшид. Назри Яздон дар мақолаи худ «Шинохт ва беҳдошти асолати миллӣ»
(Садои шарқ №5. соли 2005) оиди асолати миллӣ чанд нуктаи назар роҷеъ ба маросимҳо иброз намуда
менависад: «…дар ин мавриди муҳими гардиш ва гузариши ҷаҳонишавӣ ҳусну қубҳи урфу одати миллати
арҷмандамонро ташхис карда бошем, дар худ қудрат пайдо карда тавонем, аз тамоюле, ки вазифаи
таърихӣ, миллӣ, мадании худро анҷом додаанд ва имрӯз ба ҳукми бори барзиѐд (балласт) шудаанд,
гузашта тавонем». ‚Боиси ифтихор аст, ки дар даврони Истиқлолият - зикр кардаанд Президенти
Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати 20-солагии Истиқлолияти
давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон - аҳли санъат ва ҳунари тоҷик ҳамчун парчамбардорони фарҳанги
бостонии миллати мо дар бонуфузтарин мамолики Шарқу Ғарб бо маҳорати баланд ҳунарнамоӣ карда,
Тоҷикистонро ба ҷаҳониѐн ба таври сазовор муаррифӣ сохтанд ва таваҷҷӯҳи оламиѐнро ба тамаддуни
бостонӣ, осори гаронбаҳои таърихӣ ва анъанаҳои пурғановати миллии мо ҷалб намуданд‛. Дар бари ин
гуфтаҳо тамоми осорхонаҳо, хосатан, осорхонаи таърихии вилояти Суғд низ баҳри муаррифии мероси
пурғановати тоҷикон саҳмгир аст ва барои меҳмонони хориҷи дуру наздик роҳбаладон аз таъриху
тамаддун, урфу одат ва анъанаи тоҷикон нақлҳои аҷоибу ғароиб менамоянд. Имрӯзҳо дар партави
Паѐмҳои ҳарсолаи Сарвари давлат, ки аз ҳама дидгоҳ ва равзанаҳо ба тарбияи фарҳангии ҷавонон
диққат дода, чораҳои зарурӣ андешида мешавад ва аллакай нақшаи чорабиниҳо омода гаштаанд.
Қобили тазаккур аст, ки дидан ба амал овардан ба ҷойҳои таърихӣ, осорхонаҳо ва боғҳои фароғатию
истироҳатӣ ҳисси зебоипарастӣ эҳтиром ба мероси ниѐгон ва арзишҳои фарҳангиро бедор месозад.
Инчунин фарҳанг одамонро муттаҳид месозад, ваҳдати миллатҳоро таҳким мебахшад. Ҳамаи пешравию
дастовардҳо аҳолии кишварро ба фаъолият ва зиндаги дилгарм месозад. Аҳли фарҳанги вилояти Суғд
руҳи тоза гирифта, муҷтаҳиданд, ки дар олами зебои санъат унсурҳои нав ва чеҳраҳои тозаро пайдо
намоянд.
Дар радифи иқдоми Президенти кишвар Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба истиқболи
солгарди Ваҳдати миллӣ ва Истиылолият вилояти Суғд як қатор корҳои сохтмонӣ ва ободонӣ, ки дар
нақшаҳо тарҳрезӣ шудаанд, ба анҷом расонида мешавад. Чун анъана дар фазои солими маънавӣ вусъату
таҳкими ваҳдату рафоқати ҷомеа, таҷлили идҳову барномаҳо мазмуни созандаро касб мекунанд ва ҳар
шаҳрванд азми шоиста дорад, ки барои рушду шукуфоии Ватан ҳиссагузор бошад. Доктор Масъуди
Миршоҳӣ ҷоннисорӣ ва талошҳои ояндасози Президенти кишвари тоҷикон Эмомалӣ Раҳмонро муоина
карда навистааст: ‚Ташаббусҳову ибтикороти Сарвари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати
бунѐди кишвари мутараққӣ басо ибратомӯз, шахсияти Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон чун
инсони олиҳаммат ва фурӯтан, парастишгари меҳан ва тарғибгари илму фарҳанг ба ҳаддест, ки
фарансиѐни муқими Фаронса ва Аврупоро ба ваҷд меорад ва меҳри эшонро ба кишвари зебои тоҷикон
бештар месозад‛.
Мо, ҳамватанон ҳам, сарҷамъона ғояҳои хирадмандонаи Сарвари давлатро ҳар солу ҳама рӯз
дастгирӣ намуда, Тоҷикистони азизамонро рушду нумӯъ мебахшем. Ташаккули давлати миллӣ ва эҷоди
пояҳову анъанаҳои давлатдории миллӣ, рушду нумӯъ ва гулоғӯшии кӯчаҳо, чеҳраҳои хандони мардум бо
раванди тавсеаи ҳисси худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ, ифтихори ватандорӣ, шинохти таърих ва арзишҳои
ахлоқии ниѐгонамон робитаи мустақим дорад. Дар ин раванд мо бояд ҳамеша дар ѐд дошта бошем, ки
тоҷикон ҳамчун яке аз қавмҳои қадимаи мардуми ориѐинажод соҳиби таърихи беш аз панҷҳазорсолаи
тамаддун ва фарҳанги давлатсозиву давлатдорӣ мебошанд. Суханони Сарвари раҳнамову ҳидоятгари
худро, ки дар Паѐми соли 2007 ироа кардаанд шиори худ медонем, ки омадааст: ‚Бигузор парчами
Истиқлолият ва Сулҳу Ваҳдат раҳнамову ҳидоятгари мо ба сӯи ояндаи нек ва зиндагии осоиштаву
осудаҳолона бошад‛.
***
64
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ТЕРРОРИСТ - ТЕРРОРИСТ АСТ ВА Ӯ ҲЕҶ ГОҲ “ХУДӢ” Ё “БЕГОНА” БУДА
НАМЕТАВОНАД
Атоев А., профессор,
Ибрагимова Қ., Мирсаидов Р., Усанов Р.,
дотсентони ДДХ ба номи академик Б.Ғафуров
Дар суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии
Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар
мавзӯи ‚Муқовимат бо терроризм ва ифротгароии хушунатомез‛, шаҳри Душанбе, 4 майи соли 2018
гуфта мешавад, ки «Имрӯзҳо дар гӯшаҳои гуногуни сайѐра миллионҳо нафар одамон гирифтори хавфу
таҳдид ва оташи ҷангу низоъҳо гардидаанд ва зуҳуроти терроризму ифротгароӣ ба хатари бесобиқаи
ҷаҳонӣ табдил ѐфта, оқибатҳои фоҷиабору дарозмуддати ҷамъиятиву сиѐсӣ ва маънавиро ба бор меорад.
Дар зарфи солҳои охир зиѐда аз 100 мамлакати дунѐ ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон қарор
гирифта, бар асари ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ба ҳалокат расидаанд ва
миллионҳо нафар макону манзили зисташонро тарк кардаанд. Зарари ба иқтисодиѐти кишварҳо
расондашуда садҳо миллиард долларро ташкил медиҳад. Танҳо дар қаламрави Афғонистон соли гузашта
бар асари ҷангу амалҳои террористӣ беш аз 10 ҳазор нафар аҳолии осоишта зарар дида, тақрибан 4 ҳазор
нафар қурбон шудаанд. Сию ду фоизи қурбониѐн ва 53 фоизи маҷрӯҳонро занону кӯдакон ташкил
додаанд».
Дарҳақиқат, ифратгароӣ маънои тундравӣ, маҷораҷӯӣ, зӯровариро дорад, ки дар ниҳояти кор бо
мафҳуми терроризм муродиф аст. Дар ҳамаи давру замонҳои таърихӣ гурӯҳҳои ифратгароӣ вуҷуд
доштанд, бо ин ѐ он тарз фаъолияти мафкуравию амалӣ зоҳир мекарданд ва аксар вақт нодурустию
арзиш надоштани ақидаҳои онҳоро худи таъриху фарҳанги башарият тасдиқ намуд. Хусусан, дар ҷараѐни
пайдоиш, таҳаввул ва паҳншавии динҳои ҷаҳонӣ (буддоия, насрония, ислом) ақидаҳои гуногуни динию
мазҳабӣ, иҷтимоию сиѐсӣ ва фалсафию ахлоқӣ эҷод шуданд, ки боиси cap задании низою муноқишаҳо
гардиданд ва имрӯз ба хатари чиддӣ табдил шуд.
Саҳифаҳои таърихи инсоният ҳеч гоҳ аз амалҳои зишти террористон холӣ набудааст. Террору
одамкушӣ, тундгароӣ дар тӯли таърих бо шеваҳои гуногун аз худ дарак додааст. Ҳатто Абуҳанифа ба
илми усули дин ва ѐ калом машғул буда ва бо бисѐре аз уламои замонаш баҳсҳо кардааст. Нақл мекунанд,
ки барои радди интиқодҳо ва шубҳаҳое, ки нисбат ба шариати ислом ҷоӣ дошт, 27 маротиба вориди
Басра шуда, бо шахсиятҳое чун Ҷаҳм ибни Сафвон, бо мӯътазила ва хавориҷ ва рофизиѐни тундрав баҳсу
муноқиша кардааст.
Давраи нав, ки мувофиқи тақсимбандии марҳалаҳои таърих аз ибтидои қарни XVIII то имрӯзро
дар бар мегирад, барои олами ислом даврони бағоят пуршиддат, нокомиву комѐбиҳо ва замони
бархурдҳои сиѐсиву ақидатӣ бо тамаддунҳои дигар, махсусан тамаддуни ғарбӣ ба шумор меравад.
Баръакси давраҳои пешин ҷомеаҳои шарқӣ, аз ҷумла кишварҳои исломӣ аз Африқои Шимоливу Осиѐи
Наздик cap карда, то мамолики ҷанубу шарқии Осиѐи Дур пешрафти собиқи худро аз даст дода, рӯ ба
таназзул ниҳоданд.
Дар олами Ғарб, баръакс тавассуги наҳзати Ислоҳ (Реформатсия)-и дини насронӣ ва дунболи он
ба марҳалаи Эҳѐ (Ренессанс) ва маорифпарварӣ ворид шуда, аз пайи онҳо инқилобҳои сартосарии
буржуазӣ ба амал омаданд, ки ин омилҳо ба ташаккулѐбии сохти нави сармоядорӣ оварда расониданд.
Дар натиҷа ин кишварҳо ба тараққиѐти бесобиқаи илму санъат, дастовардҳои технологӣ, ихтирооти
фанниву ҳарбй, ҷаҳонкушоиҳои ҷуғрофӣ ва ғайраҳо ноил шуданд. Аксари муҳаққиқон қайд менамоянд,
ки дар ин пешравиҳо аврупоиҳо дастовардҳои илмиву фаннии пешинаи мусулмононро, ки акнун ба боди
фаромӯшӣ супорида шуда буданд, фаъолона истифода бурдаанд. Баъди ин ҷомеаҳои мусулмонӣ дар
муқобили қудратҳои низомиву сиѐсии Аврупо ва дастовардҳои илмию технологии онҳо оҷизу нотавон
монда буданд. Аврупо дар пайи ин пешрафтҳо ва имконоти фанниву низомӣ ба ғасб ва мустамликасозии
дигар минтақаҳо аз он ҷумла кишварҳои исломӣ шурӯъ намуд ва пайи ҳам аксари кулли онҳоро мутеӣ
худ сохт. Ин бархурди нобаробар ва ба асорати мустамликавӣ афтодани мусулмонон равшанфикрон ва
табақаҳои пешқадами ҷомеаро ба ҷустуҷӯи сабабу иллатҳои ин қафомондагӣ ва ба асорату мустамлика
афтодани онҳо раҳнамун сохт. Иддае аз онҳо бар ин хулоса омаданд, ки сабаби қафомондагӣ ва
вобастагии онҳо аз Ғарб дар хусусияти тағйирнопазирии дини ислом аст. Гурӯҳи дигар сабаби
ақибмондагиро дар дур рафтан ва бегона шудани мусулмонон аз исломи замони пайғамбар, исломи асил
ва ба ҷои он омадани тақлиду хурофот ва бидъату ҷаҳолатҳо донистанд. Дар рафти ин ҷустуҷӯҳо ҷунбиш
ѐ ҳаракати ислоҳи ислом, аниқтараш ҳаракати ислоҳи шуури сиѐсии динни мусулмонон рӯи кор омад.
Қайд намудан лозим аст, ки ҳама ҷунбишу ҳаракатҳои иҷтимоиву сиѐсии кишварҳои исломӣ, ки дар
замони нав рух додаанд руҳия ва характери динӣ, сиѐсӣ гирифтаанд.
65
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Яке аз наҳзатҳои аввалини ислоҳи мазҳабию динӣ, сиѐсӣ дар қаламрави кишварҳои исломӣ
наҳзаги ваҳҳобия буд. Ваҳҳобия дар Арабистони Саудӣ дар асри XVIII ба вуҷуд омад. Асосгузори ин
наҳзат Муҳаммад ибни Абдулваҳҳоб (1703-1792), яке аз пешвоѐни мазҳаби ҳанбалӣ буд. Асли таълимоти
ваҳҳобияро поксозии ислом аз тариқи ручӯъ ба исломи ибтидоии даврони паѐмбари ислом Муҳаммад
ташкил мекард. Аз ин рӯ мубориза бо боқимондаҳои бутпарастиву бисѐрхудоӣ, ки баъдан ба ислом дар
шакли парастиши ҷойҳои муқаддас, шайху эшону авлиѐҳо ва ғайра роҳ ѐфта буданд яке аз икдомот ва
таблиғоти аввалии ваҳҳобиѐн буд. Ваҳҳобиѐн талаб мекарданд, ки танҳо ба Қуръон эътимод бояд кард,
нисбат ба суннаг фақат ба он ҳадисҳое эътимод қоил буданд, ки дар давраи чор халифи аввал -хулафои
рошидин-маълум ва эътироф шуда буданд. Баргашт ба тавҳиди беолоиш, ба қавли онҳо, асоси
худошиносии ваҳҳобиѐнро ташкил мекунад. Аз ин нуқтаи назар онҳо хеле ҷиддию қотеъона ба тасаввуф
мухолифат ва мубориза карданд. Нафрати эшон нисбат ба ақоиди суфия ба ҳадде расида буд, ки баъзе
дуоҳо ва муноҷоти онҳоро, ки дар рӯи мақбараҳои авлиѐ хонда мешуд, бидъат шумориданд ва манъ
карданд.
Аз байни ин ҳаракату равияҳо тайи солҳои охир ҷараѐни салафия бештар фаъолтар гардидааст.
Салафия ба таври умум ҳаракати динии хело қадим мебошад, ки дар ҳар давру замон бо шаклу шеваҳои
гуногун зоҳир шудааст. Онҳо худро пайравони «салафи солеҳ» аз калимаи арабии «салафа» «гузаштагони
накӯкор» муаррифӣ намуда, аслан ба исломи замони муҳаммадӣ ва давраи саҳобагон баргаштанро иддао
доранд. Ҳадафашон тозагӣ ва покии исломи аввал мебошад. Вале он равияӣ салафияе, ки имрӯз дар
кишварҳои Осиѐи Марказӣ ва махсусан Тоҷикистон густариш ѐфта истодааст аз исломи замони ибтидоӣ
ва «салафи солеҳ»-и он қарнҳо ба куллӣ фарқ мекунад. Зеро ҳаракати мазкур дар зери таъсири доираҳои
муайяни сиѐсию динии чанде аз кишварҳои араб, махсусан Арабистони Саудӣ, Аморати Муттаҳидаи
Араб, Қатар ва дигарон зуҳур карда, бештар ҳадафҳои сиѐсиро пайгирӣ менамояд. Шеваи асосии
фаъолияти салафиҳо асосан ҳамон шеваи ваҳҳобияи солҳои 90-уми қарни гузашта ва чеҳрааш ҳам дар асл
ҳамон чеҳраи ваҳҳобия мебошад. Чун ваҳҳобия дар пайи ҳаводиси маъмули он солҳо обрӯву мақоми
худро аз даст дода буд, имрӯз бо дигар ном рӯи саҳна омадааст. Бисѐрии иҷроот ва фароизи динии онҳо
як хел мебошад. Онҳо унсурҳои ҷузъӣ ва номуҳими иҷрооти динӣ аз қабили баланд гуфтани «омин»
ҳангоми намоз, васеъ гузоштани пойҳо дар намоз, дар болои сина гирифтани дастҳо ва ғайраҳоро
сармашқи худ қарор дода, ба шакли анъанавии диндории ҳанафии мардуми маҳалӣ шубҳаомез ва
тафтишӣ нигоҳ мекунанд. Дар ин баробар, масоили дигари зиѐде аз қабили зиѐрат кардани мазорҳо,
хондани пораҳои Қуръон дар сари қабрҳо, хайру садақа кардан ба арвоҳи гузаштагон ва ғайраҳоро пурра
рад менамоянд. Аммо масоили номбаршуда ҷиҳатҳои зоҳирии фаъолияти онҳо буда, дар асл он инкори
ҳама хусусиѐти мазҳабҳои аҳли суннат ва ҷамоат ва махсусан шохаи шиъа мебошад. Таҳлили ҷиддӣ ва
ҳаматарафаи шеваи фаъолияти ин ҳаракат нишон медиҳад, ки ҳадафи онҳо аслан аз тариқи фазой динӣ
ба фазоӣ сиѐсиву иҷтимоӣ роҳ ѐфтан мебошад.
Дар Тоҷикистон фаъолияти салафиҳо аз соли 2000-ум шурӯъ ѐфта, солҳои 2005-2008 пайравони
онҳо дар шаҳри Душанбе ва дигар ноҳияву вилоятҳои атроф афзудан гирифт. Дар ин солҳо онҳо
масҷидҳои алоҳида ташкил намуда, ба шаклу шеваҳои алоҳида ба адои намоз ва дигар фароизи динй
идома медоданд. Пешвоѐн ва роҳандозони ин ҳаракат аз худи мусулмонони маҳалӣ буданд. Онҳо
шахсоне буданд, ки дар хориҷи кишвар таълимоти динй гирифтаанд ѐ ҳангоми муҳоҷирати меҳнатй бо
таълимотҳои динии хориҷи кишвар ошно шуда буданд. Ба пайравии ин ҳаракат бештар ҷавонон ва
наврасони камтаҷриба ҷалб карда мешуданд. Дар ин давом кайҳо муноқиша ва бархурдҳои ақидативу
гурӯҳии байни онҳо ва намояндагони исломи анъанавӣ рух медод.
Аз ин рӯ Вазорати адлияи ҷумҳурӣ соли 2009 салафияро равияӣ ифротӣ эътироф намуда,
фаъолияти онро дар қаламрави ҷумҳурӣ манъ кард.
Нақши иҷтимоию сиѐсии ислом дар сад соли охир дар кишварҳои Осиѐву Африқо якранг
набудааст. Имрӯз дар олами ислом се тамоюли асосӣ дар самти муносибатҳои иҷтимоӣ мушоҳида
мешавад: тамоюли анъанавӣ-тақлидӣ, тамоюли модернистй ва ислоҳотхоҳӣ. Аз ин тамоюлҳо бо дарки ин
вазъият гурӯҳе аз таҳсилкардаҳо, ҷавонон ва равшанфикрони тараққихоҳи ин кишварҳо дар паи ҷустуҷӯи
сабабу иллати ин ақибмондагӣ ва ҷаҳолат афтоданд. Дар натиҷа гурӯҳе ба хулосае омаданд, ки иллат дар
хусусияти шахшудагӣ ва тағйирнопазирии дини ислом аст, гурӯҳи дигаре сабаби ақибмондагиро дар дур
ва бeгoнапарастии мусулмонон аз исломи асил - аз усулҳои дини Муҳаммад, ба тақлиду хурофот,
бидъатҳо, ва ба ҷаҳолат олуда гардидани он диданд.
Имрӯз зарур аст, ки кулли қувваҳои солими сайѐра барои мубориза ба муқобили ҳама гуна
амалҳои террористӣ дастҷамъ бошад. Фароҳам овардани фазои эътимод, эҳтиром ба манфиатҳои
ҳамдигар ва муттаҳид шудани ҳамаи кишварҳои дунѐ ба муқобили терроризм ва экстеримизм шарти
муҳимми муборизаи босамар бо ин вабои аср аст. Сарукор гирифтан аз «сиѐсати дугона» нисбат ба
терроризму экстеримизм самараи кӯшишҳои ҷомеаи ҷаҳониро дар муборизаи муштарак бо ин зуҳурот
ҷиддан коҳиш дода, мухолифатҳои наверо байни эътилофҳои ҳарбию сиѐсӣ эҷод мекнад ва авзои ҷаҳонро
боз ҳам нооромтар месозад. Дар ин маврид сухани Сарвари давлатамон хеле бомаврид аст: «Муборизаи
66
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
самарабахш алайҳи терроризму ифротгароӣ ва тундгароии хушунатангез ба ҳеҷ ваҷҳ сиѐсати ‚меъѐрҳои
дугона‛-ро намепазирад. Баръакс, чунин мавқеъгирӣ боиси тавсеаи ҷуғрофияи хатару таҳдидҳои
хатарбори мазкур дар шаклу усулҳои пешгӯинашаванда ва боз ҳам даҳшатнок мегардад. Зеро терроризму
ифротгароӣ на сарҳадро эътироф мекунаду на давлатро. Ҳамин аст, ки имрӯзҳо гурӯҳҳои террористиву
ифротӣ бо созмонҳои диниву миллатгарои тундрав ва дигар ниҳодҳои ҷиноятӣ ба ҳам омада, дар
манотиқи гуногуни ҷаҳон хушунату зӯроварӣ, хунрезиву низоъҳои диниву мазҳабӣ, нажодӣ ва ҳатто
бархӯрди тамаддунҳоро барангехтаанд. Дар ин робита, ман борҳо таъкид намудаам ва ҳоло бори дигар
иброз менамоям, ки террористу ифротгаро ватану миллат ва дину мазҳаб надорад. Террорист - террорист
аст ва ӯ ҳеҷ гоҳ ‚худӣ‛ ѐ ‚бегона‛ ва ѐ ‚таҳаммулгарову‛ ‚тундгаро‛ буда наметавонад».
Адабиѐт:
1. Раҳмон Эмомалӣ. Муқовимат бо терроризм ва ифрогароии хушунатомез. // Минбари халқ.
2018. 8-май.
2. Таърихи динҳо. ” Душанбе:Дониш, 2014.
3. Тоатов Ҳ. Терроризм ва экстеримизм-падидаҳои номатлуб. ” Хуҷанд: Меъроҷ, 2017.
4. Бахтиѐр Ҳамдам. Тараҳҳум бар паланги тездандон. // Минбари халқ. 2015. 18-ноябр.
5. Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон аз 22.12.2017. Душанбе, саҳ. 41.
6. Шарифзода Абдуфаттоҳ, Ғафуров Абдулло. Наҷотбахши миллат. ” Душанбе, 2012.
7. Шамолов А. Аҳвол, осор ва афкори Имомаи Аъзам ” Душанбе, 2009.
Сомонаҳои расмӣ:
1.www.president.tj.
2.www. jumhuriyat.tj
***
СТАНДАРТИ ДАВЛАТИИ ТАЊСИЛОТ АЗ ФИЗИКА
ВА ТАТБИЌИ ОН ДАР МУАССИСАЊОИ ТАЊСИЛОТИ МИЁНАИ УМУМЇ
Ашўров А.Њ., Умаров У.С., Бобониѐзова Г.А.
ДДОТ ба номи Садриддин Айнї
Мавзўи стандарти давлатии тањсилот аз физика барои муассисањои тањсилоти миѐнаи умумї, дар
ќатори стандартњои дигари фаннї, солњои охир ќисми таркибии сиѐсати давлатро дар соњаи маорифи
љумњурї ташкил медињад. Бењуда нест, ки дар дањ соли охир, вобаста ба таѓйирот дар соњаи маорифи
љумњурї як ќатор стандартњои фаннї таълиф ва тасдиќ карда шуданд, вале бояд ќайд кард, ки то имрўз
атрофии ин масъалаи басо муњим бањсњо ва андешањои гуногун аз тарафи мутахассисон ва олимони соња
идома доранд. Инчунин ѓояи педагогика ва технологияи нав таќозо мекунад, ки ба стандартњо мазмун ва
раванди тоза бахшида шавад. Аз ин лињоз, њоло њама стандартњои фаннї, аз љумла стандарти давлатии
тањсилот аз физика ба такмил зарурат дошт.
1. Яке аз масъалањои асосие, ки мазмуни стандарти давлатии тањсилот аз физикаро бояд таљассум
намояд, ѓояи наздик кардани љомеа ва тањсилот мебошад. Аз ин љињат раванди майлон бахшидан ба
шахсияти хонанда дар стандарт мавќеи асосиро бояд ишѓол намояд. Аз ин лињоз, стандарти тањсилот
бояд њамчун намунаи ќарордоди љомеї-тањсилотї муаррифї гардад.
2. Инкишофи ѓояи тањсилоти бефосила, яъне тањсилот барои тамоми њаѐт ва зарурати таъмини
пайдарњамии мазмун ѓояи асосии стандартро бояд ташкил намояд.
3. Дар стандарти тањсилот бояд тавсифи на танњо миллї, балки умумибашарї дошта, ѓояи
љањонбиниї ва тарзи њаѐти инсонро дар љомеа таљассум намояд.
4. Иваз кардани раванд ва њадафи стандарти давлатии тањсилот аз физика бояд омилњои зеринро
дар назар дошта бошад:
аз тањсилоти умумии физикии мављуда (меъѐрї) ба тањсилоти фаъолона ва ба шахс
нигаронидашуда;
аз тањсилоти физикї барои њама ” ба тањсилоти физикї барои њар шахс;
аз тањсилоти физикии њамаро фарогиранда ” ба тањсилоти физикї аз рўйи интихоб.
Дар ин сурат, стандарти давлатии тањсилот аз физика метавонад вазифаи гузошташударо иљро
намояд. Дар баробари ин, зикри онро бояд кард, ки барои офаридани стандарти намунавии физикї
коллективи махсус, ки он олимони соња, кормандони соњаи маориф ва бахусус мааллимонро муттањид
намояд, ташкил бояд кард.
5. Стандарт њуљљати давлатї бояд бошад, ки дар мувофиќа бо он маводи барои мактабу маориф
зарур, аз ќабили:
наќшаи таълимї;
67
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
барномаи таълимї;
китоби дарсї;
маводи дидактикї;
дастурњои методї ва ѓ. тартиб дода мешаванд.
6. Стандар бояд њамчун воситаи тафаккури маќсад ва мазмуни тањсилоти физикии замони муосир
пешнињод шавад. Стандарт бояд њамучун модели томи раванди тањсилоти физикї, ки маълумот, таълим
ва тарбия љузъњои асосии онанд, пешнињод гардад.
7. Тавре ки мушоњидањо нишон медињанд, омўзгорон аз стандарти давлатии тањсилот аз физика
ба хубї истифода карда наметавонанд. Ин сабабњо дорад. Сабаби асосї - муайян карда натавонистани
мавќеи стандарти фанни физика дар раванди таълим аст, зеро омўзгорон ба мафњуми «стандарт» то њанўз
ошно нестанд ва онро танњо як њуљљати барои давлат ва Вазорати маориф ва илм зарурї мешуморанд.
Дигар он, ки дар сурати ба стандарт ворид кардани натиљаи нињоиии ба шахс (хонанда) равона
кардашуда, муќаррар кардани салоњиятњои асосии хонанда њангоми тањсилоти физикї, фаъолиятњои
мушаххас барои ба даст овардани тањсилот, стандарт метавонад вазифаи роњнамои асосии омўзгорро
иљро намояд.
Адабиѐт
1. Умаров У.С., Бобониѐзова Г.А. Моњияти стандарти давлатии тањсилот аз физика ва истифодаи
он дар раванди таълим. Дар маљмўаи «Маводи конференсияи илмї-назариявии љумњуриявї дар мавзўи
«Истифодаи воситањои техникии муосир дар таълими фанни технология» бахшида ба 20-солагии
Сарќонуни Љумњурии Тољикистон». ” Душанбе: ДДОТ, 2015, - с. 123-125.
2. Умаров У.С. Таълими фанни «Физика» дар синфи 8 тибќи стандарти нави тањсилот. // «Илм ва
инноватсия», №1-2, 2015, - с. 156-161.
***
6ТАЪЛИМИ ФИЗИКА ДАР ЗИНАИ СЕЮМИ ОМЎЗИШ (СИНФЊОИ X-XI)
Ашўров А.Њ., Умаров У.С., Бобониѐзова Г.А.
ДДОТ ба номи Садриддин Айнї
Дар зинаи сеюми омўзиши физика (синфњои X-XI) донишњои ибтидоии хонандагон инкишоф,
васеъ ва амиќ карда мешавад.
Мазмун ва мундариљаи курси физика дар зинаи сеюми омўзиши ин фан (синфњои X-XI) вобаста
ба маќсадњои таълими физика дар мактаб муайян карда мешавад, ки чунин аст:
1. Аввалан, мазмуну мундариљаи ин зинаи омўзиши физика дар асоси назарияњои
фундаменталии физика: механикаи классикї, физикаи молекулавї, электродинамика бо љузъиѐти
назарияи нисбият ва физикаи квантї мураттаб мегардад.
2. Њар як назарияи фундаменталї бояд дар асоси далелњо, объектњои хаѐлї (идеалї), мафњумњою
бузургињои физикї, ќонунњои умумї ва хос омўхта шаванд.
3. Ба мазмуну мундариљаи ин зинаи омўзиши физика методњои назариявию озмоишии физикї
дохил кардан мувофиќи маќсад аст.
4. Бо маќсади инкишофи ќобилият ва ташаккули љањонбинии хонандагон дар љараѐни таълим
тањлил ва љамъбасти донишњо бояд дар асоси занљири зайл сурат гирад: далелњо тамсила
(модел) натиља озмоиш татбиќи амалии назария далелњои нав. Дар натиља ќобилияти маърифатию
эљодии хонандагон инкишоф ѐфта, тафаккури мантиќии онњо ташаккул меѐбад.
5. Ба мазмуну мундариљаи зинаи сеюми омўзиши физика масъалањои физикаи амалї низ дохил
мегардад. Мавриди интихоби чунин мавод моњияти амалии онњо, инчунин роњу воситањои татбиќи онњо
дар шароити Љумњурї бояд ба инобат гирифта шавад. Принсипњои интихоби чунин мавод мувофиќан ба
фаслњои физика ба тариќи зайл сурат гирифта метавонад: механика ” механиконї ва автоматикунонии
истењсолот; физикаи молекулавї ва термодинамика ” истењсоли маводи хосиятњояшон мувофиќи талаб,
энергетикаи њароратї; электродинамика ”электроэнергетика, электротехника, электроника, тараќќиѐти
воситањои алоќа; назарияи квантї ” оптикаи амалї, энергетикаи ядрої, истифодаи энергияи ядрої ба
маќсадњои осоишта.
6. Ба мазмуну мундариљаи ин зинаи омўзиши физика ба сифати васоити таълим таљрибањои
намоишї (худи омўзгор намоиш медињад) ва корњои лабораторию озмоишу мушоњидањо (бевосита худи
хонандагон иљро менамоянд) дохил карда мешаванд. Номгўю миќдори онњоро омўзгор вобаста ба
имкониятњои худу синфхонаи физикаи мактаб муайян мекунад.
Бо маќсади таъмини васоити таълимию методии зинаи сеюми омўзиши физика, барои мактабњои
тањсилоти миѐнаи умумии Љумњурї омўзиши физика бояд камаш дар ду сатњ љорї карда шавад: сатњи
аввал ”«Физика барои њама» ва сатњи дуюм ”«Физика барои хоњишмандон».
«Физика барои њама» бояд асосан чунин маводеро дарбар гирад, ки он шавќовар, содда, ба
хусусиятњои синнусолии хонандагон мувофиќ буда, далелњо ва ќонуниятњои асосии физикаро фаро
68
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
гирифта, ба ќонуниятњои љараѐни маърифатї мувофиќат намояд. Ба «Физика барои њама» дохил
намудани маводи таърихї (аз таърихи физика ва техника), маълумот дар бораи олимони соњањои физика
ва техника (ватанї ва хориљї), инчунин намоиши таљрибањои шавќовар мувофиќи матлаб аст. «Физика
барои њама» бояд њамчун асари илмї”оммавї иншо шуда, барои хонандагоне, ки барои онњо дар оянда
илми физика асосї нест, пешбинї шавад.
«Физика барои хоњишмандон» бошад, маводи нисбатан васею амиќи илмї”амалиро бояд дарбар
гирад. Мавриди мураттаб сохтани курси «Физика барои хоњишмандон» бояд ба назар гирифт, ки физика
њамчун илми озмоишї омўхта мешавад, бинобар њамин дар ин љо далелњои асосї ва мушоњидањое баѐн
мешаванд, ки ифодаи мухтасари ќонунњои асосиро таъмин месозанд. Ѓайр аз ин, татбиќи бештар муњиму
шавќовари амалї ва ќисман техникии физикаро низ баѐн намудан лозим аст. «Физика барои
хоњишмандон» бояд омўзиши нисбатан фароху амиќи физикаро таъмин намояд.
Доир ба «Физика барои њама» барнома ва китобњои дарсї бояд таълиф намуд. Оид ба «Физика
барои хоњишмандон» бошад, барномаи њоло дар амалбуда мувофиќат мекунад, вале китобњои дарсии
њозираро бояд ба ин барнома мутобиќ намуд.
Тазаккур бояд дод, ки барои омўзиши физика дар мактабњои тањсилоти миѐнаи умумї (синфњои
X-XI) мувофиќи наќшањои нави таълимї 238 соат (барои синфи X-њафтае 3 соат ва барои синфи XIњафтае 4 соат) ваќт пешбинї шудааст.
Мувофиќи наќшањои нави таълимї дар зинаи болоии мактаб таълими тафриќавии физика дар
шаклњои зайл пешбинї шудааст: равияи гуманитарї ва равияи математикаю табиї.
Дар равияи гуманитарї (синфњои X-XI) соатњои гурўњи фанњои гуманитарї аз њисоби кам
кардани соатњои гурўњи фанњои табиї ва математика ба миќдори муайян зиѐд карда шудааст. Барои
омўзиши физика њамагї 136 соат (68 соатї (њафтае 2 соатї) барои синфњои X-XI) ваќт пешбинї
гардидааст. Сохтори курси физика дар равияи мазкур бояд самти гуманитарї дошта бошад. Барои
синфњои равияашон гуманитарї сатњи «Физика барои њама» мавриди истифода ќарор гирифта
метавонад.
Барои равияи математикаю табиї бошад, соатњои гурўњи фанњои математикаю табиї аз њисоби
кам кардани соатњои гурўњи фанњои љамъиятию гуманитарї ба миќдори муайян зиѐд карда шудааст. Дар
равияи мазкур барои омўзиши физика 272 соат (136 соатї (њафтае 4 соатї) барои синфњои X-XI) ваќт
пешбинї кардаанд.
Усулњои интихоби мазмуну мундариљаи курси физика барои равияи мазкур дар шакли зайл
тавсия карда мешавад:
мутеъсозии маводи таълимї дар атрофи назарияњои фундаменталии физикї: механикаи
классикї; назарияи молекулавї ”кинетикї бо љузъиѐти термодинамика; назарияи электронї ва назарияи
квантї;
истифодаи ѓояњояи муосири физикї: статистикї, релятивї ва квантї;
мувофиќгардонии масъалањои асосии физикаи классикї ва муосир;
тартиб додани мазмуну мундариљаи курс дар асоси усулњои фундаменталии физикї:
симметрия, баќо, нисбият, мувофиќат, минимуми энергияи потенсиалї ва самтнокии равандњои физикї;
нишон додани њудудњои татбиќѐбии назарияњои физикї;
татбиќи назарияњои физикї барои шарњи њодисањои дар фазои кайњон бавуќўъоянда, табиати
љирмњои осмонї ва ѓ.;
интихоби супоришњои назариявї ва амалие, ки дараљаи баланди дониш ва мањорату
малакањои политехникии хонандагонро таъмин месозанд.
Адабиѐт
1. Барномаи физика барои синфњои 7-11 ”и мактабњои тањсилоти умумї. ” Душанбе: Матбуот,
2004.
2. Умаров У.С. Таълими физика: он бояд чї гуна бошад? Њафтаномаи «Омўзгор». №16, 2006.
***
ТОПОНИМИКА – ИЖТИМОИЙ- МАДАНИЙ МУҲИТДА ЎЛКА ТАРИХИНИ
ЎРГАНИШНИНГ МАНБАИ СИФАТИДА
Бектурдиев Шомурат Қурбондурдиевич
катта ўқитувчи, “Тарих” кафедраси Гулистон давлат университети, Гулистон шаҳри, Ўзбекистон
ТОПОНИМИКА КАК ИСТОЧНИК ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ КРАЯ В СОЦИАЛЬНОКУЛЬТУРНОЙ СРЕДЕ
Аннотация: Топонимия не только важный источник для исследования истории языка (истории
лексикологии, диалектологии, этимологии и др.), так как некоторые топонимы диалектизмы, восходят к
языкам народов, живших на данной территории. Топонимика помогает восстановить черты
69
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
исторического прошлого народов, определить границы их расселения, очертить области былого
распространения языков, географию культурных и экономических центров, торговых путей и т.п.
Географические названия как элемент лексики, категория лингвистическая, поэтому должны изучаться
языковедами. Однако, в последнее время топонимы изучаются и историками, и этнологами, и
археологами, и краеведами. В статье рассмотрена проблема изучения топонимов с исторической точки
зрения.
Ключевые слова: топонимика, географические названия, история, краеведение, этимология,
этнология, топонимические словари.
Ҳозирги кунда топонимика соҳасида илмий тадқиқотлар билимнинг бир нечта соҳасининг
туташган жойида ривожланиб бормоқда. Аввал топонимика географик номлар ҳақидаги фан сифатида
маълум бўлган бўлиб, узоқ вақт давомида ривожланди. Унга географ ва тилшунос олимларнинг кўплаб
тадқиқотлари ва китоблари, илмий ва оммабоп мақолалари бағишланган. Сўнгги йилларда топонимика
тарихчилар ва этнологлар эътиборини ҳам қозонди, чунки улар муҳим тарихий ва этнологик ахборотни
ҳам беради. Мазкур хусусиятлар топонимикани ўрганишни тарихий ендашув аспектларидан бирини
амалга ошириш сифатида қараб чиқишга имкон беради. Яъни, тарих ва этнология дарсларида,
шунингдек, ўлкашунослик дарсларида топонимикани ўрганиш муҳим таълимий ва тарбиявий аҳамият
касб этади. Бунда асосий вазифалар топонимиканинг фанлар тизимидаги ўрнини кўрсатиш, тарих ва
этнология соҳасида топонимик маълумотлардантфойдаланиш йўлларини аниқлаш ва тегишли усулларни
ишлаб чиқиш, топонимик далиллар ва ҳодисаларнинг хилма-хиллиги билан талабаларни таништириб,
уларнинг ҳозирги замондаги ролини кўрсатиб бериш, минтақавий топонимикадаги ўзгаришларнинг
сабабларини тушунтириш ва ҳоказолардан иборатдир.
Маълумки, одамлар доимий равишда турли-туман географик номлар билан учрайди. Ўз даврида
таниқли топонимист олим Э.М.Мурзаев: ‚Улар бизнинг тафаккуримизда илк болаликдан бошлаб ҳар
доим ва ҳамма жойда бизга ҳамроҳ бўлиб келмоқда. Ер юзида ҳамма нарса ўз манзилига, адресига эга, ва
бу манзил инсоннинг туғилган жойидан бошланади. Қишлоқ, кўча, шаҳар, мамлакат ” бурларнинг
барчаси ўз номига эга‛[4], деб езган эди .
Географик номлар ” бу одамлар менталлигининг ифодаси, уларнинг дунега қараши, ҳаетни ҳис
этиши, маданияти, маиший турмуши, урф-одатлари, руҳий ҳолатининг ифодасидир. Улар замонавий
цивилизациянинг ажралмас қисми бўлиб, инсоният мавжуд бўлишидаги муҳим ва бетакрор топонимик
муҳитни ташкил қилади.
Археология ва топонимика тарихий фаннинг ердамчи фанлари сифатида этник муносабатларни
ўрганишда муҳим роль ўйнайди. Қазиш ишлари натижасида меҳнат қуроллари, кийимлар, идишлар ва
уй-рўзғор нарсалари каби жуда кўплаб моддий маданият объектлари топилган. Тилшунослик,
топонимика, антропология, этнология ва халқ оғзаки ижоди маълумотларига кўра, бу объектлар маълум
этник гуруҳлар томонидан яратилган [1].
Топонимлар, моддий маданият едгорликлари каби, жуда катта ѐшга эга. Улар юз йиллаб
сақланади ва ўз яратувчилари бўлган турли халқларнинг ўрнашиши ва ҳаети тарихининг ахборотчиси
ҳисобланади. Топонимия маълумотлари топоним яратилган маълум даврдаги халқларнинг этник
тарихидаги баҳсли масалаларни ҳал қилишга ердам беради [2, с.43-44].
Айрим ҳолларда топонимик материал археологик ва езма едгорликлардан фарқли ўлароқ, кўпроқ
маълумотларни ўзида мужассам этади ва, биринчи манба сифатида фойдаланиб, кутилмаган
натижаларни бериши мумкин. Бунда айниқса моддий ва маънавий маданият билан боғлиқ бўлган
топонимлар, этнотопонимлар ўзига хос ўрин тутади, чунки улар одамлар ҳаетининг маълум бир қисмини
акс эттирадилар.
‚Ҳар бир халқнинг сўз-номлари асрлар давомида шаклланади. Инсон исми, унинг атрофидаги
жой номлари тарих ва маданият билан чамбарчас боғланган. Ушбу бизга ижобий таъсир кўрсатувчи,
авлоддан авлодга ўтказиб берилаетган маънавий мероснинг таъсирини ўлчаб бўлмайди. Маънавий
маданиятнинг ўзига хос едгорликлари тарихий географик номлар ” шаҳар ва қишлоқларимиз номлари,
кўчалар ва майдонлар номри, чегара ва маҳаллалар номлари ” ҳисобланади. Халқ топонимикаси халқ
даҳосининг коллектив асариди. Улар замон ва маконда ориентир бўлиб хизмат қилади, мамлакатнинг
тарихий-маданий қиефани яратади Тарихий номлар ўзларининг мавжудлиги давомида ўзида ана шу
номлар билан белгиланган жойларда истиқомат қилаетган одамларнинг тарихи, маданияти, тили ҳақида
бетакрор маълумотларни тўплайди. Тарихий номларнинг йўқолиб кетиши халқ маданий анъанасининг
деградациясига, тарихий ва маданий онгнинг қашшоқлашувига, миллий-маданий ўхшашликнинг
йўқотилишига олиб келади‛ [3, с. 2].
Тарихий географик номнинг қиммати шундаки, у ўзида, ҳеч бўлмаганда, ахборотнинг 3та турини
ташийди: 1)географик ахборотни, чунки у географик объектни маконда локализация қилади; 2) тарихий
ахборотни, чунки у бу номнинг пайдо бўлишидаги тарихий сабаблар ҳақида хабар беради; 3) тилга оид
(лисоний) ахборотни, чунки топоним ўтган замонлардаги тилнинг қимматли, айрим ҳолларда яккаю
70
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ягона далили бўлиб, нафақат бу ҳудудда яшовчи халқ тилининг сирини, балки шу билан билга унда
қадимда яшаган халқларнинг ҳам (топонимик субстрат) сирларини очиб беради.
Буларнинг барчаси тарихий топонимларни халқ маънавий маданиятининг тарихий едгорликлари
деб ҳисоблашга имкон беради ва, ҳар қандай едгорликдек, улар муҳофаза қилиниши, маданият
экологиясининг объекти ҳисобланиши керак. Топонимларни тарихнинг кўзгулари, ўтмишга ўзига хос
ойналар деб аташ мумкин. Топонимлар ” тарихий хотиранинг коди. Тарихий топонимлар ўрнига бошқа
ном қўйилса халқнинг тегишли замондаги тарихий хотираси йўқолади. Мисол учун собиқ совет даври
топонимларини кўрсатиш мумкин. 1919 йилдан 1985 йилгача собиқ Совет Иттифоқида 700 мингта
географик номлардан ярмидан кўпи ўзгартирилган эди. Бу ўзига хос ‚топонимик геноцид‛ тоталитар
тизим томонидан ҳаетга татбиқ этилган эди. Ўша даврда унинг натижаларини бутун давлат (яъни собиқ
СССР) миқесидаги топонимик ҳалокат деб тавсифлаш мумкин. Топонимларни ўзгартиришнинг негизига
шахсга сиғиниш модели қўйилган эди. Бу ўзига хос фожиа бўлди. Таниқли рус файласуфи Н.Бердяевнинг
фикрича: ‚агар инсон онгини бутпарастлик эгалласа, у бутунлай ўзгаради‛ [7, с.3]. Совет халқига ана
шундай ‚бут‛ларни яратишган эдилар. Совет даврида топонимлар тили қуйидаги компонентлардан
тузилган эди:
1)
Мафкуралашган абстракт ижтимоий, фалсафий ва сиесий лексика асосан катта бўлмаган
шаҳарлар, поселкалар, қишлоқлар, кўчалар, майдонлар учун: Советск шаҳри, Интернациональная
кўчаси, Инқилоб Курашчилари майдони, Ленинизм колхози ва ҳк.
2)
‚Инқилоб доҳийлари‛, марксистик таълимот классиклари ва шу кабиларнинг исмлари ва
таҳаллуслари: Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин, Плеханов, Кропоткин, Бакунин, Троцкий, Свердлов ва б.
3)
Инқилоб доҳийларининг сафдошлари: Молотов, Калинин, Каганович, Жданов,
Куйбышев, Орджоникидзе, Киров.
4)
‚Инқилоб қўриқчилари‛нинг номлари ва таҳаллуслари: Ворошилов, Фрунзе, Буденный,
Войков, Дзержинский, Менжинский.
5)
Мафкуравий жиҳатдан индексацияланган езувчилар, маданият ва санъат арбобларининг
исмлари ва таҳаллуслари: Радишчев, Пушкин, Горький, Демьян Бедний, Гайдар ва б.
Топонимика тарихида ҳақиқий номни сохта номга алмаштириш 1919 йилда бошланиб,
В.И.Ленин номи билан боғлиқ. Ўша йили Москвадаги Рогожская заставаси Ильич заставаси деб
ўзгартирилди. 1921 йили Талдом шаҳри (Тверь губернияси) Ленинск номини олди. 1922 йилдан бошлаб
ҳаѐт бўлган пайтларидаеқ, доҳийнинг яқин сафдошларининг номлари абадийлаштира бошланди:
Петроград губерниясида Ленинская волости, Гатчинада Луначарская волости ва Троцк шаҳри пайдо
бўлди. 1924 йилда Петроград номи Ленинградга, Симбирск эса Ульяновскка, Елизаветград Зиновьевскга,
Енакиево Рыковога, Юзовка Сталинога ўзгартирилди. [6, с.39]. Бундай номларни бутун собиқ СССР
ҳудудида, жумладан Ўрта Осиеда ҳам учратиш мумкин: Сталинобод, Ленинобод, Фрунзе.
Совет Иттифоқи ҳудудида минглаб ‚арбоблар‛нинг номлари ва Буюк Октябрь, Комсомол,
Пионер, Коммунизм, Социализм каби тушунча ва атамалар ‚муқаддаслаштирилди‛ ва айрим жойларда
ҳанузгача ишлатилмоқда. Бу номлар билан юзлаб шаҳарлар, минглаб майдонлар, кўчалар, мактаблар,
санаторийлар, тоғ чўққилари, каналлар, заводлар, совхозлар, колхозлар, кемалар ва бошқалар номланган
эди.
Қайта қуриш йилларида қайта номланишлар ниҳоясига етди. Бироқ, халққа ўғирланган тарихий
номларни қайтариг керакми еки йўқми масаласи устида ҳануз баҳслар бормоқда.[8]
Ҳозир бу номларнинг кўпчилиги фақат ўша замонанинг китобларида қолган, уларни ўқиб биз
фақат у еки бу тарихий воқеалар ҳақида билишимиз мумкин, лекин уларни жойга боғлаш қийин кечади.
Географик номларнинг шаклланиш тарихи инсон билишининг ривожланишини ва инсоннинг
табиий шарт-шароитлар билан яратилган, табиий ташки оламга ва турли ижтимоий институтларнинг
ўзаро амал қилиши натижасида ташкил топган ижтимоий ташқи оламга муносабатининг эволюциясини
акс эттиради. XIX асрда рус географи Н.И.Надеждин: ‚Ер бу китобдир, унда инсоният тарихи
географик номенклатурада езилади‛, деб езган ва барча маҳаллий номлар ” бўм-бўш, маъносиз товушлар
эмас, улар ” ўтмишнинг акси. Ўтмиш ҳар бир қишлоқда, ҳар бир жилғада, ҳар бир тоғда бор‛ [5, с.28],
деб таъкидлаган эди.
Географик объектлар иккита гуруҳга ажратилади: 1) физик-географик (дарелар, кўллар,
водийлар, тоғлар, вулқонлар, тепаликлар, пасттекисликлар ва ҳк.); 2) сиесий ва иқтисодий география
объектлари (шаҳарлар, қишлоқлар, шаҳар типидаги посѐлкалар ва ҳк.) Сиесий ва иқтисодий география
объектларининг номлари ижтимоий-тарихий воқеаларга боғлиқ ҳолда ўзгариб туради.
Тилшунос, тарихчи, географ, ўлкашунос олимларнинг қизиқишлари топонимик тадқиқотларнинг
бир аспектида тўқнашадики, бу географик номлар луғатларини тузиш, яъни лексикографик аспектдир.
Топонимларни ўрганиш муаммолари нақадар турлича бўлса, топонимик луғатлар ҳам ўз мақсадлари,
турлари бўйича турличадир [9]. Ҳозирги кунда қуйидаги топонимик луғатлар ажратилади:
1)
Маъмурий-маълумотномали (объектнинг тури ва маъмурий мансублиги кўрсатиладиган
географик номлар рўйхати, масалан: ‚Географик номлар луғати‛);
71
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
2)
Изоҳли-энциклопедик (номи келтирилган объектга қисқача тавсиф берилади, масалан:
Географик энциклопедик луғат‛);
3)
Тарихий-этимологик (луғатнинг асосий еки маълумотномали қисмида номларнинг
этимологияси келтирилган бўлади, масалан: В.А.Никоновнинг ‚Қисқача топонимик луғати‛);
4)
Лингво-мамлакатшунослик (унда ном орқали тегишли мамлакатдаги маданият ва турмуш
билан танишиш мумкин бўлади);
5)
Хорижий атамаларни рус еки бошқа тилга таржима ва транскрипцияли луғат (масалан:
Латвиядани географик номлар луғати);
6)
Топонимларнинг икки тилли луғати (топонимлар номи ва изоҳи икки тилда берилади);
7)
Сўз ясовчи топонимик луғатлар (топонимик дериватлар, жой номидан ўша жойдаги
аҳолининг аталиши, масалан, москваликлар, тошкентликлар, фарғоналиклар);
8)
Шаҳар ичидаги объектларнинг луғатлари (урбанонимлар, годонимлар, яъни кўчалар
номлари луғатлари, улар асосан шаҳар ҳақидаги билимларни кенгайтириш, туристлар учун шаҳарда
йўналишни топиш учун тузилади);
9)
Микротопонимлар луғати (харитага киритилмаган ва халқнинг хотирасида сақланган
номлар, майда объектларнинг номлари);
10)
Маҳаллий географик атамалар ва номлар луғатлари (масалан, Э.Мурзаевнинг ‚Халқ
географик атамалари луғати‛).
Топонимлар билан ишлаш интеграциялашган иш бўлиб, кўплаб фанларни ва соҳаларни қамраб
олади. Топонимларни тилшунослик, география, тарих нуқтаи назаридан ўрганиш мумкин.
Ўлкамиз тарихи ва маданиятини билиш учун топонимларни ҳам билиш керак бўлади.
Ҳокимиятдаги топонимик комиссия билан биргаликда тарихий топонимларни сақлаб қолишга эътибор
бериш зарур. Бу ишга ўлкашунослик музейини, тарихчи олимлар ва иқтидорли талабаларни жалб қилиб,
топонимларни ўрганиш, манбалардаги бу ҳудудга оид топонимларни аниқлаш ва бошқа ишларни амалга
ошириш лозим бўлади.
Шаҳар, кўча, маҳалла тарихини ўрганишда тарих, география ва инсон фаолияти билан боғланган
ассоциатив боғланишларни фаоллаштириш зарур бўлади. Тарихий топонимлани ўрганишда материални
танлаб, топонимни ўтмиш тарих билан боғлаш, унинг турли даврларда қандай ўзгаришларга
учраганлигини тарихий манбалардан билиб олиш мақсадга мувофиқдир.
Илгари номаълум бўлган топонимларнинг маъносини аниқлаш бўйича материални излаб топиш
катта қизиқиш уйғотади. Топонимларни ўрганишда қуйидаги алгоритмдан фойдаланиш мумкин [10]:
1.
Топонимнинг пайдо бўлиши;
2.
Объектнинг тарихи;
3.
Ўрганилаетган фанга боғлиқ ҳолда топонимнинг турли аспектлардан келиб чиқиб
тавсифлаш.
Хулоса қилиб, шуни таъкидлаш жоизки, географик номлар инсоният билишининг узоқ ва
мураккаб ривожланиши жараенида юзага келган ва одамларнинг атрофдаги барча нарсаларга
муносабатини, атроф муҳитдаги объектларга ном бериш эҳтиежини кўрсатади. Бундай ҳолат инсоний
жамият ривожининг илк босқичларидаеқ кузатилган. Топонимлар жамият томонидан ва ана шу жамият
учун яратилади, шунинг учун тарих фани ҳам уларни тадқиқ қилиш билан шуғулланади. Ҳар қайси
географик ном тарихийликка эга ва ҳар бир халқнинг маданий едгорлиги ҳисобланади. Географик
номлар тасодифий бўлмайди. Уни жамият беради. Кўплаб топонимларда ҳудудг аҳоли ўрнашишнинг
тарихий босқичлари, аҳолининг хўжалик фаолияти, қадимги миграциялар ва миллатлараро алоқалар,
тарихий, сиесий ва ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар, географик хусусиятлар, жойнинг аломатлари ва
ҳозирги кунда йўқ бўлиб кетган белгилари акс эттирилган.[1]
Умуман олганда, топонимиканинг имкониятлари янада кенгроқдир. Н. Надеждин ѐзганидек:
‚Топонимика ” Ер тилидир, Ер эса китоб бўлиб, унда инсоният тарихи географик номенклатурада
езилган‛. Ана шу тарихни ўрганиш барча тарихчилар учун вазифа бўлиб қолмоқда.
Адабиетлар:
1.
Аюбов А.Р. Топонимы как ценное наследие культуры. // Номаи Донишгоҳ.Ученые
записки.Scientific notes. 2018.№4(57). С.53-57
2.
Карпенко Ю.А. История этимологического метода в топонимии// Историческая
топонимика в СССР: тезисы докл. - М., 1967.
3.
Лихачев Д.С. Достоинство имени // Сборник материалов Второй Всесоюзной научнопрактической конференции "Исторические названия - памятники культуры". - М., 1991. С.113-114.
4.
Мурзаев Э.М. География в названиях - М.:Наука, 1982. - 176 с.
5.
Надеждин Н.И. Опыт исторической географии русского мира. - СПб., 1837. Т.22. Ч.2.
72
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
6.
Нерознак В.П. Движение за возвращение исторических названий //Сборник материалов
Второй Всесоюзной научно-практической конференции "Исторические названия - памятники культуры".
- М., 1991.
7.
Нерознак В.П., Горбаневский М.В. Советский "Новояз" на географической карте. - М.,
1991.
8.
Отечественная
ономастика
XVIII-XX
вв./
Режим
доступа:
https://studbooks.net/836448/literatura/otechestvennaya_toponimika
9.
Сталтмане В.Э. Ономастическая лексикография. - Л.: Наука, 1989.
10.
Ходоровский С.Г. Топонимика как средство формирования культуроведческой и
культурологической компетенций современного школьника./ Режим доступа: https://schoolscience.ru/2/18/30189
***
ЊИСОР ДАР ЗАМОНИ ЊУКМРОНИИ СУЛОЛАИ ШАЙБОНИЊО.
Бердиев Д., унвонљўи кафедраи Таърихи Ватан
Донишгоњи давлатии Хуљанд ба номи Б.Ѓафуров
Дар ибтидои асри ХVI њокимияти феодалии хонадони темурињо таназзул ѐфт. Нишонањои ин
таназзул њанўз охири ќарни ХV пайдо шуда буд. Љангњои дохилии намояндагони темурї бањри њокимият,
зиддияти онњо ва ба чанд марказ (ба мисли Самарќанд, Њирот ва Балх) људо шудани давлати темуриѐн,
тохту тозњои беохири ќабилањои бодянишин, ќашоќшавии омма заиф гардидани иќтидори њарбї ин аст
чанде аз сабабњои сустшавии давлати темуриѐн. Аз њама асосаш халќ аз зулму истибдод ба дод омада
дигар онњоро њимоя намекард.
Аз ин давра ба сањнаи таърих сулола нав аз хонадони ўзбек Шайбониѐн баромад. Таърихи
минбаъдаи Мовароуннањр, аз љумла яке аз вилоятњои бонуфузи мулки Шайбониѐн Њисор ба фаъолияти
ин хонадон зич пайваста аст. Заминањои пурќувват шудан ва ба Мовароуннањр роњ ѐфтани ин хонадон аз
ин иборат буд. Бино ба нишондоди сарчашмањо ва хулосањои татќиќотчиѐн роњ ѐфтан ва буми шудани як
ќисм ањолии туркзабон дар Мовароуннањр дар давоми садсолањо фарќиятњои забонї ва иљтимоии онњо
ва ќабилањои бодянишини турку-муѓулии Дашти Ќипчоќро хеле кам намуд. Дигар омил он буд,ки
руњониѐн низ болоравии ин хонадон ва заиф шудани Темурињоро њис намуда рў ба ин хонадон
оварданд.Мањз иттифоќи Шайбонињо бо уламои ислом ѓаспи Мовароуннањрро тезонид ва барои
пурќувват шудани давлати хонњои ќипчоќ дар ин мавзеъ мусоидат намуд.( 7, 77. ) Ин сулола номи худро
аз номи асосгузораш Муњаммад Шайбонихон (1451-1510), ки бо лаќаби «Шоњбахт» машњур аст
гирифтааст.
Таърихи сиѐсї-иљтимої, иќтисодї ва фарњангии замони њукмронии Шайбонињо дар сарчашмањои
зиѐди таърихи васеъ инъикос шуда, дар ќисми зиѐди он номи вилояти Њисор оварда шудааст. «Зубдат-уласрор»-и Абдулло Алии Насрулло, «Таърихи Рашиди»-и Муњаммад Њайдар, «Шайбонинома»-и
Камоллидин Биної, «Шайбонинома»-и Муњаммад Солењ, «Бахр-ул-асрор»-и Муњаммад ибни Валї,
«Шарафномаи шоњї»-и Њофизї Таниш, «Њафт иќлим»-и Ањмад Розї ва ѓайра аз љумлаи онњост.
Бино ба нишондоди сарчашмањо илњомбахши асоси юришњои Шайбонихон ба Мовароуннањр
бобояш Абулхайрхон буд. Зеро њанўз замони Темурињо давраи њукмронии Шоњрух ў соли
1430-1431
Хоразм ва пойтахти он Урганљро ѓасб карда буд. Абулхайрхон хазинаи Шоњрух Мирзоро ба ањли ќушун
таќсим кард. Бобои Шайбонихон тавонист бо зурї ќабилањои бодянишинро то як дараља муттањид созад.
Аммо баробари вафоти ў ин мутањидкунии зуракї зуд пароканда шуд.
Ба арсаи таърих баромадан ва давлати пурќувват ташкил намудани Шайбонихон дар фазои
сиѐсии Дашти Ќипчоќ пеш аз њама ба мањорат ва кўшишу ѓайрати шахсии ў вобаста мебошад.
Мадракњои таърихї нишон медињанд ,ки сабабгори ба Мовароуннањр ва Хуросон сар даровардан баъд
азони худ намудани ин сарзамин худи Темурињо буданд. Зеро онњо барои њалли муноќишањои байни
хонадони хеш ва юришњои худ алайњи дигар ќабилањои бодянишин аз Шайбонихон ва лашкари њарбии ў
истифода мебурданд. Ин ваъият ба Шайбонихон имконият дод, ки аз вазъи сиѐсию иљтимоии онњо
бархурдор гардида дар шароити ќулай ба корњои дохилии онњо дахолат намояд.
Њанўз ваќти Самарќандро ба даст даровардан, Шайбонихон Бухороро ба бародараш Мањмуд
Султон, Тошканд ва ноњияњои атрофии онро ба амакњояш Кучкунчї Султон ва Суюнч-Хоља-хон, ки
модарашон духтари Улуѓбек њисоб мешуд-супорида буд. ( 4, 85 ).
Дар «Шайбонинома»-и Биної бошад доир ба њуљуми Шайбонихон бањри ѓасби Хоразм омадааст,
ки пас аз Туркистон ва Мовароуннањрро ба даст даровардан Шайбонихон вилоятњои алоњидаи онро ба
амирони машњури хеш таќсим кард: «Вилояти Туркистонро ба Кучкунчї-Султон, Тошкандро ба
бародараш Суюнч Хоља Султон супорид. Шоњруњия ва ноњияњои атрофии он ба амир Ёќуб Вафодор,
пойтахти темурињо бошад, ба Ањмад Султон расид. Вилояти Њисор ва музофоти атрофии онро бошад ба
Њамза Султон ва Мањдї Султон супорид». (5, 127 ).
73
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар «Зубдат-ул-асрор» низ омадааст, ки «Шайбонихон Њисори Шодмон ва Чаѓониѐнро ба
хешовандонаш Њамза Султон ва Мањдї Султон дод».( 1, 71 ).
Њамза Султон ва Мањдї Султон писарони амаки Шайбонихон Суюнч-Хољахон буданд. Баъд аз
вафоти Шайбонихон (соли 1510) Суюнч-Хољахон хони умумии Шайбониѐн эълон шуд.
Њарчанд як муддати кўтоњ вилояти Њисорро Шайбонихон аз њокимони дар боло зикр шуда,
гирифта ба Убайдуллохон супорида буд, пас аз вафоти вай Њамза-Султон ва Мањдї-Султон аз нав соњиби
ин мулк гардиданд. Њукумронии якљояи онњо дар Њисор то соли 1517 давом мекунад.
Бархе аз тадќиќотчиѐн (аз љумла А.А. Семѐнов) ин рафтори Шайбонихон яъне вилоятњои дар
боло зикршударо гирифта ба дигарон доданашро яке аз сабабњои шикасти ў аз дасти Исмоили Сафавї
мешуморанд.
Маълум аст, ки дар баробари Шайбонихон дар он даврон номи шоњ Исмоили I (1502-1524) ба
сањни таърих баромад, ки дар ѓарби Эрон њукмрониро ба даст оварда ба шарќ њаракат кард. Соли 916 њ.
(1510) дуртар аз Марв шоњ Исмоил бо фиреб ба лашкари Шайбонихон сахт шикаст дода сари ўро аз тан
људо кард. Пусти сари Шайбонихонро аз сар, људо карда онро аз коњ пур карданд. Исмоил онро ба
султони турк, Боязиди II фиристод. Косахонаи сари ўро бошад Исмоил бо оби тилло рўйпуш карда,
љоми шаробнўшии хеш кард. Дасти буридаи Шайбонихонро ў ба дигар иттифоќчии худ оѓо Рустам њокими Мозандарон фиристод.( 4, 78-79 ).
Пас аз шикасти Шайбонихон як ќисми мулки темурињо чун Њироту Машњад ба дасти шоњ
Исмоил гузашт. Њамаи њокимонро шоњ аз одамони худ таъйин кард. Зимистонро он сол (соли 916 њ. 1510
мелодї) шоњ Исмоил дар Њирот гузаронд. Ў бисѐр њокимони пештараро хуш пазирої кард. Шоњзодањои
темури наберањои Абу Саид Мирзо, Вайс Мирзо ва Муњаммад Ёр Мирзо аз љумлаи онњоянд. Ў ба Вайс
Мирзо, ки бо номи Хон Мирзо (ѐ Мирзохон) машњур буда, Њокими Бадахшон буд, вилояти пештараашро
баргардонд. Бар замми он њукмронии вилояти Њисорро низ ба ў супорид. Баъд аз ин Мирзохон ва
Султон Бобур бањри ба даст овардани мулкњои аз даст рафтаи темуриѐн ба шоњ Исмоил наздик
мешаванд. Темур Султон писари Шайбонихон аз хавфи шоњ Исмоил тарсида роњи сулњу салоњро пеш
мегирад. Шоњ Исмоил низ ин рафтори уро писандид. Аммо баъд аз хони умуми эълон шудани Суюнч
Хоља Хон наќшаи онњо барбод рафт. Зеро ин рафтори писари Шайбонихонро хони умумї ва дигар
њокимони мањкум намуданд.
Баъд аз ин воќеа шоњ Исмоил аз Султон Вайс Мирзо ” њокими Бадахшон талаб кард то бар зидди
ўзбекон љанг кунад. Албатта ѐри доданро ў ба гардан гирифт. Дар навбати худ Султон Вайс Мирзо,
Султон Бобур њокими Кобулро ба иттифоќ даъват кард. Маълумоти махазњои таърихї гувоњи ин
гуфтањоянд. Алалхусус навиштањои Мирзо Муњаммад Њайдар-амакбачаи Султон Бобур, ки худ шоњиди
бевоситаи ин њодисањост хеле боэътимоданд. Бино бо нишондоди ў «Бобур аз шоњи Исмоил ѐрї гирифта,
аз љињати њарбї пурќувват гашт ва ба тарафи Њисор равон шуд».( 7, 155 )
Дар «Њабиб-ус-сияр» низ омадааст, ки соли 917 њ. /1511-12 м. Султон Бобур бањри юриши зидди
ўзбекон ба тарафи Бадахшон равон шуд, дар он љо Султон Вайс Мирзо ба ў њамроњ гардид.
Мутаасифона дар хотироти Бобур доир ба ин юриш маълумоте оварда нашудааст. Зеро ќайди
воќеањои солњои 915 њ. то 924 њ. дар Бобурнома тамоман нест. Фаќат дар рафти зикри воќеањои минбаъда
аз ин ѓалабаи хеш ном бурдаасту халос.
Хавфи калонро њис карда њокимони пурзури Шайбонї Убайдуллохон, Темур-Султон, њокимони
Њисор- Њамза Султон ва Мањдї Султон њама якљоя бар зидди Султон Бобур хестанд. Ба њамаи ин нигоњ
накарда, Бобур то «Пули сангин» (назди Норак-Д.Б.) омада расид. Дар ин набарди шадид аз ду тараф
одамони зиѐд кушта шуданд. Бинобар гуфти Мирзо Њайдар, ќушунњои Мирзохон ва Султон Бобур ба
ќушунњои узбек зарбањои њалокатовар заданд, онњо маљбур ру ба гурез оварданд. Њамза Султон,
Муталлиб Султон (Мањдї султон) ва Мамак Султонро асир гирифта назди шоњи хушбахт оварданд.
Бобур ба онњо њамон тавр рафтор намуд, ки дар ваќташ Шайбонихон ба хонњои моѓул ва султонњои
чиѓатой раво дида буд. Тамоми шаб таъќиби душманон давом дошт. Њатто рузи дигар то шаб. Онњоро то
сарњади Дарбанди оњанин таъќиб карданд.( 6, 166 )
Баъ аз ин роњ сўи Њисор тамоман кушода шуда монд. Аз Њисор гузашта Бобур роњи Ќарширо
пеш гирифт. Дар он љо Убайдуллохон маскан гирифта буд. Ин хабарро шунида ў сўи Бухоро фирор кард.
Бобур пас аз воќиф шудан аз ин хабар бо зуди дастаи 10-њазор нафарро бо сарварии Мирзохон ба
таъќиби Убайдуллохон равон кард. Аз ин хавфи навбати тарсида Убайдуллохон роњи Туркистонро пеш
гирифт. Аз ин рафтори ў дар њарос афтода, дигар султонњои Шайбони аз паси ў равон шуданд.
Самарќанд ба Султон Бобур монд. Ин ѓалабаи Бобур буда ў бори саввум Самарќандро соњиб шуд.
Ѓалабаи Султон Бобурро шунида, Султонњои Шайбонї Кучкуничихон ва Љонибек Султон, ки дар
Фарѓона бар зидди Султон Саидхон мељангиданд, фирор карданд. Фарѓона бошад насиби иттифоќчии
Бобур - Султон Саидхон шуд. Њамин тариќ Бобур њокими тамоми Мовароуннањр гардид. Аммо ин дер
давом накард. Дар бораи муњорибаи байни Абдуллохон ва султон Бобур Муњаммад Хайдар овардааст.
Бояд зикр намуд, ки ин ѓалабаи осон Бобурро фориѓбол намуд. Ў шахсоне, ки дар ѓалаба ѐрї расонида
буданд ранљонид ва аз такягоњи хеш мањрум гардид. Намояндагони хонадони Шайбониѐн њоло дар
Мовароуннањр обрўю эътибори хешро гум накарда буданд. Ин иштибоњи Бобурро истифода бурда
74
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Убайдулло Султон намояндаи хонадони Шайбониѐн соли 1512 бо лашкари хеш, ки бино ба нишондоди
сарчашмањо шумораашон ба си њазор мерасид ба Бухоро њамла намуд.
Ваќте ки Убайдуллохон ба Бухоро наздик шуд ба ў хабар расониданд, ки ќушунњои Бобур ба
муќобили онњо баромадааст. Ќушунњо то Кули Малик аз паси якдигар омада расиданд. Шумораи
ќушунњои Убайдуллохон си њазор, аз они Бобур ќариб чил њазор буд, лекин дар муњорибаи шадид
лашкари Бобур сахт шикаст хурданд. Ин моњи сафари соли 918 (апрел-май соли 1512) руњ дод. Султон
Бобур дар Самарќанд њамагц 6 моњ њукмрони карда онро нигоњ дошта натавониста, ба тарафи Њисор
фирор кард.( 7, 129 ) Дар роњи фирор ба Њисор Бобур аз дасти иттифоќчиѐни хеш моѓулњо сахт тањќир
дид. Дар роњ онњо байни худ љангу љидол карда, њатто шабона ќасди љони Бобур карданд. Бобур нимурѐн
бо азобу машаќќати зиѐде ба Њисор расида њимоя онро ба амирони содиќаш гузошт. Худаш бошад ба
тарафи Ќундуз равон шуд. Тамоми Њисор ѓайр аз ќалъаи мустањками он, ба дасти моѓулњо монд. Дар
сарчашмањо оиди бедодгарию берањмии онњо нисбати ањолии мањаллї сухан меравад. Ањолиро ќир
намуда, нон чорво ва љињози рўзѓори онњоро бо зўри кашида мегирифтанд.
Муаллифи «Таърихи Рашидї» менависад, ки бедодгарињои бешумор ба ќањтию гуруснагии сахт
овард, халќ маљбур буд, чизњои мурдаро хурад, «ваќте љон дар рамаќ намонд одамони зиндаро њам
хўрданд».
Дар охир аз чил њазор ањолии Њисор фаќат ду њазор љон ба саломат бурданд, дигарњо аз дами
шамшери моѓулњо ѐ аз гуруснагї нобуд шуданд. Зану фарзандони ин бадбахтон ба моѓулњо асир афтода
дар азобу шиканља рўз мегузарониданд. ( 7, 139 )
Њарчанд Бобур бори дигар аз ѐрии Наљми Сонї сарвари лашкари Эрон соли 1512 истифода
намуд, лекин дар назди Ѓиждувон аз дасти лашкари Шайбониѐн бори дигар шикаст хурда ба Њисор омад.
Овозаи бедодгарињои моѓулњоро шунида Убайдуллохон охири зимистони соли 918 -1513 ба
тарафи Њисор равон шуд. Ў бо моѓулњо сахт шикаст дода, ќисми зиѐди онњоро дар љанг нобуд кард.
Боќимондањояшон асир афтоданд. Бо нишондоди таърихнависон ќасди њамаи он азоби уќубатњоеро, ки
моѓулњо нисбати ањоли раво дида буданд, Убайдуллохон гирифт. Шумораи ночизи моѓулњо тавонистанд
ба тарафи Андиљон гурезанд. Пас аз ин вилояти Њисорро Убайдуллохон ба фарзандони Њамза Султон ва
Мањдї Султон супорида худаш ба Бухоро баргашт. Бобур пас аз шикаст хурдан аз тарафи Убайдуллохон
аз Мовароуннањр баромада ба тарафи Кобул гурехт.
Дар «Бањр-ул-Асрор» доир ба супоридани Њисори Шодмон, Чаѓониѐн ва Ќубодиѐн ба писарњои
Њамза Султон ва Мањдї Султон ва Абдул Матлаб Султон ѐдоварї шудааст.( 7, 174 )
Аз соли 919њ/1512м то соли 936њ/1530м Кучкунчихон, ки набераи Улуѓбек њисоб мешуд, хони
умумии Шайбонињо буд. Ў бо лаќаби Кучумхон машњур буда, бештар ваќти худро дар тоату ибодат
мегузаронд. Пас аз вафоти вай аз соли 936њ/1530м то 940њ/1533м писараш Абдусаидхон хони умуми
њисоб мешуд. Пас аз вафоти Абдусаидхон хони умумии Шайбонињо Убайдуллохон 940њ/1533м 946њ/1539м
эълон мешавад. Дар замони ў шиддати љангу љидолњои дохилї ќадре паст гардида вазъи дохилию беруна
каме ором гардида, барои бењтар гардидани авзои дохилии давлати Шайбонињо шароити мусоид
фароњам оварда шуд.
Њанўз дар ањди Шайбонихон давлат ба «амлок», яъне мулкњои хоса таќсим мешуд. Акнун ин
таќсимот боз њам расмитар гардида мулкњо тамоман ба ихтиѐри намояндагони хонадони салтанати
гузоштанд. Соњибони амлок дар умури дохили ќаламрави худ истиќлолияти комил доштанд, онњо акнун
метавонистанд мулкро ба фарзандонашон мерос гузоранд. Амлок танњо дар натиљаи нафоки байнихудї,
гоњо аз даст ба даст мегузашт. Бухоро, Самарќанд, Тошканд, Балх, Њисор ва амсоли инњо амлоки
калонтарин њисоб меѐфтанд. Соњибони ин мулкњо дар ваќтњои гуногун њукмрони мамлакат њам
гардиданд, аз њама бештар ин мансаб (дар нимаи авали асри ХVI) ба њокимони Самарќанд насиб
шудааст. Аз соли 1560 Бухоро мустаќиман пойтахти давлати Шайбониѐн гардид.( 2, 16 )
Пас аз Убайдуллохон писари Кучкунчихон Абдуллатифхон (947/1540-950/1551) ба сари њокимият
омад.
Бино ба нишондоди Убайдулло Наќшбанди Самарќандї дар замони Шайбонињо мулкњои калон
ба њокимони намоѐн дода мешуд ва соњиби ин мулк Султон ном дошт. Њокимияти олї бошад дар дасти
хон буд. Аз љумла њокимони машњури Шайбонї Навруз Ањмадхон (Баракхон) дар Тошканд, Муњаммад
Султон дар Њисор, Дарвеш Султон (бародари Баракхон) дар Ахсикат-Фарѓона-њукмронї мекарданд. ( 2,
54 ) Њокими Њисор Муњаммад Султон писари Њамза Султон буда номаш дар сарчашмањо зикр шудааст.
Доир ба марги Муњаммад Султон дар асари Искандари Муншї «Таърихи мунтазами Носири» дар
робита бо юриши ўзбекон ба Хуросон аз соли 957њ/1550м маълумоти амиќ оварда шудааст. Дар ин
юриш Баракхон Абдуллатиф Султон ва Муњаммад Султон њамроњи ќушунњои Тошкенд, Самарќанду
Њисори Шодмон ширкат доштанд. Муњаммад Султон њамин сол баъд аз њуљум ба Сиистон ва Фарох
њангоми муњосираи Њирот кушта шуд. ( 1, 34 ) Баъд аз Муњаммад Султон Њисор насиби Темур Ањмадхон
гардид.
Дар «Љодат-ул-ошиќин» омадааст, ки соли 1547/1548 шайх Њусайн ба назди њокими Њисор Темур
Ањмадхон ба Њисор омад. Њоким пайрави љараѐни кубравия буд. Як сол пеш аз омадани шайх дар ин љо
халифаи ў Хоља Муњаммад Њайваќї вафот карда буд. ( 12, 148б )
75
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар асари Искандари Муншї ва «Љодат-ул-ошиќин» солњои њокими Њисор будани Темур
Ањмадхон гуногун нишон дода шудааст. Бо номи Темур Ањмадхон мустаќили ва нуфузи зиѐд пайдо
кардани Њисор зич алоќаманд аст. Махсусан нишондоди мадракњои сиккашиносї гувоњи ин фикранд.
Бино бо маълумоти сиккањо пас аз вафоти Навруз Ањмадхон соли 1555-56 хони умумии Шайбониѐн
Темур Ањмадхон эълон гардид. Мутаасифона ин маълумот дар сарчашмањои таърихц дучор наомадааст.
Ин албатта сабаб дошт. Аз таърихи њукмронии хонадони Шайбонї маълум аст, ки хони умумии њамеша
аз авлоди калонтарини хонадон эълон мешуд. Темур Ањмадхон аз авлоди Њамза Султон ва Мањдї
Султон буд, ки падарашон амакбачаи Абдулхайр (падари Шайбонихон) њисоб мешуд. Пас аз вафоти
Баракхон мањз онњо дар авлоди Шайбониѐн калонтарин њисоб мешуданд, на Пирмуњаммадхони I.
Ѓайр аз ин Њисор барои авлоди калони Њамза Султон ва Мањдї Султон кайњо танги мекард.
Барои хони умумц эълон шудани Темур Ањмадхон Султонњои Тошканд ѐри расониданд. Зеро байни
њокимони Тошканд ва авлоди Љонибекињо (шахси машњурашон Абдуллохон) бањри соњиби тахти давлати
Шайбониѐн шуданд дербоз муборизаи шадид мерафт. Аз ин сабаб дар аввал њокимони тошканд
њокимияти Пирмуњаммадхони I-ро эътироф накарданд. Далели хони умуми (Њоќон) эълон шудани Темур
Ањмадхон ин сикка шудани тангањои нуќра бо номи ўст. Њокимони Тошканду Њисор бошанд дер боз бо
њам наздики доштанд. Њанўз Навруз Ањмадхон тарафдори Њошим Султон (њокими Њисор) дар
муборизааш бар зидди авлоди Љонибекињо баромада буд. Зеро онњо Шањрисабзро аз њокими Њисор зуд
зуд кашида мегирифтанд. Бояд ќайд кард, ки дар «Сирољ ”ул-соликин ва Латоиф-ул-орифин» дар ыатори
Муњаммад Султон, номи њокимони мањаллии Њисор ба мисли Њошим Султон ва писари Ваќќос оварда
шудааст. ( 9. 42-43 )
Дар «Зиѐ-ал-Ыулуб» низ номи Темур Ањмадхон ѐдовар мешавад. Дар он љо омадааст, ки пас аз
вафоти Пирмуњаммадхон Хоља Исњоќ бо даъвати Њокими Њисор Темур Ањмадхон ба Њисор равон шуд.
Ваќте Хоља Исњок ва дарвешонаш ба Њисор омаданд њоким вафот карда буд. Љои ўро писари калонаш
Њошим Султон гирифт. Хоља Исњоќро Султонњои Њисорї Фаќир Султон, шоњ Муњаммад Султон пешвоз
гирифтанд.( 3.10а)
Дар ин маноќиб Њошим Султон писари калони Темур Ањмадхон нишон дода шудааст, ки ин
ѓалат аст. Бино ба нишондоди муаллифи «Шарафномаи шоњї» Њошим Султон писари Дустим Султон
њисоб мешуд. Баръакс писари Темур Ањмадхон Султон Хољи Муњаммад Султон Њошим Султонро кушта
ќасди падарашро ситонд.( 10, 11)
Њамин тариќ соли 963њ/1555-1556 милодї Темур Ањмадхон њокими Њисор муддати кўтоњ бошад
њам хони умумї Шайбонињо гардида буд. Пас аз муддати кўтоњ Пирмуњаммад њокими олии давлати
Шайбонињоро ба даст даровард.
Тавсифи мухтасари таърихи сиѐсии хонадони Шайбонињо аз он дарак медињад, ки Њисор дар ин
замон низ мисли пештара яке аз мулкњои пурќувват њисоб шуда њокимони он бањри мустаќилияти пурра
солњои дуру дароз мубориза бурдаанд. Аз тарафи дигар то замони ѓасби Њисор аз тарафи Абдуллохони
II (соли 1574) хонњои олии Шайбонињо бањри пурра тобеъ кардани ин мулк љангњои шадид бурданд.
Давраи њукмронии яке аз њокимони намоѐни хонадони Шайбонињо Абдуллохони II (991њ./1583м1006њ/1598м) дар сарчашмањои таърихц алалхусус «Шарафномаи шоњї»-и Њофизи Таниш васеъ иникос
шудааст. (10, 8) Дар асари мазкур вазъи сиѐсии Мовароуннањр ва Хуросон дар солњои 50-90 асри ХVI низ
ќаламдод шудааст, ки дар бархе аз ин њодисањои таърихї худи муаллиф низ ширкат дошт. Вазъияти
сиѐсии Њисори Шодмон, махсусан ѓасб гардидани он аз тарафи Абдуллохони II мањз дар ин асар
њаматарафа ќаламдод шудааст.
Пас аз ѓалаба бар султонњои Самарќанд ва Туркистон соли 978њ/1570м Абдуллохон наќшаи
ѓасби Тирмизро кашид. Ин буд, ки соли 979њ/1571м ў ба Тирмиз лашкар кашид. Баъд аз љанги нобаробар
соли 980њ/1572м Тирмиз ба зери тасарруфи Абдуллохони II даромад. Ѓайри- чашдошт Динмуњаммад
султон њокими Балх ва Ўзбек Султон њокими Шањрисабз ба ў дар љанг барои гирифтани Термиз ѐрї
надоданд. Ин албатта маънои сар тофтан аз фармони Абдуллохонро дошт. Аз ин сабаб соли 980њ/1572м
Абдуллохони II юриши зидди Балхро пеш гирифт. Моњи рамазони соли 980њ/январи 1573 Абдуллохон аз
вилоятњои Шањрисабз, Миѐнќол ва Њисор ѐри гирифт. Ин ѐрї ба ў имкон дод ду њамлаи пурзўри
душманони хешро зада гардонад. Ѓайри чашмдошт Фаќер Султон сарвари ќушунњои аз Њисор омада
соли 980њ/1573м ба тарафи Динмуњаммад гузашт ва онњо бартари ба даст оварданд. Фаќат ѐрии њарбии аз
Самарќанд (њокимаш Љавонмард Али Султон) ва аз Хоразм расида ба Абдуллохон имкон дод душманро
танг карда, шањри Балхро муњосира намояд. Бо фармони ў роњи ба шањр кашондани хўрокї ва нўшокї
тамоман баста шуд. Ин њолат ба гуруснагии сахт оварда, одамони зиѐд њалок шуданд. Фаќат хабари
расидани ѐрц аз њокими Бадахшон Сулаймоншоњ ва њокими Њисор Њошим Султон (писари Дустим
Султон) ба ањолии шањр каме умед бахшид. Дар асл ин ѐрї нарасид. Шањр маљбур шуд таслим шавад.
Дере нагузашта Абдуллохони II баъд аз шўриши зидди Балх забт намудани Њисорро пеш гузошт.
Доир ба сабабњои ин юриш ва оќибатњои он дар «Шарафномаи шоњї» боби алоњида бахшида
шудааст.(10,8-9). Бино ба нишондоди муаллиф нисбати Абдуллохон њокимони Њисор чанд рафтори
номаќбул зоњир карданд. Махсусан рафтори Фаќир Султон ба Абдуллохон таъасуроти бад гузошт. Ин
буд, ки ў ба Њисор Ањмадхоља атолиќро фиристод. То се шарти уро ба Њошим Султон расонад. Дар
њолати иљро нашудани ин шартњо љанг ногузир буд. Мувофиќи шарти аввал њокими Њисор ба зидди
76
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Сулаймоншоњ-њокими Бадахшон љанг эълон кунад. Шарти дуюм аз вилояти хеш Фаќир Султонро бадар
кунад. Зеро бо вуљуди сазовори марњаматњои шоњона шуданаш ў ба тарафи душман гузашта буд. Шарти
сеюм ба Араб ќушчї роњи вилояти Њисор абади баста гардид. Зеро ў низ бар зидди Абдуллохон исѐн
бардошта буд.
Аз шартњои гузашта баръало маълум аст, ки ў мехост душманони хеш Њисору Бадахшонро, сусту
заиф гардонад, ва дар ояндаи наздик онњоро тобеъи хеш гардонад. Њошим Султон аз ин маќсади
нињонии Абдуллохон пай бурда нахост бар зидди иттифоќчиѐни хеш љанг сар кунад. Фаќир Султон
сипоњсолори љасур буда чанд маротиба њамроњи душманони хон љангида буд. Аз худ дур кардани ў
њаргиз ба манфиати Њошим Султон набуд. Араб ќушчї низ душмани Абдуллохон буда фаъолияту
амалиѐти ўро Њошим Султон меписандид. Ин буд, ки Њошим Султон таклифњои Абдуллохонро рад кард.
Дере нагузашта хабари њуљуми Абдуллохон ба Њисор пањн шуд. Аз ин хабар Њошим Султон ба воњима
афтода Боќибой Найман-ро ба назди Абдуллохон мефиристад то ба ў расонад, ки тайѐр аст мутеъ гардад.
Абдуллохон ин арзу хоњиши уро ба инобат нагирифт, Боќибойро асир гирифта сўи Њисор равон шуд. Ин
њолат султонњои Њисорро сахт ба ташвиш монд. Аз ин рў Фаќир Султон, Абулќосим Султон, Муњаммад
Ќосим Султон зуд ру багурез нињоданд. Онњо ба вилояти Кулоб равон шуданд. Ин рафтори султонњо
ањволи Њошим Султонро хеле вазнин гардонд. Аз ин рў ќарор дод бо чанд бародар ва хешовандонаш чун
Муњаммад Шариф Султон ва дигарон дар ќалъаи Њисор љой гирифта бар зидди душман љангад. Доир ба
ин муњориба муаллиф аз лињози услуб ва мавќеи мудофиавї хеле мустањкам будани ќалъаи Њисорро ќайд
кардааст. Њамин тариќ соли 982/1574 Абдуллохон бо лашкари зиѐд Њисорро муњосира кард. Љанги
шадиде чанд муддат давом кард. Одамони Њошим Султон истодагари намуда аз камон ва занбаракњо тир
паронида роњи душманро мебастанд. Дар набардњо аз тарафи Абдуллохони II бошад сипоњонаш Устод
Руњи ва Кулбоб Кукалтош, ки бо тупњо девори ќалъаро рахна карданд-машњ=р гардиданд. Худи
Абдуллохон бемор буд ва бо мадади Мавлоно Абдулњаким ном табиб (писари Султон Мањмудтабиб)
шифо ѐфт. Љанги нобаробар ќувваи одамони Њошим Султонро сусту бемадор гардонид. Ѓайр аз ин байни
одамони наздики ў низ љангу љидол сар зада онњоро њисси нобоварї фаро гирифт. Бархе аз онњо мисли
Абдул-бийќушчї ва дигарон аз дохили ќалъа (хоинона-Д.Б.) шабона дар манор ва деворњои ќалъа оташ
афрўхтанд ва ќушунњои Абдуллохон бо њамлаи пурзур ба дохили ќалъа зада даромаданд. Муњофизони
ќалъа шикаст хурданд. Њошим Султон ва Муњаммад Шариф Султон асир афтоданд. Писари Темурхон
Хоља Муњаммад Султон, ки дар ин юриши Абдуллохон ширкат дошт, хоњиш намуд, то Њошим Султонро
ба у супоранд. Ў ќасоси падарашро гирифт. Яъне Њошим Султонро ба шамшер зада кушт. Аз ин
маълумот бармеояд, ки Њошим Султон њукмронии Њисорро аз Темурхон ба зури гирифта буд. Худи
Темурхон бошад аз дасти Њошим Султон кушта шудааст. Аз ин рў Њољи Муњаммад Султон аз
амакбачааш Њошим Султон ќасди падарро гирифт. Сабаби баъд аз Темурхон ба Њисор соњиб нашудани
Хоља Муњаммад Султон низ мањз Њошим Султон буд.
Пас аз ѓалаба бар Султонњо ва њокими Њисор, Абдуллохон њукмронии ин вилоятро ба Узбек
Султон супорида худаш суи Бухоро равон шуд. Баъд аз се сол Абдуллохон ќушунњои њарбиро аз Балх,
Бухоро ва Њисори Шодмон љамъ намуда ба тарафи Гурљистон равон шуд. Лек ин юриш барор нагирифт.
Ќушунњои Бобо Султон писари Баракхон ин ќувваи Абдуллохонро зада пас гардониданд. Дар
«Шарафномаи шоњї» омада аст, ки чанде аз Султонњои Њисорї ба мисли Фаќир Султон, Мањди Султон,
Муњаммад Шариф Султон, Муњаммад Ќосим Султон пас аз ѓасби Њисор аз љониби Абдуллохон (соли
1574-Д.Б.) дар даргоњи Бобо Султон паноњ љустанд. Њамроњи писарони хеш онњо Ясаули ќушунњои Бобо
Султон таъин гардиданд. Онњо хуб мусаллањ гардида бо захираи зиѐди лавозимоти љангї ва роњбалодони
зиѐд дар сафи пеши ќўшун меистоданд. Дар ѓалабаи Бобо Султон дар муњорибаи зидди ќувваи њарбии
Абдуллохон мањз ѐрии амалии Султонњои Њисорї низ назаррас буд. Дар Акбар-нома ѐ худ «Таърихи
Акбарї» Абдулфазли Алламї бошад, доир ба муборизаи шадиди байни намояндањои охири темурї бо
Шайбонињо маълумотњои муфид оварда шудааст.
Махсусан иттифоќи Узбек-Султони Шайбонї ки њокими вилояти Њисор буд бо Сулаймон шоњ ва
набераш Хусрав-Султон љолиби диќќат аст. Бино ба маълумоти муаллифи номбурда соли 992њ/1589
муборизаи намояндагони Темурї ва њокимони Шайбонї бањри ба даст даровардани Кўлоб ва Бадахшон
ба нуќтаи охирин расид. Ба намояндањои Темури муяссар гардид Узбек Султонро ба тарафи худ кашанд
ва ба ин маќсад соли 1584 дар яке аз љазирањои Амударѐ ањднома бастанд. Тибќи ин ањднома Узбек
Султон ба ѐрии Сулаймон шоњ аз Њисор ќушун фиристод.
Дар «Таърихи оламорои Аббосї»- омадааст, ки соли 999њ/1590-1591милодї чандин шањрњои
хурди Хуросон мисли - Љом, Хаф, Гургон, Фушанг ва ба зери тасаруфи хонадони Шайбонињо даромад.
Дар ин юришњои Абдулмуъмин ќушунњои Балх, Бадахшон, Њисори Шодмон, Андхой Шибурѓон ѐрии
амали расониданд. Ин маълумотњо аз он дарак медињад, ки њокимони Њисор аз лињози њарбї низ хеле
пурќувват буданд. Бесабаб нест, ки њокимони Шайбонї зуд-зуд аз онњо ѐрии њарбї мепурсиданд. Њамин
тариќ Абдуллохон II соли 1574 Њисор, 1584 Бадахшонро ѓасб намуд. Соли 1588- Њирот ва охири охирон
соли 1595 Хоразмро низ ба зери тасарруфи худ даровард. Ў яке аз аз намояндагони машњури њокимони
Шайбонї ба шумор меравад. Дар замони ў давлати Шайбонињо аз љињати сиѐси-иќтисодї ва мадани
тараќќи ѐфт. Пас аз вафоти Абдуллохони II соли 1598 ба љои ў писараш Абдулмуъмин нишаст. Лек
њокимияти ў дер давом накарда худи њамон сол аз тарафи гурўњи феодалон кушта шуд. Охирин
77
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
намояндаи хонадони Шайбониѐн Пирмуњаммади II фаќат ба як ќисми ночизи давлат соњиб шуда ба зуди
њалок гардид. Њамин тариќ њокимияти хонадони Шайбонињо, ки ибтидои ќарни ХVI ба арсаи таърих
баромада буданду мулки Хисор дар зери тобеати онњо буд ба охир расид. Љойи онњоро сулолаи
хонадони нав-Аштархонињо ѐ худ Љонињо иваз намуд. Пойтахти ин давлат Бухорои куњнатаърих буд.
Њудуди зиѐди собиќ давлати замони Темуриѐнро ин хонадони нав аз худ намуд. Таќдири минбаъдаи
вилояти Њисор, ки тобеи Балх буд, низ ба ин хонадон вобастагї дорад.
Пайнавишт:
1.
Ахмедов Б. А. История Балха. ( ХVI- перв.полов. ХVIII веков) .- Тошкент: Фан, 1982.
2.
Ѓафуров Б. Ѓ. Тољикон. Охирњои асри миѐнаи ва давраи нав. Китоби дуюм.- Душанбе:
Ирфон, 1985.-с.416.
3.
Зиѐ-ал-ќулуб. Дастнавис аз захираи китобхонаи Пажуњишгоњи таърих, бостоншиносї ва
мардумшиносии ба номи Ањмади Дониш. Раќами.122.
4.
Муњаммад Солењ. Шайбонинома, Спб: 1908.
5.
Материали по истории казахских Ханств ХV-VIII веков. Алма-Ата, 1969.
6.
Махмуд ибн Вали.Бањр- ул- асрор фи маноќиб-ил-ахѐр , дастхати Пажуњишгоњи
ховаршиносии А И Узбекистон , раќами 1375.
7.
Муњаммад Њайдар. Таърихи Рашидї. Дастхати Пажуњишгоњи ховаршиносии А И
Узбекистон раќами 1430.
8.
Семѐнов А. А. Первые шейбаниды и борьба за Мавераннахр. Материалы по истории
таджиков и узбеков Средней Азии. Выпуск 1, Сталинабад,1954.
9.
Семѐнов А.А. Уникальный памиятника географической Среднеазиатской литературы ХVI
века //. Известия Узб. Фил. АН СССР, 1940, №12
10.
Хафиз-и Таниш Бухари. Шарафнома-йи- Шахи. Т.2, Москва: 1989.
11.
Хамза Камол.Вторжение кочевых племѐн Дашт-и Кипчак в Среднюю Азию. //Наследие
предков.-2007.- №10.
12.
Љодат-ул-ошиќин.дастнавис аз захираи китобхонаи ба номи Абулќосим Фирдавсї.
Раќами 18.
***
ЊИСОР ДАР ОСОРИ ИЛМИИ МУЊАЌЌИЌОН ВА ЌАЙДИ САЙЁЊОНИ ТО ИНЌИЛОБИИ
РУС. (НИММАИ ДУЮМИ АСРИ ХIХ ИБТИДОИ АСРИ ХХ)
Дилмурод Бердиев
Унвонљўи кафедраи Таърихи ватани ДДХ ба номи Бобољон Ѓафуров.
Водии Њисор (ибтидояш Ѓузору Шањрисабзи Љумњурии Ўзбекистон интињояш Обгарми
Тољикистон) мавзеи њосилхез, дорои иќлими хуби субтропикї буда, онро чун водии шодмону сурурбахш,
файзбору зарнисор тавсиф менамоянд.
Водии Њисор яке аз марказњои тамаддуни мардуми тољик буда дербоз мавриди эътирофи
муаррихону сайѐњон ва бостоншиносон ќарор гирифтааст. Ин водї дар њама давру замон сањнаи
пурталотуми њаѐти сиѐсї ва иќтисодї буд. Аз ин рў њанўз аз замонњои ќадим таърихнигорону сайѐњони
мамолики гуногун ба таърихи ин диѐри зебоманзару њосилхез таваљљуњи беандоза доштанд. Њарчанд
ноќис бошад њам дар осорњои хаттии муаърихони юнониѐну римиѐн арабњову аврупоиѐн сањифањои
гуногуни њаѐти таърихии ин водї аз замонњои ќадим ѐдовар шудааст. Дар чањорроњаи Роњи Бузурги
Абрешим љойгир шудани водии Њисор омили асосї ва заминаи боэътимоди рушту њамкорињои ин водї
бо давлатњои бузурги Шарќу Ѓарб гардида, номи онро чун Водии зарнисор маълуму машњур
гардонидааст. Тадќиќу омўзиши њаматарафаи таърихи ин водии зархез нишон дод, ки дар њаќиќат он
њамчун маркази бузурги таърихї-мадании Мовароуннањр ва Хуросон буда, дар тамаддуни Осиѐи
Марказї мавќеъи муњим дорад.
Таърихи бою ѓанї ва ѐдгорињои бузурги мадании он аз љониби муњаќќиќону сайѐњони Аврупо
њанўз аз ибтидои асри ХIХ омўхта шудааст. Аз љумла, сайѐњи машњури Фронсавї Габриел Бонвалот дар
китобаш «Аз Кавказ то Њиндустон тавасути Помир» (Париж, соли 1888) ин диѐри зебову афсонавиро хеле
моњирона тасвир намудааст, ки имрўз муњаќќиќони таърихи Њисор онро васеъ истифода мебаранд. Бе
муболиѓа ѐдовар бояд шуд, ки аз њама зиѐд ба таърихи сиѐсї, њаѐти иљтимоиву иќтисодї, инчунин
ѐдгорињои меъмориву мавќеъи љуѓрофии Њисор муњаќќиќони рус ва сайѐњони он таваљљуњ зоњир
намудаанд. Албатта он сабабњои зиѐд дошт, ки дар тадќиќоти олимону муаррихони тољик бањои гуногун
дода шуда аст. Аз љумла муаррихи намоѐни тадќиќотчии нуктасанљи таърихи Њисор академик Ањрор
Мухторов менависад: «Баъд аз Осиѐи Миѐнаро забт кардани Русия ва шикаст хўрда ба ин давлати
пуриќтидор тобеият пайдо кардани аморати Бухоро, шарќшиносони рус барои њартарафа омўхтани ин
кишвар сањми калон гузоштанд. Олимони соњањои гуногун на танњо ба ќаламрави Генерал-губернатории
78
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Туркистон балки ба гўшањои дурдасти Кўњистони аморати Бухоро сафар намуда, саѐњатнома, асару
хотирањо навиштаанд.[10,14]
Бекигарии Њисор яке аз мулкњои рушт ѐфта ва аз лињози стратеги хеле муњими кўњистони
Аморати Бухоро њисоб мешуд.
Пеш аз њама мо бояд давраи оѓози тадќиќу омўзиш ва ќайду хотироти сањифањои сайѐњону
муњаќќиќони русро, ки ба нимаи дуввуми асри ХIХ ибтидои асри ХХ рост меояд аз лињози сиѐсї ба назар
гирем. Зеро ин замон оѓози истилои мулкњои зархези Осиѐи Миѐна аз љониби Русияи подшоњї буд. Бањри
дурусти омўхтани мавќеъи љуѓрофии Осиѐи Миѐна, њайати этникии ањолии тањљои он, ва иќтидори
њарбии давлатњои Осиѐи Миѐна њайатњои зиѐд бо номи муњаќќиќону сайѐњон ба ин диѐр фиристода
шуданд. Водии Њисор бо замини зархезаш дар байни дигар мулкњои тобеъи Аморати Бухоро мавќеъи хос
дошта, барои роњ ѐфтан ба дигар мулкњои куњии тобеъи он мавќеъи муњими стратегї дошт.
Албатта дар байни муњаќќиќону шарќшиносони намоѐни рус сањми беандоза бузурги
ховаршиноси бузурги рус академик В.В.Бартолд ва шарќшиносу муаррихи намоѐн академик
А.А.Семѐновро дар мадди аввал бояд гузошт. Маќолањои таърихии В.В.Бартолд бо номи Њисор ва
Чаѓониѐн новобаста ба њаљми хурдаш доир ба тадќиќи таърихи асримиѐнагии Њисор хишти аввалро
гузошт.[1,13]
Хушбахтона муњаќќиќи намоѐни таърихи Њисор Зафар Дўстов дар китоби хеш бахшида ба љашни
3000-солагии Њисор матни ин маќолаи таърихиро дастраси умум гардонид. Дар асоси сарчашмањои
муътамади таърихї дар ин маќола пайдо шудани номи Њисори Шодмон ва роњи тайкардаи он дар
масири таърих мухтасар баѐн шудааст. Бино ба иттилои ин олими маъруф барои Аврупоиѐн водии Њисор
пас аз экспедитсияи русии Њисор соли 1875 маълум гардидааст.[4,206-208]
Шарќшиноси маъруф А.А.Семѐнов њанўз соли 1898 ба Њисор омада мењмони беки он Остонаќул
Ќушбегї гашта буд. Хотирањои ў доир ба мардуми тањљої, урфу одат ва анъанањои онњо хеле љолибанд.
Аз љумла А.А.Семѐнов баъд аз суњбати бо Остонаќул Ќушбегї кардааш чунин изњори аќида намудааст:
«Тамоми вазъияте ки ў дар он мезист, тавре ќарор дошт, ки амалдорону њарбиѐни сершумор, ки
Остонаќулбек Бухорои Шарќиро тавассути онњо идора мекард, ягон хел маош намегирифтанд, фуќарои
тобеъро ошкоро ва берањмона ѓорат мекарданд.[2,24]
Маълумотњои ин олими бузург аз вазъи ќашоќиву, зулму истибдод ва берањмии њокимони он
замонаи Њисор дарак медињад. Маълумоти бештар дар бораи яке аз машњуртарин њокимони Њисори
замони Аморати Бухоро Остонаќул Ќушбегї дар хотирањои дигар муњаќќиќи рус В.И.Липский оварда
мешавад. Аз љумла ў менависад, ки Остонаќул Ќушбегї «бойтарин шахс дар тамоми ќаламрави Бухоро»
буд. Донишманд љањондида будану одоби муоширатро аз муносибаташ ба худ ва њамсафаронаш
В.И.Липский дида ба ў бањои баланд додааст. Наздикии њокими Њисор Остонаќул Ќушбегї бо Амири
Бухороро аз амалиѐтњои дипломатии ў, сафарњояш ба Русия ва обрўяш дар назди амир хулоса кардааст.
Ин далелњо аќидањои нодурусти баъзе аз тадќиќотчиѐни шўравиро доир ба бесаводию кундфањмии
њокимони аморати Бухоро аз љумла Њисор нишон медињад.
Бояд зикр намуд, ки аксар муњаќќиќону сайѐњони рус, ки нимаи дувуми асри ХIХ ва ибтидои ХХ
ба Њисор омаданд, шахсони њарби буданд. Дар байни онњо Д.Н.Логофет, Стеткевич, Лилиентал, Н.Маев,
Т.Андреев, Л.Н.Соболев, Н.А.Бендерский, Б.И.Литвиновро алоњида бояд ќайд намуд.
Зеро мањз дар хотираву навиштањои онњо муњаќќиќон доир ба тарафњои гуногуни њаѐти сиѐсїиљтимої, иќтисодї, анъана ва урфу одатњо инчунин ѐдгорињои меъмории Њисори ин замона маълумотњои
пурќиммат пайдо намудаанд.
Алалхусус яке аз аввалин муњаќќиќони Њисор афсари Генерал-губернатории Туркистон
Н.А.Маев дар осори таърихии хеш «Очерки мулки Њисор» доир ба табиати зебои мулки Њисор ва ќалъаи
таърихии он маълумоти пурќиммат овардааст. Ў аз љумла менависад, ки кўњи Варзоб дар назди Душанбе
љойгир аст ва пур аз арча, дарахтони њамешасабз, дар доманаи кўњ бошад чормаѓз, писта, ангури ѐбої,
бодом хеле зиѐд аст. Болотар дар дараи Варзоб 20 чаќрим дуртар аз Душанбе, чашмаи Оби гарм љой
дорад, ки бо гуфти одамони ин љо зиндагикунанда дар оби он гўшт мепазад.[8,198]. Инчунин ў рушди
зироаткориро махсус ќайд карда шоликорї, гандум, љав, љувори, боѓу токпарвариро дар бекигарињои
Дењнав, Юрча ва Њисор ќайд кардааст. Албатта баробари ин ў доир ба мавќеъи љуѓрофии Бухорои
Шарќї аз љумла Ќалъаи Њисор бештар маълумотњо овардааст. Дар баробари ин бо маќсади аниќ
намудани мавќеъи љойгиршавии шањру дењоти водии Њисор Н.Маев њолати роњњо бинову ќалъањои
мудофиавии њар як шањрро муфассал тавсиф намудааст. Чунончи, роњ ба дараи Ромит аз он љо ба
Ќаротегин, љанубтар бошад роњ ба Балљувонро бурданашро махсус ќайд намудааст. Масофаи роњро аз
Кофарнињон то Файзобод 20 верст нишон додаст. Ў менависад, ки «Ќурѓони Файзобод нимвайрона буда
ин нишонаи он, ки ваќтњои охир он ягон хел мустаќил набуда наќши сиѐсї намебозад. Он аз љониби
амлокдор идора карда мешавад, ки онро беки Њисор мегузорад ва дар муќоиса ба Њисор шањри
дуюмдараља аст.[8,198]. Инчунин маълумотњои ў доир ба савдо ва таќсимоти њудудї - маъмурии мулки
Њисор басо муњимманд. Доир ба рушти савдо маълумот оварда аз љумла менависад: «Дар Њисор ва
Кулоб тамоми намуди ѓалладона ва меваи боѓу ток истењсол карда мешавад. Аз Дењнав, Њисор, Душанбе
ба Бухоро ѓалла заѓирпоя, намаки машњури Ѓузор, аз Кулоб, Њисор, Балљувон ба Бухоро ва Ќаршї
гусфанд мебаранд. Аз куњи Њазрати Имом, наздикии Кўлоб ба Балљувон, Кўлоб њатто Бадахшон намак
79
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мебаранд.[9,269] Доир ба таќсимоти маъмурї менависад, ки Мулки Њисор ба 10 бекигари таќсим
мешавад: Ѓузор, Шеробод, Бойсун, Дењнав, Юрча, Њисор, Балљувон, Кўлоб, Ќурѓонтеппа ва Ќубодиѐн.
Ѓайр аз ин амлокдорњои Дарбанд ва Файзобод вуљуд дорад ва онњоро худи амир таъйин мекунад. Дигар
амлокдорњо дар шањру дењањо аз љониби бекњо таъйин карда мешавад.[9,270]
Хулоса ў соли 1875 яке аз аввалинњо шуда ба Њисор омада мавќеъи стратегии Њисорро хуб омўхт.
Аз муњаќќиќон гиѐњшиноси машњур В.И.Липский охири асри ХIХ солњои 1896-1898 се маротиба ба
Њисор омада буд. Ў њамчун узви љуѓрофишиносони Русия бањри омўзишу тадќиќи табиату набототи
водии Њисор хизмати намоѐн кардааст. Маълумотњои ў доир ба Ќаротоѓ ва табиати мафтунгари он, беки
Њисор Остонаќул Ќушбегї алалхусус дар бораи Душанбе хеле љолибанд. Доир ба Душанбе чунин
менависад «Аз дур чунин менамояд, ки ин шањр шањри калони сердарахте буда, дар соњили чапи рўд
воќеъ гаштааст». [7,397-398]
Мањз тавассути хизмати ин гуна мухаќќиќон бањри омўзиши илмии табиати Њисор флора ва
фаунаи он асос гузошта шуд. Аввалин шуда онњо гербарияњо тартиб дода, доир ба гиѐњњои шифобахши
ин диѐр, намудњои њайвонњои нодири он маълумотнома љамъ карда буданд.
Дигар маълумотњои муњими тадќиќотчиѐну сайѐњони рус доир ба таърихи Душанбе мебошад, ки
аз рўи мавќеъ дуюмин шањри бекигарии Њисор њисоб мешуд. Тибќи яке аз хабари маљаллаи «Азиатский
вестник» омадааст ки Њисор вилоятест, ки дар шарќии Бухоро љой гирифта 10-рўза роњ аст ва дар
доманаи ќаторкуњњо љойгир аст. Шањрњои асосиаш Њисори-нав, Дењаи нав мебошад. Дар шањри якум
њокими ин вилоят Сайид-Атолиќ бий, падараруси амири њозираи Бухоро, (Амир Њайдар дар назар аст.
Д.Б.) мешинад. Атолиќ дар ин љо унвони хеле муњим њисобида мешавад. Шањри дуюм аз аввала хеле хурд
аст. Ќариб дањ шањрчањои дигар, бо заминњои атрофаш тобеъи њамин Њоким аст.[11,176]
Бино ба нишондоди муњаќќиќи намоѐни таърихи Душанбе муаррихи варзида Шарќи Юсупов дар
тадќиќоту хотироти А.Ф.Костенко, Н.Н.Покотило, Н.В. Маев, Э.Геклю, Р.Ю. Рожевитс, А.В. Нечаев,
Д.А.Чумачѐв, П.В.Андреев, Л.Н.Соболев барин муњаќќиќони рус доир ба таърихи Душанбе маълумоти
пурќиммат оварда шудааст.
Душанбе охири асри ХIХ яке аз марказњои муњими савдои водии Њисор ба њисоб мерафт. Дар ин
хусус Д.Н.Логофет менависад, ки рўзњои якшанбе ва чоршанбе дар ин љо бозори калон мешуд ва аз
тамоми гўшаю канор барои хариду фуруш ба ин бозор меомаданд. «Бошандагони дењањои болооби
Зиддї (аз љумла бошандагони дењаи Панљхок) барои бозори кардан ба Душанбе меоянд. Онњо бештар
биринљ харид мекунанд. Бошандагони Яѓноб низ барои хариди молњои гуногун ба њамин бозор меоянд.
Њатто соли 1896 онњо аз муносибати бад ва тангкунии амалдорони амир ба ў (В.И.Липский-Д.Б.) арз
карда буданд.[7,141]
Ин маълумотњо фикри барѓалати Душанбе дар гузашта таърихи казои надоштро ботил баровард.
Мусаллам аст, ки њарчанд Душанберо ба мисли Бухорову Самарќанд барин «Силсилаљунбонњои
маданияти тољикон» баробар кардан мумкин нест, бо амри таърих он имрўз ба маркази њамаи тољикони
љањон мубаддал гаштааст. Тадќиќу омўзиши таърихи гузаштаи он ќарзи фарзандии муаррихону
муњаќќиќони имрўзаи тољик ба њисоб меравад.
Дигар тадќиќотчии рус генерал майори артиши подшоњии рус Д.Н.Логофет доир ба калонтарин
шањрњои Бухорои Шарќї маълумот дода менависад, ки аз љињати шумораи ањолї шањрњои Бухорои
Шарќї. Њисор, Ѓузор, Ќаротоѓ, Кўлоб, Балљувон, Ќубодиѐн ва ѓайра ба шумор мераванд. Дар соли 1909
ањолии Њисор 10 њазор нафарро ташкил дода,дар Ќаратоѓ ќариб 5 њазор нафар, Кўлоб зиѐда аз 5 њазор
нафар ањолї зиндагї доштанд. Душанбе то 4000 нафар сокин дошт.[6,479]
Маълумоти ў доир ба зиндони Њисор низ ањамияти калони таърихї дорад, зеро ў бо чашми хеш
зиндонро дида шароити вазнину тоќатнопазири онро воќеона тасвир намудааст.
Маълумоти Д.Н.Логофет, ки соли 1911 аз шањри Ќаротоѓ дидан карда буд доир ба њайати ањолии
водии Њисор басо љолиб аст.Ў менависад, ки дар водии Њисор намояндагони халќњои тољик, узбек,
ќирѓиз, туркман, њазорањо, эронињо, русњо, арабњо, афѓонњо, яњудињо , лўлињо ва дигарњо зиндагонї
мекунанд.[5,44]
Ин маълумот пеш аз њама рангорангии њайати миллии Њисорро нишон медињад. Аз таърих
маълум аст, ки айнан њамин давраи таърихї аниќтараш соли 1875 фирориѐни њинду аз дасти
мустамликадорони инглис гурехта Њисорро ватани дуввуми хеш ќарор додаанд. Албатта ин аз он дарак
медињад, ки замини зархези водии Њисор ва мардуми кўњнафарњанги он дер боз бо халќу ќавмњои зиѐд
ањлона зиндагонї мекунанд. Њаќ ба љониби муњаќќиќи намоѐни таърихи Њисор Зафар Дустов аст, ки
фармудааст: «Агар офтоб дар ќатраи обе инъикос ѐбад пас чењранамои Тољикистон Њисори Шодмон аст,
зеро дар ин љо тољикони водию кўњистон бо ќавму ќабилањои дигар асрњои зиѐде дар руњи њамдиливу
њамсоягї зиндагї мекунанд.[3,4-5]
Хулоса тадќиќу омўзиши њаматарафаи мероси илмии олимону муњаќќиќон ва ќайду хотироти
сайѐњони сершумори руси ниммаи асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ барои кушодани пањлуњои гуногун ва
сањифањои норавшани таърихи ин давраи водии Њисор сарчашмаи боэътимодест.
Пайнавишт
80
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
1.
Бартольд В.В. ” Гиссар (Хисар)/ВВ.Братольд.Энциклопедия Ислама.ч.II.ЛейденЛейпциг.,1908.
2.
Донишномаи Њисор.Сармуњаррир С.Одина.Душанбе:Ирфон,2015.-756с.
3.
Зафар Дўстов. Њисор чењранамои Тољикистон./З.Дўстов //Маорифи Тољикистон,2014.№6.С.4-5.
4.
Зафар Дустов. От зороастрийского Шумана до Хисори Шодмона./ З.Дустов.Душанбе,2014.-223 с.
5.
Зафар Дўст ва дигарон.Аз Сабо то Шањринав./З.Дуст.-Душанбе :Њумо,2007.
6.
6.Логофет Д.Н.В горахи на равнинах Бухары./Д.Н.Логофет С.Петербург,1913,479с.
7.
ЛипскийВ. Горная Бухара./ В.Липский, Санкт Петербург,1902 ќисми 2.398 с.
8.
Маев Н.А. Очерки
Гиссарского края./ Н.А.Маев.Материалы для статистики
Туркестанского края.С.Петербург,1879.-400 с.
9.
Маев Н.А. Географического очерки Гиссарского края и Кулябского бекства./ Н.А.
Маев.Материалы для статистики Туркестанского края..-С.Петербург,1879.-400 с.
10.
Мухторов Ањрор. Таърихи Њисор./А. Мухторов.-Душанбе: Бухоро,2015.448с
11.
О нынишнем состоянии некоторых областей и городов Средней Азии.// Азиатский
вестник,1926,февр.С.176.
***
ШАРҲИ ҶАШНИ САДА АЗ НИГОҲИ МУТАФАККИРОН.
Бобоева Муслимахон
ДДХ ба номи акад. Б.Ѓафуров
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ
Раҳмон дар мулоқот бо зиѐиѐни мамлакат, ки 19-уми марти соли 2011 дар театри опера ва балети ба номи
С.Айнӣ баргузор гардид, қайд намуд, ки «Ҷашни Наврӯз яке аз суннатҳои хеле қадими миллати мо
маҳсуб шуда, ниѐгонамон онро ҳанӯз аз замонҳои хеле қадим, аз айѐми салтанати пешдодиѐн бо як
ифтихори бузург ид мекарданд ва ин айѐмро гиромӣ медоштанд». 7
Дар тӯли таърих ин ҷашни миллии мо, ки дар он пирӯзии нур бар зулмот, адолат бар ҷаҳолат,
зебоӣ бар зиштӣ, гармӣ бар сардӣ ва ғалабаи инсони бунѐдкору офаранда бар нерӯҳои аҳриманӣ
таҷассум ѐфтааст, дар паҳнои васеи ҷуғрофии Осиѐи Марказӣ, Ҷанубу Ғарби он, Ховари Миѐна ва
Аврупо низ қавму миллатҳои зиѐдеро ба ҳам оварду муттаҳид сохт. Дар бузургтарин ѐдгории фарҳангии
қавмҳои ориѐӣ, китоби «Авесто» низ аз Наврӯзи бостон ѐд шуда, он чун нури равшан, офтоби тобанда, ки
заминро аз карахтӣ ба бедорӣ ҳидоят мекунад, тасвири ҷовидонӣ ва маъво дорад. Наврӯз чун ҷашни
бузург дар хеш таърихи пайдоиш, рушду нумӯи миллати моро бозгӯ карда, нақши худшиносиву худогоҳӣ
ва иттиҳоду ҳамбастагии моро бо дигар қавмҳою миллатҳои сайѐра сайқал додааст.
Муаррихи барҷастаи қарни Х1 Абулфазли Байҳақӣ дар иртибот ба масъалаи мазкур чунин
нигоштааст: »Нахустин сифати инсони хуб бояд он бошад, ки зоти худ бишиносад, зеро чун зоти хеш
бидонист, чизҳоро дарѐфт. Ҳар касе, ки хештанро натавонист шинохт, дигар чизҳоро чӣ гуна тавонад
донист.»6
Вақте ки кас китобҳои муаррихони бузурги гузашта ва адабиѐти пурғановати даврони
Сомониѐнро варақ мегардонад, мебинад, ки халқи мо на танҳо дорои адабиѐти бузург, балки соҳиби
ҷашну маросимҳои зиѐде ба монанди Меҳргон, Сада, Наврӯз, Нилуфару Тирагон, Шаҳриваргон,
Хуррамрӯз, Баҳманҷана, Обонагон ва амсоли онҳо будааст ва ба ҳар яки ин ҷашнҳо арҷ мегузоштааст.
Олими бузург Абӯрайҳони Берунӣ дар китоби худ «Осор-ул- боқия» дар боби «Андар ҷашнҳои порсиѐн»
меорад, ки эрониѐн мувофиқи завқу салиқаи худ моҳе як ѐ ду иди пуршукӯҳ доштаанд ва ин иду ҷашнҳо
дар рӯзу соатҳои муайян, бо иштироки мардуми зиѐд гузаронида мешуданд.
Агар ҳангоми гузаронидани иди Наврӯз пухтани суманак ва оростани ҳафт хони наврӯзӣ хос буд,
дар Меҳргон афрӯхтани оташи муқаддас ва ҷиҳозонидани хон бо ҳафт меваи меҳргонӣ, лаҳзаи
бузургдошти гандум чизи муҳим ба ҳисоб мерафт. Дар ҷашни Сада бошад, муҷаҳҳаз сохтани дарахти
ҷовидонхирад, фурӯзон кардани гулханҳо, рӯи хон ниҳодани ҳафт навъи тухми растанӣ аз шартҳои асосӣ
маҳсуб мешуд.
Бузургони мо Муҳаммад Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро», Абулқосими Фирдавсӣ дар
«Шоҳнома» ва Абӯрайҳони Берунӣ дар осори гаронмояи худ «Осор-ул боқия» иттилоъ додаанд, ки
ҷашни Сада дар рӯзи 10-уми моҳи Баҳман, ки ба 30-31-уми январи солшумории мелодӣ мутобиқ аст, яъне
50 -шабу 50 -рӯз пеш аз Наврӯз ботантана ҷашн гирифта мешуд.
Деҳхудо чунин меорад: »Аммо сабаби номаш ба сада чунон аст, ки аз ӯ то Наврӯз 50- рӯз аст ва
50- шаб, вале вожаи иштиқоқӣ, ки аслӣ менамояд, ин аст, ки ҷашни Сада, ки дар даҳуми баҳманмоҳ
гирифта мешуд, дуруст сад рӯз пас аз оғози зимистони панҷмоҳа буд (чӣ эрониѐни бостон солро ба ду
81
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
бахш мегиранд: тобистони ҳафтмоҳа ва зимистони панҷмоҳа) номи «Сада» ишора ба гузаштани сад рӯз
пас аз оғози зимистон аст.
Даҳум рӯз аз порсиѐн буда, ки рӯзи ҷашнӣ ва иди бузург аз порсиѐн буда, сидқи муарраби он аст
ва сад ки ду панҷоӣ аст, порсӣ аст ва монанди шаст, ки ду сӣ аст ба син омада, гӯянд аз он ид то иди
Наврӯз панҷоҳ шабу панҷоҳ рӯз бувад, онро Сада ном ниҳодаанд ва дар он шаб оташбозӣ карданд ва
кӯҳҳои оташ аз ҳема ва чӯб барафрӯхтанд ва баъзеи ин ҷашнро ба Фаредун нисбат додаанд ва гуфтаанд:
Сада ҷашни мулуки номдор аст,
Зи Афредуну аз Ҷам ѐдгор аст. Унсурӣ (ба нақли Онандроҷ)
Номи рӯзи даҳуми баҳманмоҳ аст ва дар ин рӯз форсиѐн ид кунанд ва ҷашн созанд ва оташи
бисѐр афрӯзанд ва мулуку салотини эшон мурғону ҷонварони саҳроиро гирифта дастаҳои гиѐҳ бар пойи
эшон баста оташ дар он гиѐҳ зананд ва раҳо кунанд, то дар ҳаво бипаранд ва дар саҳро бираванд ва
ҳамчунин оташ дар кӯҳ ва саҳро зананд.
Гӯянд возеъи ин ҷашн Каюмарс буда, боис бар ин аст, ки Каюмарсро сад фарзанд аз анос ва
зукур буд, чун ба ҳадди рушду тамиз расиданд дар шаб ин рӯзи ҷашнӣ сохт ва ҳамаро кадхудо кард ва
фармуд ки оташи бисѐр афрӯхтанд бадон сабаб онро Сада мегӯянд: ва баъзе мухтареъ ин ҷашн Ҳушанг
бини Сиѐмакро медонанд ва сабаби он дар «Ҷашни Сада мазкур аст ва ҷамъе бар онанд, ки чун дар ин
рӯз адади фарзандони Одам ба сад расид, ҷашни азиме кард бад ин ном мавзум шуд. Ва баъзе дигар
гӯянд, чун аз ин рӯз то Наврӯз 50 -рӯз ва 50 -шаб аст, ки маҷмуи он сад бошад, бинобар ин сада мегӯянд
ва сад ба сад муарраби сад ба син аст»
Даҳум рӯз аз баҳманмоҳ, ки ҷашни муғон аст. Муарраби он ва ду вожа барои тасмияи он
гуфтаанд, яке он ки аз он рӯз то Наврӯз 50- рӯз мебошад, дувум он ки дар он рӯз адади фарзандони одам
ба сад расида бувад ва дар қадим садро ба син менавиштанд. (Рашидӣ) .
Ҷашне аз ҷашнҳои муғон ки рӯзи даҳуми баҳманмоҳ бошад.5
Яке ҷашн кард он шабу бода хӯрд,
Сада номи он ҷашн фархунда кард. (Фирдавсӣ)
***
Зи Ҳушанг монад он сада ѐдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳрѐр.
(Фирдавсӣ)
***
Биҳиштам биѐмад зи оташкада,
Чу наздик шуд рузгори Сада.
(Фирдавсӣ)
Ҷашни Садаро Султони масъуд бини Маҳмуди Ғазнавӣ низ мегирифт. (Таърихи Байҳақӣ)
Шаби Сада аст, яке оташи баланд афроз,
Ҳақ аст мар Садаро бар ту ҳақ он бигзор. (Фаррухӣ)
***
Аз пайи таҳнияти рӯзи нав омад бар шоҳ,
Сада Фаррух рӯзи даҳуми баҳманмоҳ. (Фаррухӣ)
***
Ин ҷашни фаррухи Садаро чун талоягон,
Аз пеши хештан бифиристод комгор.
(Манучеҳрӣ)
***
Омад эй саид аҳрор шабу ҷашни Сада,
Шаби ҷашни Садаро ҳурмати бисѐр бувад. (Манучеҳрӣ).
Ва инак биѐмадааст ба 50 -рӯз пеш ҷашни Сада талояи Наврӯзи навбаҳор. (Манучеҳрӣ)
Ҷашни Сада оини ҷаҳондор Фаридун,
Бар шоҳи ҷаҳондор фарҳ бод Ҳумоюн. (Унсурӣ)
Ва Афредун хуш он рӯз ки Заҳҳокро бигирифт ва мулк бар вай рост гашт, ҷашни Сада бинҳод.
(Наврӯзнома)
Ба Наврӯзу Ҷамшеду ҷашни Сада,
Ки нав гаштӣ оини оташкада. (Низомӣ)
Сада барои мардуми деҳқон ҷашни муждарасонанда аз баҳору меҳнат ба ҳисоб мерафт ва аз
наздик омадани Наврӯз башорат медод. Ба ин гуфтаҳои Фаррухии Сиистонӣ далеланд:
Сада омад, ки туро мужда диҳад аз Наврӯз,
Мужда бипзиру бидеҳ хилъату кораш битироз.
Маҳз рӯзи 21-уми март мутобиқи Қатъномаи 64-уми Маҷмааи умумии Созмони Миллали
Муттаҳид »Рӯзи байналмиллали Наврӯз» тасдиқ ва қабул гардид. Дар иртибот ба ин муносибат
Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон зикр намуд:
82
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
«Ҷаҳонӣ шудани Наврӯз барои ривоҷи табодули фарҳангҳо, густариши ҳусни тафоҳуми байни
миллатҳо ва таҳкими сулҳу суботи халқҳо нақши муассир мегузорад ва барои муаррифии боз ҳам
бештари фарҳангу тамаддуни мардуми ориѐитабор мусоидат менамояд» Эмомалӣ Раҳмон.
Рӯйхати адабиѐт:
1.
Абулқосим Фирдавсӣ
«Шоҳнома» ҷ. 1-9 Душанбе 1964с.
2.
Бертелс Е. Праздник
джашни Сада в таджикской поэзии // Известия АН Тадж ССР, том 17, Сталинабад 1953
3. Тоиров У. «Бируни» Изб. соч. том 1 Ташкент
4.Деҳхудо, Алиакбар. Луғатнома. Ҷилдҳои 8,9, 10, 21, 29, 35. Теҳрон, соли 1337 ш.
5. » Ғиѐс-ул-луғот» Муҳаммад Ғиѐсуддин Ромпурӣ, Душанбе, 1989
6.« Бурҳони Қотеъ» Муҳаммад Ҳусайни Бурҳон Душанбе, Адиб, 2004с.
7. «Минбари халқ» нашрияи марказии ҳизби халқии демократии Тоҷикистон аз 31-уми марти
2011с.
***
ФИЗИКА ВА ЊИФЗИ САЛОМАТЇ
Бобониѐзова Г.А., Умаров У.С.
(ДДОТ ба номи Садриддин Айнї)
Оламе, ки моро ињота кардааст, бисѐр аљоиб ва мураккаб мебошад. Њама чизи табиат дар назари
аввал муаммо менамояд, инсон бошад, кўшиш мекунад, ки сирри ин муаммоњоро кушояд, фањмад, ки
барои чї, чаро ва чї тавр ин ѐ он њодисаи табиати моро ињотакарда ба амал меояд.
Инсон муаммоњои табиатро ошкор карда, дарњол дар бораи чї тавр истифода бурдани донишњои
бадастоварда барои осон шудани њаѐт ва мењнат фикр мекунад. Њамин тавр аз кунљковї ва зиракї дониш
тавлид меѐбад, аз дониш бошад, малакаю мањоратњо пайдо мешаванд.
Физика на фаќат китобњои илмї, илми даќиќу љиддї, асбобњои мураккаб ва лабораторияњои
бузург аст, балки он боз љањонбинї буда, доираи назари хонандагонро ташаккул медињад. Донишњои
физикавї барои таъмини бехатарї кўмак менамоянд, чунки ќонунњои физикї дар њама љое, ки материяи
физикї мављуд аст, амал мекунанд:
1. Яке аз хусусиятњои асосии материя ” ин њаракат мебошад. Моро њаракатњои гуногуни љисмњо
ињота кардаанд ва аз ин рў донистани ќонунњои механика бехатариро дар роњњо таъмин менамоянд.
2. Дар замони мо бе электр њаѐти инсонро тасаввур кардан номумкин аст, вале надонистани
ќонунњои физикї дар ин бобат ба њодисањои нохуш оварданаш аз эњтимол дур нест.
3. Инсоният истифодаи энергияи атомро ѐд гирифт. Чї тавре ки маълум гардид, истифодаи
энергияи атомї риояи ќоидањои бехатарии муайянро таќозо менамояд.
Маълум мегардад, ки бехатарии њаѐт, њифзи саломатї танњо њангоми соњиби дониш ва малакаю
мањоратњо будан, имконпазир аст. Дар дарсњои физика маводи гуногунмазмун омўхта мешаванд.
Вазифаи муаллим дар дарс на танњо омўзонидани асосњои илм, балки омўзонидани татбиќи донишњои
азхуд кардашуда дар тўли њаѐт низ мебошад. Барои ба ин маќсад расидан њалли масъалањои физикї
мусоидат менамояд. Њангоми омўзиши физика аз синфи 7 то 11 мавриди омўзиши маводи таълимї ва
мустањкамкунии он чунин масъалањоеро бояд њал намуд, ки мазмуни онњо ба њифзи саломатї ва њаѐт
равона шуда бошанд.
Дар таълими физика њангоми омўзиши мавзўъњои алоњида, диќќати хонандагонро ба љузъиѐти
«њифзи саломатї»-и маводи таълимї љалб намудан аз ањамият холї нест.
Акнун њалли якчанд масъалаеро пешнињод менамоем, ки онњо барои ташаккул додани
муносибати бошуурона ба њифзи саломатї мусоидат мекунанд.
1. Синфи 7. Мавзўи «Инерсия»
Хусусияти њолати оромї ѐ њаракати ростхаттаи мунтазами худро нигоњ доштани љисмро инерсия
меноманд. Инерсия аз калимаи юнонї гирифта шуда маънояш бењаракатї, бефаъолиятї мебошад. Њамин
тариќ, њаракати љисмро њангоми набудани таъсироти љисмњои дигар, њаракат бо инерсия меноманд. Ин
хусусият аз массаи љисмњо вобаста аст, чунки масса ” ин ќобилияти инертнокии љисмро тавсиф мекунад.
Ягон љисм суръати худро фавран таѓйир дода наметавонад ва љисми њаракаткунанда низ фавран ќарор
гирифта наметавонад.
Масъала: роњи пас аз тормозхўрї тайкардаи мошинњои сабукрав ва боркаши пурборро њисоб
кунед. Суръати ибтидоии њаракати њарду мошин 20 м/с аст.
(љавоб бо метр њосил карда мешавад);
83
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Где:
= 0 м/с ” суръати интињоии мошинњо;
= 20 м/с ” суръати ибтидоии мошинњо;
m = m1 = массаи мошини сабукрав (тахминан 850 кг);
m = m2 = массаи мошини боркаш (тахминан 4000 кг);
F1 = ќувваи тормоздињии мошини сабукрав (тахминан 17000 Н);
F2 = ќувваи тормоздињии мошини боркаш (1500 Н).
Аз њалли масъала хулоса бароред: оѐ аз пеши мошини дар њаракатбуда гузаштан ба њаѐти одам
хатарнок нест? Аз пеши кадом мошини дар њаракатбуда гузаштан хатари бештар дорад: аз пеши мошини
сабукрав ѐ мошини боркаш ва барои чї?
2. Синфи 8. Мавзўъ: Буѓњосилшавї
Сўхтани пўсти бадани одам дар буѓ назар ба оби љўш хатарноктар аст. Энергияи буѓ нисбат ба
энергияи оби љўш хеле зиѐд аст. Ин барзиѐдии энергия ба миќдори гармии дар њарорати љўшиш барои
буѓњосилшавї зарурбуда баробар мебошад.
Њангоми дар оби љўш сўхтани пўсти бадан аз оби љўш миќдори гармии Q = cm(t 2 ” t1) [Љ] хориљ
мегардад. Њангоми дар буѓ сўхтани пўсти бадан бошад, аз буѓ миќдори гармии Q = cm(t 2 ” t1) + Lm [Љ]
хориљ мегардад.
Њисоб кунед, ки њангоми дар 100 г оби љўш ва ѐ дар 100 г буѓи об сўхтан, пўсти бадани одам чї
миќдор гармї ќабул мекунад.
с = 4200 Љ/(кг·0С) ” гармиѓунљоиши хоси об;
m = 0,1 кг ” массаи оби љўш ва буѓи об;
t2 = 1000 C ” њарорати оби љўш;
t1 = 36,60 C ” њарорати пўсти бадани одам.
L = 2300000 Љ/кг ” гармии хоси буѓњосилшавї.
Маълумот барои андеша ва муќоиса: миќдори гармии 200000 Љ бофтањои пўсти бадани одамро
дар масоњати тахминан 10 см2 ва чуќурии 2 мм месўзонад, ки ин ба дараљаи дуюми љароњати сўзиш
баробар аст.
Аз њалли масъала доир сўхтани пўсти бадани одам дар буѓи об ва дар оби љўш, хулоса бароред.
3. Синфи 10. Мавзўъ: Њаракат тањти таъсири ќувваи вазнинї. Афтиши озод
Њангоми афтиши озод дар њар як сония суръати љисм ба 10 м/с зиѐд мешавад. Агар љисм аз
баландии 5 м (баландии хонаи дуошѐна) афтида бошад, суръати онро њангоми ба сатњи Замин
бархўрданаш муайян кунед.
Формулаи корї:
2 gh [м/с].
Дар ин љо: g=10 м/с2 ” шитоби афтиши озод (бузургии доимї);
h = 5 м ” баландии афтиш.
Барои муќоиса: 10 м/с = 36 км/ст.
Аз њалли масъала доир ба хатари аз ягон баландї љањидан ва ѐ афтидан, хулоса бароред.
4. Синфњои 8 ва 10. Мавзўъ: Ноќилњо ва ѓайриноќилњо
Њангоми бо асбобњои электрии рўзгор сарукор доштан, ба маќсадњои техникї истифода кардани
љараѐни электрї дар хотир бояд дошт, ки љараѐни электрї ба саломатї ва њаѐти инсон зарар оварда
метавонад.
Дараљаи хатар аз љараѐни электрї ба ќувва ва тўли таъсироти он, инчунин роњи љараѐн дар
бадани инсон вобаста аст. Хусусан ба таъсироти љараѐн дил ва майнаи одам њассосанд, зеро пеш аз њама
амалиѐти онњо осеб дида метавонанд.
Аксари одамон љараѐни ќуввааш таќрибан 1 миллиамперро њис мекунанд. Љараѐни ќуввааш
якчанд миллиампер њиссиѐти дардро ба вуљуд меорад, њарчанд њанўз барои одами солим хатарнок нест,
вале ќувваи љараѐни зиѐда аз 10 мА сабабгори чунон кашидашавии мушакњо мегардад, ки одам
ќобилияти аз манбаи љараѐн (масалан сими лучи љараѐндор, асбоби нољўри электрї) људо шуданро гум
мекунад. Дар ин њангом нафаскашї ќатъ гардида метавонад. Дар айни замон одамро аз шабакаи электрї
људо карда нафасдињии сунъиро ба кор бурда, одамро ба њаѐт баргардондан имконпазир аст.
Аз љараѐни электрї эњтиѐт шуданро фаромўш насозед, ба симњои луч бе боварии ќатъї даст
нарасонед. Барои одами ба симњои лучи љараѐндор расидаро људо кардан аз диэлектрикњои боэътимод
(резина, чинї, чуби хушк, пластмассањо) истифода баред. Ба одами аз таъсироти љараѐн зарардида њарчи
зудтар нафасдињии сунъиро ба кор андозеду ба ќадри имкон тезтар ѐрии таъљилиро даъват намоед. Њар
гоњ аз амалиѐти худсаронаи насанљида (аз ќабили то гулў ба хок гўр кардан) худдорї намоед. Аз ин рў бо
ќойидањои ѐрии аввалини бехатарї огоњ будани њар як фард њатмист!
Љараѐни электрии таѓйирѐбандаи шиддаташ 127-220 В, ки аз шабакањои электрї љорист ба њаѐти
инсон хатарнок буда метавонад. Дар натиљаи таъсири чунин љараѐн дили онсон якбора аз кор монданаш
аз эњтимол дур нест. Ба њаѐти инсон љараѐни электрии шиддаташ то 40 В-и таѓйирѐбанда ѐ доимї бехатар
аст.
84
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Њангоми ба асбобњои электрї ѐ ќисми лучи онњо, ки изолятсия надорад дар тамос будани инсон ў
тањти таъсири љараѐни электр ќарор дошта метавонад. Таъсири љараѐни электрї тавассути ашѐњои
тамоман тасодуфї, ки ноќили зарядњои электрианду дорои шиддатанд гузашта метавонад. Љараѐни
шиддаташ баланд њангоми канда шудану ба сатњи замин расидани хатњои интиќоли баландшиддати
электрї бо воситаи замин њам ба инсон таъсир карда метавонад.
Њисоб кунед, ки ба кадом масофаи бехатар одам ба сими шабакаи интиќоли энергияи электрии
шиддаташ 220 В-и ба сатњи замин афтида, наздик шуда метавонад. Чунин пиндоред, ки дар њар як метр
дур аз сим шиддат ба 20 В кам мешаваду шиддати бехатар барои њаѐти инсон 40 В аст.
Оид ба хатари дар назди симњои кандашудаи интиќоли энергияи электрї истодан, хулоса бароред.
5. Синфи 9. Мављи садо
Мо дар олами садоњо зиндагї мекунем. Садои форамро одатан садои мусиќї мегўянд. Мусиќии
мавзуни баланд таппиши дилро фаъол мегардонад, људошавии адреналинро ба вуљуд меорад, самараи
мутобиќшавиро фароњам меорад ва шунавоии шахси мусиќидўст фаќат ба детсибел (дБ) мувофиќат
мекунад. (Њадди поѐнии баландии садо чун бел муайян шудааст. Ин бузургї ба шарафи ихтироъкори
телефон Т. Белл чунин номида шудааст. Њадди њисси дардомези садо 130 дБ (1 детсибел = 1дБ = 0,1 Б)
муќаррар шудааст). Шахси мусиќидўсти ба чунин вазъият афтида оњиста-оњиста ќобилияти
мусиќифањмияшро гумм мекунад. Ба чунин вазъият бештар љавонони доимо ба дискотекањою консертњои
рок мусиќачиѐн раванда, инчунин шахсони дар кўчањо бо гўшмонак (аз плеер ѐ телефони мобилї) мусиќї
гўшкунанда дучор меоянд.
Њиссиѐти мазасанљї (таъмсанљї), биниш, шомма, ломиса ва шунавої панљ њиссиѐти биологианд.
Чунин мењисобанд, ки дар давраи эњѐи организмњои зинда њиссиѐти шунавої аз њама охир пайдо
шудааст. Аз њамин сабаб њам узви шунавої хеле нозук аст. Гум кардани њиссиѐти шунавої хеле осон аст
ва ба ин нигоњ накарда инсон ба њифзи узви шунавої ањамияти љиддї намедињад.
Гўши инсон садоњои басомадашон аз 16 Њс то 20000 Њс-ро ќабул мекунад. Барои муоширати
байни одамон садоњои басомадашон аз 500 то 2000 Њс мусоиданд.
Муќаррар шудааст, ки баландии гуфтугўи инсон ба 40 дБ, ѓалоѓулаи оддї ба 80 дБ ва садои
тайѐра ба 110-120 дБ баробар аст. Тањти таъсири доимии ѓалоѓула гўши инсон аввалан ќобилияти ќабули
садоњои басомадашон баландро гум мекунад ва дар ин њолат одамон хониши паррандагонро
намешунаванд.
Њар гуна мусиќї ѐ суруди форам агар баланд садо дињад ба ѓалоѓула табдил меѐбад. Ѓалоѓула ба
саломатї ва рўњияи инсон таъсири бад мерасонад. Аз ин рў барои аз ѓалоѓула эњтиѐт шудан воситањои
махсусро истифода мекунанд. Масалан, барои хонањои истиќоматї меъѐрњои ѓалоѓула муќаррар
гардидаанд: рўзона ” 55 дБ ва шабона ” 45 дБ. Ѓалоѓула дар роњњои мошингарди шањр то ба 70 дБ
мерасад.
Тањти таъсири доимии ѓалоѓулаи аз 85 дБ баландтар ќисми зиѐди одамон ќобилияти
шунавоиашонро гум мекунанд. Садоњои аз 85 дБ баландтар ваќти зиѐнрасониро коњиш медињанд. Аз ин
лињоз меъѐрњои махсуси њимоявї аз ѓалоѓуларо дар љойњои корї кор карда баромадаанд. Бе истифодаи
воситањои махсуси муњофизатї ваќти корї дар муњити ѓалоѓула (ба њар 5 дБ-и аз меъѐри
муќарраргардида зиѐд) ду маротиба кам карда мешавад. Ѓалоѓулаи аз њама баландтарини имконпазир бе
истифодаи воситањои махсуси муњофизатї 115 дБ-ро дар муддати 15 даќиќа (барои як рўз) ташкил
медињад. Ѓалоѓулаи дилхоњи аз 140 дБ зиѐд дар љойи корї мамнўъ аст. Дар гўшмонакњои плеер ва
телефонњои мобилї садоњои аз ин њам зиѐд мавриди истифода ќарор доранд. Бинобар ин духтурон
истифодаи чунин гўшмонакњоро барои инсон садамаи акустикї номидаанд.
Њангоми тахминан то 30% гум кардани њиссиѐти шунавої, инсон кар мешавад. Њисоб кунед, ки
барои ба чунин њудуд расидани њиссиѐти шунавоии хонанда чанд ваќт сарф мешавад, агар њамарўза
муддати ду соати тавассути гўшмонак аз плеер ѐ телефонии мобилї гўш кардани мусиќии баланд
њиссиѐти шунавоии вай тахминан ба 0,05% кам шавад.
Доир ба хатари тавассути гўшмонак аз плеер ва ѐ телефони мобилї гўш кардани садои мусиќии
баланд, хулосањои зарурї бароред.
Адабиѐт
1. Кикоин И.К., Кикоин А.К. Физика ” 9. Китоби дарсї барои синфи 9-и мактаби миѐна. ”
Душанбе: Маориф, 1992.
2. Лукашик В.И. Китоби масъалањои физика. ” Душанбе: Маориф, 1991.
3. Тульчинский М.Е. Качественные задачи по физике в 6-7 классах. Пособие для учителей. - М.:
Просвещение, 1976.
4. Умаров У., Љумъаев Њ., Раљабов У. Масъалањои паст кардани хатари офатњои табиї дар
таълими физика. Дастури таълимї барои курсњои такмили ихтисоси муаллимони физика. ” Душанбе:
ДЉТИБКМ, 2011.
***
85
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
КОНФУЦИЙ ФАЛСАФАСИДА ИНСОН МУАММОСИ
М.Ж.Бозоров (СамДЧТИ)
М.А.Хандамова (СамДЧТИ)
Қадимги даврда шаклланган Хитой фалсафаси турли хил йўналиш, оқимларга бойдир. Хитой
фалсафий тафаккурининг ўзига хос томонларидан бири воқеа, ҳодисалар, билиш, ижтимоий ҳаѐт, ўзаро
муносабатлар, ахлоқий камолот ҳақидаги ҳар қандай фикр мулоҳазалар инсон меъѐри билан узвий бир
тарзда боғланганлигидир. Хитой фалсафий маънавияти хилма-хил бўлишига қарамасдан, моҳиятан
ички барқарорликдан иборат ва ўзаро боғланиб кетади.1
Хитой фалсафаси тарихида Конфуций ”Кун Фуцзи (милоддан аввалги 552-479 йиллар) муҳим
мавқега эгадир. У йирик Хитой файласуфи, тарихчи, давлат арбоби бўлиб, конфуцийлик таълимотига
асос солган шахсдир.
Конфуцийнинг фикрича, инсон ўз моҳиятига кўра, яхлит, бир бутундир. Шунинг учун ҳам
одамлар ўз табиатига кўра яқин, лекин ўзларининг хулқ-атворлари, урф-одатларига кўра бирбирларидан йироқдирлар. Инсон ўзининг ички моҳиятига кўра, бошқаларга яхшилик қилишга,
эзгуликка мойиллиги бор. Турли урф-одатлар, расм-русумлар ва удумлар ахлоқий тамойилларнинг
рўѐбга чиқиши учун ички импульс беради. Ким ўзининг қалби ва ақли имкониятларидан тўла
фойдаланса, ўзини намоѐн қилади2.
Шундай қилиб, машҳур хитойлик мутафаккир инсонпарварлик билан яхшилик орасида уйғунликкўприк ўрнатади. Бундай уйғунлик қадимги замон Хитой фалсафасида яратилган ахлоқийликнинг ‚олтин
қоидаси‛ эди. Худди шу қоида аста-секин ‚сўз билан иш‛ орасидаги мутаносибликнинг вужудга келиши
учун замин яратди3.
Конфуций Хитой фалсафаси тарихида биринчилардан бўлиб, одамнинг инсон даражасига
кўтарилишида жамият, давлат, ижтимоий муҳитнинг таъсири бўлади, деган қоидани илгари суради. Ўзи
фаолият кўрсатаѐтган жамиятда фуқароларнинг тўқ-фаровон яшашлари учун зарур бўлган сиѐсий,
маънавий-ахлоқий тамойилларни ишлаб чиқишга ҳаракат қилади41.
Конфуций фикрича, жамиятнинг асосий-ячейкаси-оиладир. У жамият ва давлатни катта оила,
деб тушунади. Оилада азал-азалдан ўрнатилган тартиб-қоидага кўра кичик катталарга бўйсиниши лозим
бўлганидек, давлатда ҳам кичиклар катталарга бўйсунишлари керак. Оиладаги тартиб-интизом, қавм”
қариндошчилик, уруғ-аймоғчилик белгиларига асосланса, давлатда ўрнатилган тартиб-интизом кўпинча
шахснинг ижтимоий мавқеига, жамиятда эгаллаган ўрнига қараб белгиланади. Конфуций ўзи яшаѐтган
жамиятда содир бўлаѐтган ахлоқсизликлардан қаттиқ ташвишга тушади, фуқароларни тарбиялашга
ҳаракат қилиб, уларни инсоф-диѐнатга, бир-бирларини ҳурмат қилишга, атроф-муҳит мусаффолигини
таъминлашга чорлайди. Унинг тушунтиришича, инсонийликнинг турли-туман кўринишларини ўзида
мужассамлаштирган чинакам инсон фақат ўзи учун эмас, бошқалар учун ҳам яшамоғи керак. Инсоннинг
инсонийлиги, энг аввало қуйидагиларда намоѐн бўлиши лозим. Яъни: а) ўзи эришишни орзу қилган
муваффақиятларга бошқалар эришиши учун ҳар томонлама кўмак бер; б) ўзингнинг бошингга
тушушини истамаган кулфатларни бошқаларга ҳам раво кўрма.
Конфуцийлик тўғридан-тўғри, агар ҳар бир киши ўзи ҳақида ўйламасдан, биринчи навбатда
бошқалар олдидаги бурчини бажаришга ҳаракат қилсагина жамиятда энг мақбул тартиб бўлиши мумкин,
деган фикрни илгари суради. Конфуцийлик таъсири остида таълим инсонпаварлик характерига эга
бўлди. Конфуцийликдаги ижобий томон ахлоқий такомиллашувга чақирув, жень (инсонпарварлик,
одамийлик) ва ли (жамият ва оилада одамлар ўртасидаги муносабатларни белгиловчи, инсонпаварликка
асосланган хулқ-атвор қоидалари)дир2.
Конфуцийнинг фалсафий таълимотида одамнинг чинакам инсон даражасига кўтарилишида
жамият, унда ўрнатилган тартиб-интизом ҳал қилиши аҳамиятга эга эканлигига алоҳида эътибор
қаратилади. Шунинг учун ҳам етук инсон жамиятда мавжуд бўлган тартиб-қоидаларни ҳурмат қилмоғи
керак. Жамиятда инсонпаварликка (жень) асосланган барча тартиб-интизомлар осмондан тушган, унга
ҳамма итоат қилмоғи шартдир. Барча тартиб-интизомлар, ахлоқий қоидалар, Конфуций қарашларида ‚Ли‛ деган тушунчада ўз ифодасини топган. Жамиятда ‚Ли‛ бўлмаса тартиб-интизом ҳам бўлмайди,
Қаранг. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар(тажрибавий матн) 1 китоб.Тузувчи ва илмий муҳаррир
Қ.Назаров. ‚Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриѐти‛ Тошкент-2004. 32-бет.
2 Қаранг. Степанян М.И. Восточная философия. М., 1997. 48-бет.
3 Қаранг. Чориев А. Инсон фалсафаси.Биринчи китоб. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриѐти.
Тошкент. 2007. 21-бет.
4Қаранг., Философия. Часть первая. История философии. М., 1999. 42-44-бетлар.
2 Кудаев М.Р., Апиш Ф.Н. История систем образование и воситания: от древнейших цивилизаций до нового
времени: Учебно-методические материалы по истории педагогики. Блок 1. ”Майкоп: Из-во ООО «Аякс», 2008.
53-бет.
1
86
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
тартиб-интизом йўқ жойда эса ривожланиш бўлмайди, деган фикр-мулоҳазалар Конфуций таълимотида
марказий ўринни эгаллайди. Конфуций таълимотида ушбу ғоялар жамиятни бошқариб турган
ҳукмдорлар учун ўз ҳукмларини сўзсиз бажартириш, фуқароларга тобелик руҳини сингдириш, ҳеч қандай
эътирозсиз бўйсуниш қайфиятини шакллантириш учун қўл келганлигини ҳам унутмаслик керак.
Юксак (идеал) даражадаги тарбияланган одам, Конфуций нуқтаи-назарича олижаноб, ҳақиқатга
интилувчи, ҳурматни жойига қўювчи, бой маънавий маданиятли бўлиши керак. Конфуций, одамлар ўз
табиатига кўра бир-бирларига яқин турадилар, аммо одатларига кўра бир-бирларидан жуда катта фарқ
қиладилар. Шунинг учун таълим ва тарбия ишида одамларни фарқлаш керак эмас, аммо ҳар бир
кишининг оқилликка эришиш имкониятларини ҳисобга олиш зарур.
Жаҳон цивилизацияси тарихида биринчилардан бўлиб хитойлик мутафаккир Конфуций инсон
фаолиятини баҳоловчи мезонни яратишга ҳаракат қилди. Унинг тушунчасича, одамлар ўртасидаги
ўзаро муносабатлар табиат қонунларига асосан эмас, балки аллақандай ўзига хос қонуниятларга асосан
содир бўлади1.
Кишилар фаолиятини тўғри баҳоламоқ учун, энг аввало, ўша фаолиятнинг содир бўлиш
сабабларини аниқламоқ зарур. Бир ибора билан айтганда, инсон фаолиятига баҳо беришда, унинг сўзига,
нутқ қилишига қараб эмас, балки кундалик ишига қараб баҳоламоқ лозим, деган хулосага келади.
Конфуцийлик тарафдорларининг фикрича, ердаги дунѐ осмон образи ва унга ўхшатиб яратилган
бўлиб, унга ҳеч қандай қўшимча ва ўзгаришлар киритилиши керак эмас. Ижтимоий ҳаѐтнинг асосий
тамойиллари (Конфуций фикри бўйича): а) давлат бошлиғига содиқлик; б) юқоридагиларга ҳурмат; в)
бурчга содиқлик ва бошқалар. Конфуцийлик, бир томондан инсон ва жамиятни турли тўқнашувлардан
ҳимоя қилишга, иккинчи томондан, инсонни аниқ, конкрет ижтимоий идеалларга эришишга йўлловчи
анъаналар, урф-одатларни сақлаб қолишни ташвиқот қилади.
Қадимги мутафаккирнинг таълимоти давлат мафкурасининг асоси бўлди. Бу Шарқий Осиѐ
ҳаѐтига таъсир ўтказди. Конфуцийлик узоқ вақт давомида Хитойда ўз аҳамияти жиҳатидан Буддизмга ўз
ўрнини бўшатиб бермади. Конфуций - жамиятнинг ахлоқий ва тўлиқ уйғунлигини таъминлаш ғояси
новаторидир. Фалсафа қоидаларига амал қилган ҳолда, инсон ўзи ва атрофидаги дунѐ билан мос келади.
Конфуцийлик Хитой ахлоқининг устунига айланиб, халқнинг турмуш тарзини шакллантирди.
Конфуцийлик Хитой цивилизациясининг образини шакллантиришда ҳал қилувчи рол ўйнади. Конфуций
фалсафасининг асоси - бу жамиятнинг уйғунлиги асосини ташкил этишдан иборатдир.
***
НАЗАРИЯ, АНДЕША ВА ПЕШНИҲОДҲО ДАР МУБОРИЗА БО ТЕРРОРИЗМИ
БАЙНАЛХАЛҚӢ
М.Болтаева., Р. Усанов., М.Абдуллоҷонова, Оқилова М.,
устодони кафедраи умумидонишгоҳии
фарҳангшиносии ДДХ ба номи академик Б.Ғафуров
Дар Паѐми Президенти гуфта мешавад, ки «Вақтҳои охир дар ҷаҳон раванди бартариҷӯӣ,
мусаллаҳшавии бошитоб, пайдоиши нишонаҳои марҳалаи нави ‚ҷанги сард‛ боиси нигаронӣ гардидааст.
Соли ҷорӣ дар гӯшаҳои гуногуни олам нооромиву низоъҳо идома ѐфта, барои ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун
айѐми душвору пуртазод эътироф гардид. Дар ин давра зиѐда аз сад давлати дунѐ мавриди ҳамлаҳои
ғайриинсонии террористон ва ифротгароѐн қарор гирифт. Воқеият чунин аст, ки ҷуғрофияи нооромиҳо
торафт доман паҳн намуда, таҳдиду хатарҳои глобалӣ имрӯз ба асосҳои бунѐдии тартибу низоми ҷаҳонӣ
ва усулҳои муносиботи байналмилалӣ таъсиргузор мебошанд. Идомаи минбаъдаи ин ҳолат метавонад
боиси амиқ гардидани таҳдиду хатарҳои сиѐсиву иқтисодӣ, амниятӣ ва башариву фарҳангӣ дар
минтақаҳои гуногуни олам гардад» (1,3).
Фазо ва муҳити муосири глобалӣ рӯз ба рӯз вазъи кулли сиѐсию иҷтимоии қисми зиѐди
мамлакатҳои Шарқи мусулмониро бар асари ҷаҳолат, хурофоти асримиѐнагӣ ва сиѐсатҳои геостратегӣ
ноҳамвор сохтааст ва ин гуна шароит, қабл аз ҳама, аз ниҳодҳои фарҳангию маърифатии ҷомеаи мо
тақозо менамояд, ки дар самти муттаҳид намудани қишрҳои гуногуни иҷтимоӣ, фарҳангӣ, сиѐсӣ ва дар
ин замина нерӯманд сохтани ҷомеаи шаҳрвандӣ ҷаҳду талош варзад. Зеро кишварҳои абарқудрат
ҷаҳонро ба ҳолате рӯ ба рӯ сохтанд, ки акнун худашон намедонанд, ки чӣ кор кунанд, ки ҷомеаи
башариро роҳи дуруст ҳидоят кунанд. Яъне дар дунѐи имрӯза ба терроризм ва экстеримизм муносибати
ҳар хел мавҷуд мебошад. Барои ҳамин аз болои ин вабои аср ғалаба кардан мушкул шуда истодаст.
Тоҷикистон гувоҳ аст, ки дар мубориза бо қувваҳои бадхоҳи ҷаҳонӣ ва таҳдидҳои глобалӣ танҳо бо роҳи
ҳамкорӣ ва фаъолияти муштарак метавон пирӯз гардид. Вале боиси таассуф аст, ки то ба ҳол аз ҷониби
ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеъгирии ягона нисбат ба мафҳумҳои терроризм ва экстремизм ба назар намерасад.
1
Қаранг.: Древнекитайская философия. В двух томах.Том 1. М., 1972. 281-бет.
87
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар ин маврид сухани Сарвари давлатамон хеле бомаврид аст: «Мо ҳанӯз дар солҳои навадуми асри
гузашта бо истифода аз минбари созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ, аз ҷумла Созмони Милали
Муттаҳид, зарурати ҳалли бетаъхири мушкилоти кишвари ҳамсояамон - Афғонистонро батакрор таъкид
мекардем. Мутаассифона, дар суҳбатҳои хосса баъзе сиѐсатмадорони сатҳи баланд мегуфтанд, ки ин
мушкилоти шумо ва минтақа аст, на мушкилоти мо. Илова бар ин, чунин мешумурданд, ки сабабҳои
пайдо шудани ин мушкилот рақобатҳои носолими қавмиву этникӣ дар минтақа аст. Лекин вақт нишон
дод, ки ҳама он ҳушдорҳои мо воқеӣ будаанд ва натиҷаи беэътиноии сиѐсист, ки мушкилоти онвақта
имрӯз ба хатару таҳдидҳои глобалӣ табдил ѐфтанд. Танҳо баъди амалҳои террористии даҳшатовари 11
сентябри соли 2001 дар Ню-Йорк кишварҳои олам ҷиддияти масъаларо дарк намуда, таваҷҷуҳи худро ба
он равона намуданд. Аммо ин падидаи номатлуб, аллакай, хислати ҷаҳонӣ касб намуда, пеши роҳи онро
гирифтан хеле мушкил шуд. Далели ин гуфтаҳо он аст, ки, агар солҳои қаблӣ дар Афғонистон дар қатори
ҷангҷӯѐни ҳаракати ‚Толибон‛ намояндагони ҳамагӣ 15 кишвар мушоҳида мешуданд, ҳоло дар сафҳои
созмони ба ном ‚Давлати исломӣ‛ ва дигар гурӯҳҳои террористӣ ҷангидани шаҳрвандони зиѐда аз 100
давлат таъйид шудааст. Аз рӯи маълумоти дастрас шумораи ҷангиѐни гурӯҳҳои террористие, ки дар
Ироқу Сурия ҷойгир буданд, то 100 ҳазор нафар мерасид. Дар натиҷаи амалиѐтҳои зиддитеррористӣ як
қисми онҳо нобуд карда шуданд. Дар ин робита, суоле ба миѐн меояд, ки боқимондаи онҳо ҳоло дар куҷо
қарор доранд? Ва бо кадом кишвару созмонҳо робита доранд? Боиси нигаронист, ки як қисми онҳо
аллакай ба кишварҳои худ баргаштаанд ѐ ин ки дар роҳи бозгашт ба ватанашон қарор доранд ва
метавонанд ба кишварҳои худ хатар эҷод кунанд. Мо аллакай шоҳиди он будем, ки ҳатто гурӯҳҳои хурди
террористӣ тавонистанд дар як қатор кишварҳои аврупоӣ даст ба амалҳои террористӣ зада, сабабгори
ҳалокати одамон ва нооромии вазъ шаванд» (2).
Ҷумҳурии Тоҷикистон аввали солҳои 90-уми асри XX ба амалҳои сиѐсии ислоҳотгарони исломӣ
дучор шуда буд. Дар он вақт қувваҳои терроризми байналмилалӣ ва ифротгароѐн мамлакати моро ба
саҳнаи озмоиши вокеаҳои зиддиинсонӣ табдил доданд. Ҳадафу нақшаҳои ғаразноки онҳо бо роҳи зӯрӣ ва
қатлу куштор ба сари мардум таҳмил кардани фарҳанги бегонаву тафаккури асримиѐнагӣ ва дар
Тоҷикистон таъсис додани давлати исломӣ буд. Иҷрокунадагони ин амалиѐт аъзоѐни ТЭТ ҲНИ будаанд.
Асоси ТЭТ ҲНИ-ро барпо намудани давлатӣ исломӣ ташкил медиҳад, барои расидан ба ин ҳадаф онҳо
тамоми ваҳшаниятро зери парчами дини ислом амалӣ карданд. Дар натиҷаи бесарусомониҳо ва ҷанги
шаҳрвандӣ садҳо ҳазор нафар шаҳрвандони Тоҷикистон кушта шуда, беш аз як миллион нафар мардуми
осоишта фирорӣ гардиданд. Вале халқи тоҷик дар асоси тамаддуни баланд ва фарҳанги қадимаи хеш
муколамаи васеъро ба роҳ монда, сулҳу субот ва ваҳдати миллиро таъмин кард. Иродаи қавии мардуми
мо ба сулҳу субот ва созандагиву бунѐдкорӣ боис гардид, ки пеши роҳи амалҳои террористону
ифротгароѐни дохилӣ дар кишвари тозаистиқлоли мо гирифта шавад. Дар ин маврид Сарвари давлат
чунин афкори худро чунин баѐн намуданд: «Ҷумҳурии Тоҷикистон аввали солҳои 90-уми асри XX ” ҳанӯз
дар оғози бунѐди давлати соҳибихтиѐри худ ҳадафи амалҳои тахрибкоронаи террористону ифротгароѐн
бо дастгирии хоҷагони хориҷии онҳо қарор гирифт. Дар он айѐм ниҳодҳои терроризми байналмилалӣ ва
ифротгароѐн кишвари моро ба саҳнаи озмоиши қудрати маргбори худ ва ҳадафи ғаразҳои зиддиинсонӣ
табдил дода буданд. Он замон Тоҷикистон ба ҳамаи он ҳодисаҳои фоҷиаборе, ки имрӯзҳо дар Ироқу
Сурия, Яману Афғонистон мушоҳида мешаванд, рӯ ба рӯ шуда буд. Ҳадафу нақшаҳои пасипардагиву
ғаразноки саркардаҳои аслии он амалҳои харобиовар ва хоҷагону сарпарастони онҳо, ки аз ғояҳои
ифротгароӣ ва террористӣ сарчашма мегирифтанд, бо роҳи зӯрӣ ва қатлу куштор ба сари мардум таҳмил
кардани фарҳанги бегонаву тафаккури асримиѐнагӣ ва дар Тоҷикистон таъсис додани давлати исломӣ
буд. Дар натиҷаи бесарусомониҳо ва ҷанги шаҳрвандии таҳмилӣ садҳо ҳазор нафар шаҳрвандони мо
кушта шуда, беш аз як миллион нафар мардуми осоишта бехонумону фирорӣ гардиданд. Бо вуҷуди ин,
мо дар асоси имконоти тамаддун ва фарҳанги қадимаи хеш тавонистем, ки муколамаи васеъро ба роҳ
монда, сулҳу субот ва ваҳдати миллиро таъмин кунем. Фидокориву мардонагии халқи тоҷик дар ҳимояи
марзу бум ва арзишҳои фарҳангу тамаддуни қадимаи хеш, иродаи қавии мардуми мо ба сулҳу субот ва
созандагиву бунѐдкорӣ боис гардид, ки пеши роҳи амалҳои террористону ифротгароѐни дохиливу
хориҷӣ дар кишвари тозаистиқлоли мо гирифта шавад. Бо такя ба таҷрибаи сулҳофарии худ мо баробари
муборизаи беамон бар зидди терроризму ифротгароӣ тарзу усули ҳалли осоиштаи муноқишаву низоъҳои
замони муосирро дар чаҳорчӯби меъѐрҳои аз ҷониби ҷомеаи байналмилалӣ эътирофгардида қотеона
ҷонибдорӣ мекунем» (1).
Омӯзиши ҳамаҷонибаи ин таҷриба барои пешгирии ихтилофҳо имконият медиҳад, ки дар ҳолати
сар задании онҳо бояд ҳарчи зудтар роҳи ҳалли онҳоро пайдо кард. Суханони сарварони зиѐди ҷаҳон
хизматҳои Эмомалӣ Раҳмонро дар истиқрори сулҳи Тоҷикистон бори дигар собит месозанд:
«Тоҷикистон дар ҳалли ихтилофҳои дохилӣ барои бисѐр кишварҳо намунаи ибрати беназир
гардид. Гумон мекунам, ки ин саҳми Тоҷикистон дар мусолимат мебошад»
Кофи Аннан, собиқ муншии Дабири куллии СММ.
88
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
«Эмомалӣ Раҳмонов дар байни сиѐсатмадорони кишварҳои Муштаракулманофеъ яке аз ҷойҳо
асосиро ишғол мекунад. Ва ин тасодуфӣ нест. Тамоми талошҳои ӯ баѐнгари он аст, ки Тоҷикистон
раванди сулҳеро, мегузарад, ки амсоли он дар дигар кишварҳо вуҷуд надорад, дар кишварҳое, ки
гирифтори муборизаҳои шадиданд. Он чизе, ки дар Тоҷикистон мегузарад, барои тамоми мардумону
кишварҳо намунаи хубест».
Владимир Путин, Президенти Федератсияи Россия (5,59)
Дарҳақиқат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмон дар асарҳо ва Паѐмҳои таърихии худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба
таҷрибаи сулҳофарии худ баробари муборизаи беамон бар зидди терроризму ифротгароӣ тарзу усули
ҳалли осоиштаи муноқишаву низоъҳои замони муосирро дар чаҳорчӯби меъѐрҳои аз ҷониби ҷомеаи
байналмилалӣ эътирофгардида қотеона ҷонибдорӣ мекунад, дар мубориза бо терроризми байналхалқӣ
дар Паѐмҳои худ ва дар суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи
баланд дар мавзӯи ‚Муқовимат бо терроризм ва ифротгароии хушунатомез‛, шаҳри Душанбе, 4 майи
соли 2018 чунин пешниҳодҳо кард:
1.Дар тафаккури доираи муайяни муҳаққиқони кишварҳои Ғарб андешаи ботиле ҷой дорад, ки
гӯѐ дини ислом сарчашмаи ҳама гуна «ифротгароии динӣ», экстеримизм ва терроризм аст. Сарвари
давлатамон беасос будани ин андешаҳоро қатъиян маҳкум месозад. «Мо бояд ҳамеша дар назар дошта
бошем, ки терроризм ва террористро ба худӣ ва бегона, ашаддӣ ва ислоҳгаро ѐ хубу бад ҷудо кардан
мумкин нест. Баръакс, тавре ки ман борҳо таъкид намуда будам, террорист ватан, дин, мазҳаб ва миллат
надорад. Зуҳуроти терроризм ба суботу амнияти кураи замин хавфу хатари бениҳоят зиѐд дорад». Аз
Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз
22.12.2017 (1, 41-42).
2. Бо дарназардошти воқеияти мавҷуда, мо дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон пурзӯр кардани
ҳамкориву шарикиро барои таъмини суботу амнияти фарогир тавассути андешидани иқдомҳои муштарак
дар ҷодаи мубориза бо терроризму ифротгароӣ ва аз байн бурдани омилҳои дастгирии сиѐсӣ, низомӣ ва
молиявии онҳо ҳамчун самти амалии раҳоӣ аз ин вартаи хатарнок муҳим арзѐбӣ мекунем.
3. Дар ин раванд, вокуниш ба таҳдидҳои рӯзафзуни терроризм ва ифротгароӣ бояд бо нақши
калидӣ ва ҳамоҳангсози Созмони Милали Муттаҳид ва ниҳодҳои дахлдори он фарогир ва амиқ гардонда
шавад. Дар мубориза бо қувваҳои бадхоҳи ҷаҳонӣ ва таҳдидҳои глобалӣ танҳо бо роҳи ҳамкорӣ ва
фаъолияти муштарак метавон пирӯз гардад.
4. Муборизаи самарабахш алайҳи терроризму ифротгароӣ ва тундгароии хушунатангез ба ҳеҷ
ваҷҳ сиѐсати ‚меъѐрҳои дугона‛-ро намепазирад. Баръакс, чунин мавқеъгирӣ боиси тавсеаи ҷуғрофияи
хатару таҳдидҳои хатарбори мазкур дар шаклу усулҳои пешгӯинашаванда ва боз ҳам даҳшатнок
мегардад. Зеро терроризму ифротгароӣ на сарҳадро эътироф мекунаду на давлатро.
5. Террорист - террорист аст ва ӯ ҳеҷ гоҳ ‚худӣ‛ ѐ ‚бегона‛ ва ѐ ‚таҳаммулгарову‛ ‚тундгаро‛
буда наметавонад. Хусусияти глобалии хатари терроризм ва ифротгароӣ ҷиддан тақозо менамояд, ки
нисбат ба ин ду мафҳум мавқеъ ва меъѐрҳои ягонаву умумӣ таҳия ва қабул карда шаванд.
6. Баъди амалиѐтҳои зиддитеррористӣ дар Сурия ва Ироқ аъзои гурӯҳҳои алоҳидаи
экстремистиву террористӣ ба давлати Афғонистон омада, қаламрави онро ба майдони ҳарбу зарби
терроризми байналмилалӣ табдил додаанд. Кумак ба рушди иқтисодиву иҷтимоии Афғонистон яке аз
роҳҳои самарабахши истиқрори сулҳу субот дар ин кишвар ва минтақа мебошад.
7. Пирӯзӣ бар терроризму ифротгароӣ танҳо бо роҳи низомӣ ғайриимкон мебошад. Давлатҳои
пешрафта ба кишварҳои ниѐзманд доир ба расондани кумаки зарурии иқтисодиву молиявӣ ва технологӣ
дар доираи барномаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ низ таваҷҷуҳи бештар зоҳир намоянд.
8. Тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла мубодилаи иттилоот дар бораи
тарзу усулҳои муассири пайгирӣ намудани сомонаҳо, аз шабакаи интернет хориҷ намудани онҳо ва
расондани кумаки байниҳамдигарӣ дар ин самт шарти муҳими комѐбӣ дар мубориза бо кибертерроризм
мебошад.
9. Гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир, ки яке аз сарчашмаҳои асосии маблағгузории
терроризму ифротгароӣ маҳсуб меѐбад, аз ҷумлаи мушкилоти умдаи ҷаҳонӣ ба шумор меравад.
Мубориза алайҳи он аз ҷониби ҷомеаи байналмилалӣ андешидани чораҳои бетаъхир ва роҳандозии
тадбирҳои муштаракро бо истифода аз тамоми роҳу воситаҳо талаб менамояд.
Адабиѐт:
1. Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон аз 22.12.2017. Душанбе, саҳ. 3.
2.Эмомалӣ Раҳмон. Муқовимат бо терроризм ва ифрогароии хушунатомез. // Минбари халқ. 2018.
8-май.
3. Таърихи динҳо. Душанбе, нашриѐти «Дониш», 2014.
4.Тоатов Ҳ. Терроризм ва экстеримизм-падидаҳои номатлуб. Нашриѐти ‚Меъроҷ‛., Хуҷанд, 2017.
89
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
5.Абдуфаттоҳ Шарифзода, Абдулло Ғафуров. Наҷотбахши миллат. Душанбе, 2012.
6. А.Шамолов ‚Аҳвол, осор ва афкори Имомаи Аъзам‛, Душанбе, 2009.
Сомонаҳои расмӣ:
1.www.president.tj.
2.www. jumhuriyat.tj
***
HOZIRGI DAVRDA TABIIY FANLARNING DOLZARB MASALALARI.
Bo’riyev H.Q.
Umarov G’.D.
SamDCHTI
Insoniyat rivojlanishining hozirgi davri ” zamonaviy texnogen taraqqiyot davri bo’lib, o’ziga xos bir
qator xususiyatlarga egadir. Bu eng avvalo, ilm-fanga tegishlidir, chunki, ilm-fan olamni bilish va inson
faoliyatining barcha sohalaridagi yutuq va muvaffaqiyatlarini belgilab beruvchi muhim omil hisoblanadi.
Shuning uchun bu, bugungi kunga xos bo’lgan texnogen taraqqiyot davridagi insoniyat rivojlanishining muhim
jihati hisoblanadi. Bugungi kunda fan, madaniyatning barcha jihatlari bilan o’zaro bog’liqlik va aloqadorlikda
bo’lgan bo’lagi sifatida qaralmoqda. Bundan tashqari, tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyatning birligi e’tirof
etilib, barcha gumanitar hodisalar o’z davriga xos bo’lgan dunyoqarash, dunyoni his qilish, anglash orqali o’zida
tabiiy-ilmiy madaniyat ‚muhri‛ ni aks ettiradi, chunki, tabiiy fanlar sohasidagi har qanday kashfiyot - aniq bir
tarixiy davrning ‚debochasi‛ hisoblanadi. XX asr fan va madaniyatining buyuk namoyondasi E. Shryodinger
1932 yildayoq o’zining ‚Ilm jamiyatga bog’liqmi?‛ degan asarida ‚... barcha tabiiy fanlar umuminsoniy
madaniyat bilan bog’liq‛ deb ta’kidlagan edi. Tabiiy fanlarning bugungi kundagi alohida o’rni va o’ziga xos
xususiyatlari haqida fikr yuritilganda quyidagilar nazarda tutiladi: - fan - madaniyatning tarkibiy qismidir; ilmiy natijalar, fanning xususiyatlari va uning rivojlanish istiqbollari faqat madaniy-tarixiy bir butunligi
orqaligina tushunarli bo’ladi; - fan - texnikaning asosi, zamonaviy taraqqiyotning texnologik tayanchidir; - fanni
gumanitarlashtirish, bu fanning insoniyat jamiyati hayoti rivojlanishi hamda saqlab qolishdagi o’rnini
anglashdir; - ilmiy bilimning yaxlit bir butunligi, olamning yagona manzarasini ishlab chiqish va yaratish; fanlarning o’zaro ta’siri va uzviy aloqadorligi, tor sohaga kirib qolmaslik, ilmiy bilish darajasi; - tabiiy-ilmiy va
gumanitar bilimlar hamkorligi va bir-biriga qo’shilib borishi, ular orasidagi uzilishni bartaraf qilish tendensiyasi;
- tabiiy fanlarning bugungi kundagi alohida o’rni. Chunki ular nafaqat zamonaviy texnologiyaning asosi bo’lib
qolmasdan, ulkan umummadaniy ahamiyatga ham egadir. Ilmiy bilish (ilmiy rasionallik turiga o’xshash)
strategiyasi va xususiyatlarining ochib berilishi, ilmiy rasionallikning yangi turini anglash va joriy etilishiga olib
keldi. Bu biluvchi subyekt va tadqiqot qilinayotgan obyekt (sistemaning) munosabatlarini farqlab bayon
qilishga, shuningdek obyektni ‚sof holda‛ ko’rib chiqish yoki unga tashqi muhitni, ilmiy rasionallikni klassik,
noklassik, postnoklassik turini nazorat qilinmaydigan ta’sirlarini hisobga olishga asoslangandir. Bugun” olam va
undagi jarayonlar ochiq dissipativ tizimlar rivojlanishi (o’zo’zini tashkillashtiruvchi) nuqtai - nazardan qarab,
ilmiy fikrlashning zamonaviy usuli bilan belgilanuvchi evolyusion-sinergetik paradigma orqali ilmiy rasionallik
va yangi paradigmaning klassik holatidan klassik bo’lmagan turiga o’tishi kuzatilmoqda. Bulardan tashqari ilmiy
bilish jarayoni uchun quyidagilar xarakterlidir: - bilish metodi va bilish jarayonining umumiyligi; - bilishning
turli bosqichlarida hissiy tuyg’u, obrazlar formal mantiqli va intuitiv fikrlash munosabatlari orqali namoyon
bo’luvchi tafakkurning serqirraligi va egiluvchanligi; dissipativ tuzilishlar ” muvozanat holatidan uzoqdagi
tuzilishlar, oqimlar yo’qotilishga emas, o’z-o’zidan tashkillanishga olib keladigan tuzilishlar, olamni anglash va
bilishda o’ng va chap miya yarim sharlarning o’zaro bog’liqligi va ta’siri; - anglab yetish muammolariga yangicha
yondoshuvlar; - inson va insoniyatning barcha yo’nalishlaridagi faoliyatini amalga oshirish va olamni bilishga
integrativ - muammoli yondoshuv.
Zamonaviy olamning o’ziga xos xususiyatlari, uni anglash va bilishning asosiy xususiyatlari inson va
insoniyat oldiga quyidagi yangi masala va talablarni qo’ymoqda:
1.Olam rivojlanishini murakkab bo’lgan nochiziqli jarayonli tizim sifatida tushunish;
2.Olam qanday tushunilsa, madaniyatni ham xuddi shunday bir butun va yaxlitlikda tushunish;
3. Tafakkur doirasini ilmiy bilishning zamonaviy metodlarini o’zlashtirish orqali boyitish;
4. Zamonaviy taraqqiyot xususiyatlari va xaqiqatni anglash, texnokratizmdan yiroqlashish, inson va
insoniyatni o’z faoliyatining natijalari uchun ma’suliyatni his qilishi;
5. Insonning integral tabiati va madaniyatdagi alohida o’rnini, uning taqdirini, hayotini tushinish.
Qadriyatlarga yangicha yondoshish va anglash - insoniyat jamiyati rivojlanishining bugungi bosqichida
o’ziga xos xususiyat. Bu eng avvalo xozirgi zamonda insonni o’z-o’zini boshqarishda bilimning ahamiyatini,
ta’lim va fanning qadrini tushunib yetishdir. B.M Bim-Bad va A.V.Petrovskiylar ta’limning zamonaviy
muammolari haqida gapirib, ‚Ta’lim - shaxs va jamiyatning oliy qadriyatlaridan biri bo’lib, ularning mavjudligi
va taraqqiyotining asosi sifatida namoyon bo’ladi‛, deb ta’kidlashadi. Ta’lim zamonaviy texnogen taraqqiyot
madaniyatiga muvofiq bo’lib, yaxlit, bir butun olam va madaniyatda yashovchi to’laqonli shaxsga yo’naltirilgan
bo’lishi kerak. U shaxsning to’laqonli rivojlanishini ta’minlashi kerak.
90
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Ta’limda asosiy masalalar deb quyidagilarni hisoblash zarur:
1. Zamonaviy ta’limning umummadaniy tayanchini o’rnatish;
2. Mavjud madaniy muhitga ‚singish orqali‛ insonning ijtimoiylashuvi uchun sharoit yaratib berish;
3. Umuminsoniy, ijtimoiy ” madaniy ahamiyatga ega bo’lgan muammolarga e’tiborni kuchaytirish;
4. Insonning olam bilan munosabatlari uyg’unlashuviga ko’maklashish;
5. Qimmatli ma’noga ega bo’lgan axborotlarni o’rganish va tushunishga e’tiborni kuchaytirib,
keraksizlaridan voz kechish;
6. Tor sohada bilim olishdan uzoqlashib, ta’limning to’laqonliligini taminlash;
7. Zamonaviy tafakkurning o’ziga xos xususiyatlarini tushungan holda to’laqonli fikrlashni
rivojlantirish;
8. Ta’limning shaxsning manfaatlariga yo’naltirib, ‚shaxsiy‛, ‚jonli‛ bilimga o’tish.
Jamiyatda ta’limga bo’lgan talablarning o’zgarishi, ta’lim mazmunini yangilash, o’quv jarayonini tashkil
qilishda yangicha yondoshuvlarni izlash metodlari, ta’lim zaruriyati shakl va vositalarini takomillashtirishni
talab qilmoqda. Ta’limning yaxlit, bir butunligi va fundamentallashganligi tabiiy-ilmiy va gumanitar bilimlarning
organik birligini ta’minlab, fanlararo ‚ikki madaniyat‛ diologi asosida olamni yaxlit tizimli ko’ra olish imkonini
yaratib, shaxsni har tomonlama kamol topishiga ko’maklashadi. Fundamental ta’lim, olamni mohiyatli asoslari
va xilma-xil jarayonlari orasidagi bog’liqlikni yanada chuqurroq anglab, bir-birini to’ldiruvchi ilmiy bilimlar
tarkibiy qismlarini egallab, ilmiy bilimlarni keng ko’lamda rivojlantirishga yo’naltirilgandir. Bugungi kunda
umumta’lim fanlarining majmuaviy o’rganilishi, ta’limning ma’lum bir tor mutaxassisligiga qaratilmasdan, balki
keng yo’nalishlariga qaratilgan bo’lishi kerak. Shunday qilib, 20 asrda hukmronlik rolini o’ynagan ta’limning
muammoni hal qilish modeli o’rniga ta’limning yangi muammoni hal qilish modeli vujudga keldi. Uning maqsadi
‚atrofimizdagi real borliqga bo’lgan konseptual qarashlarni shakllantirish‛, ‚erudisiya‛, ‚layoqatlilik‛ va
‚umummadaniyat‛ rivojlantirishini o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan. Ushbu ta’limning muammoni hal qilish
modeli doirasida bir qator olimlar (O.Golubeva, A.Savelyev, A.Suxanov, D.Rudoy va boshqalar) tomonidan
tabiiyilmiy bilimlar konsepsiyasi ishlab chiqilgan va oliy ta’lim tizimi amaliyotida muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda.
Tabiiy-ilmiy fanlarning asosiy maqsadi yangi bilimlarni egallashgina emas, balki bizni o’rab turgan olam haqida
aniq tabiiy-ilmiy fikr va tasavvurlarni, olamni tabiiyilmiy manzarasini to’laqonli ochib berib, rasional tabiiy ilmiy
tafakkurni shakllantirishni asosiy vazifa qilib qo’yadi. ‚Zamonaviy tabiiy bilimlar konsepsiyasi‛ ning
fundamental fani olamni bir butunligi va uni bilishning murakkab tizimlarini ochib beradi. Ushbu fan zamonaviy oliy ta’limning eng muhim bo’lgan tarkibiy qismini tashkil etadi. Bugungi kunda oliy ta’lim tizimida
zamonaviy tabiiy bilim asoslarini o’qitilishi bo’yicha ayrim xulosalarni chiqarish mumkin. ‚Zamonaviy tabiiy
bilimlar konsepsiyasi‛ fani bo’yicha ancha ishlar amalga oshirilganligiga qaramasdan bugungi kunda qilingan
ishlardan ko’ra muammolar ko’proq. Buni tushinish mumkin, chunki ushbu fan oliy ta’lim tizimida mutaxasislar
tayyorlash maxsus ta’lim dasturiga 1990 yillar o’rtalarida kiritilgan. Bizning fikrimizcha, bugungi oliy ta’limda
fanning hozirgi sharoitdagi o’rni va ahamiyatini aniqlash; uning shakli va mazmunini ifodalovchi minimum
darajani aniqlashtirish; o’quv materialini tanlash; fanning tarkibiy tuzilishi, o’quv jarayonini va talabalarning
bilish faoliyatini tashkillashtirishning optimal metodlarini, shakl va vositalarini izlash asosiy muammo bo’lib
turibdi. Umumiy tabiiy-ilmiy ta’limni takomillashtirish bo’yicha olib borilayotgan turli xil yo’nalishdagi
ishlardan asosiysi deb, bu ta’limning axborotini tashkil etuvchilarini aniqlash bo’yicha qilinadigan ishlarni
hisoblash kerak.
Ushbu ilmiy maqolamizda, oliy o’quv yurtlarining gumanitar, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda muammoli
o’qitish metodikasidan foydalanish mavzusiga bag’ishlangan bo’lib, maqola davomida bu qaralayotgan
masalalar tushunarli qilib atroflicha ochib berilgan. « Zamonaviy tabiiy bilimlar konsepsiyasi » fanini o’qitishda
yoshlar ongida tabiiy fanlarga oid tushunchalar, milliy g’ururni shakllantirish tizimli fikrlash, muammoli o’qitish
orqali bayon qilinib, fan taraqqiyoti jamiyat va insoniyat hayotini yaxshilashga ta'sir qilishi juda ko’plab
ma’lumotlar asosida yetarlicha qilib tushuntirib berilgan. Ishda bugungi kunning turli xil muammolarining
yoshlar tomonidan tizimli fikrlashlar orqali shakllantirilishi ijodiy fikrlashlari orqali tajribalar asososida
atroflicha yoritilgan.
Аdаbiyot:
7. G’ulоmоv P.N. ‚Insоn vа tаbiаt‛. - Tоshkеnt, Universitеt, 1994.
8. Shоdimеtоv YU. ‚Ijtimоiy ekоlоgiyagа kirish‛. Tоshkеnt, ‚O’qituvchi‛, 1994.
9. To’rаqulоv Х.Х.,G’оfurоv А.T vа bоshqаlаr. ‚Umumiy biоlоgiya‛. - Tоshkеnt, ‚Fаn‛, 1999.
12. Ergаshеv А. ‚Umumiy ekоlоgiya‛. Tоshkеnt, ‚Mеќnаt‛, 2003.
13. Bеkmirzаyеv R.N. «Хоzirgi zаmоn tаbiiy bilimlаr kоnsеpsiyalаri». Jizzах, 2007.
14. Аbdusаlоmоvа M.N. ‚Kоnsеpsii sоvrеmеnnоgо еstеstvоznаniya‛. Sаmаrkаnd, 2004.
20. Qаyumоv А. vа bоshqаlаr. Tаbiаtdаn fоydаlаnish iqtisоdiyoti. Tоshkеnt, ‚Universitеt‛, 2005.
21. O’zbеkistоn Milliy Ensiklоpеdiyasi (1-11 jildlаr). Tоshkеnt, ‚Qоmuslаr bоsh tахririyati‛, 2000-2005
yillаr.
***
91
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ПРОБЛЕМА ЗАВИСИМОСТИ КАЧЕСТВА ВОДЫ И ЗДОРОВЬЯ НАСЕЛЕНИЯ НА
ПРИМЕРЕ СИТУАЦИИ ПРИАРАЛЬЯ
Буриев Хамрокул Кармишевич
кандидат биологических наук, доцент кафедры, Самаркандский государственный институт
иностранных языков (Узбекистан)
Алимджанова Дилбар Негматовна
старший преподаватель, Самаркандский государственный институт иностранных языков
(Узбекистан)
Безопасность и качество воды имеют принципиальное значение для развития и благополучия
человека. Одним из наиболее эффективных инструментов для укрепления здоровья и сокращения
масштабов нищеты является обеспечение доступа к безопасному водоснабжению.
В качестве международного органа по вопросам общественного здравоохранения и качества
воды ВОЗ играет руководящую роль в международных усилиях по профилактике болезней, передаваемых
через воду. Это достигается за счет оказания помощи правительствам в принятии медико-санитарных
нормативных актов и за счет работы с партнерами с целью распространения эффективной практики в
области управления рисками среди предприятий водоснабжения, общин и домохозяйств.
Трагедия исчезновения Аральского моря - один из самых убедительных и жизненных аргументов
против несбалансированных и не рассчитанных на устойчивость действий, совершенных человеческим
родом, которых было так много в течение и созидательной, и, одновременно, разрушительной второй
половины XX столетия. За этот полувековой период человечество не только достигло беспримерных
рубежей в техническом развитии, но также и нанесло ущерба природе больше, чем когда-либо. Это
хищническое насилие над планетой было вызвано стремительной технологической революцией, которая
в свое время была провозглашена поворотным пунктом в истории человечества. Это продолжалось до тех
пор, пока лучшие умы не обнаружили, что за ее фасадом скрываются очень тяжелые последствия.
Падение уровня Аральского моря более чем на 24 м, которое произошло в результате сокращения
поступления речного стока, вызвало большие изменения, как в низовьях, так и в дельтах рек Сырдарья и
Амударья.
Это привело к континентальности климата, гибели значительной части биоресурсов, а также
опустыниванию значительной территории, более 5 млн га.
Осушенное дно моря представило собой новый географический объект, оказывающий заметное
влияние на прилегающие территории и, прежде всего, как мощный источник выноса песчано-солевых
аэрозолей Приаралья.
Аральское море продолжает оставаться эпицентром уникальной экологической катастрофы с
разрушительными
экологическими
и
социальноэкономическими
последствиями.
Проблемы
водоснабжения и качества воды вызывают особую озабоченность в бассейне Аральского моря и
обозначены как приоритетные в национальном и в региональном плане действий по охране окружающей
среды для достижения устойчивого развития региона.
Экологическая обстановка в этом регионе еще больше усугубляется тем, что в результате неучета
последствий влияния целого комплекса водохозяйственного, промышленного и гражданского
строительства создалось критическое положение с качеством воды.
В результате воды почти всех крупных рек бассейна Аральского моря уже давно стали
непригодными для питья. Возникновение такого положения уже вызывает серьезные затруднения в
обеспечении населения и отдельных отраслей социальной сферы высококачественной водой и приносит
значительный ущерб здоровью людей, рыбному хозяйству и орошаемому земледелию.
Наиболее богатые запасы пресных вод приурочены к четвертичным отложениям, слагающим
зону интенсивного водообмена в речных долинах и межгорных впадинах, где между подземными и
поверхностными водами существует теснейшая гидравлическая зависимость. В этих условиях всѐ
возрастающее загрязнение поверхностного стока быстрыми темпами распространяется и на подземные
воды. Русла естественных основных водотоков заложены по наинизшим отметкам рельефа и поэтому
являются природными дренами для всех видов сточных вод. В силу этого качество воды в реках
определяется долей в их стоке возвратных вод и степенью их загрязненности. Такое положение водотоков
приводит к тому, что с развитием мелиоративных работ и увеличением расхода сбрасываемых в реку
различных стоков (коллекторно-дренажных, коммунально-бытовых, промышленных и стоков
животноводческих ферм), быстро исчерпывается самоочищающая способность текучих вод. И, в
последующем, каждая единица неочищенного стока, поступающего в реку, загрязняет в среднем более 10
единиц чистого поверхностного стока. В настоящее время объем сбросных коммунальных и
промышленных стоков по бассейну Аральского моря составляет от 4 до 5 км 3 в год, а возвратные
коллекторно-дренажные стоки - около 20 км3 в год, внося в них более 110-120 млн тонн солей.
В загрязнении водных ресурсов велико значение используемых в сельском хозяйстве
органических и химических удобрений, ядохимикатов и дефолиантов.
92
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Загрязненные водоисточники приносят огромный ущерб народному хозяйству. Загрязнение
водных ресурсов антропогенного происхождения можно идентифицировать следующим образом:
загрязнение в результате сельскохозяйственной деятельности; загрязнение в результате индустриальной
деятельности; источники бытового загрязнения в городских и сельских районах.
Наибольшие социально-экологические последствия загрязнения окружающей среды приходятся
на верхнее течение р. Сырдарья (Ферганская долина), где нагрузка промышленного и демографического
потенциала составляет 47 % от всей промышленности Республик (Кыргызстан, Таджикистан и
Узбекистан). В среднем (Ташкентский оазис) и нижнем (Кзыл-ординская область) течении 21 % и 12 %,
соответственно. Промышленный потенциал по бассейну р. Амударья распределен: в верхнем течении -3,3
%, среднем -22,1 %, нижнем -6,9 %.
Медицинской наукой убедительно доказано значение водного фактора в здравоохранении;
загрязненная вода может вызвать различные заболевания и является источником различного рода
инфекций (особенно, острых желудочнокишечных). Так, с появлением в питьевой воде минеральных
удобрений, в частности азотных, возникает угроза развития мегемоглобинемии (малокровие), особенно у
детей, и раковых заболеваний в результате образования в организме людей нитрозаминов и нитратов.
С появлением в водоисточнике нефтепродуктов, фенолов, цианида, мышьяка, хрома, меди,
сульфатов и др. веществ увеличивается опасность отравления людей в результате их токсического
действия. Нефтепродукты и фенолы, содержащие в своем составе бензоперен (являющийся
канцерогенным веществом), могут вызвать раковые заболевания.
Бактериально загрязненный водоисточник (за счет коммунально-бытовых стоков) является
потенциальным источником развития инфекций брюшного тифа, паратифа, дизентерии, гепатита,
холеры и т.д.
Факты влияния на здоровье людей загрязнения водоисточников убедительно доказываются
исследованиями УзНИИ санитарии, гигиены и профзаболеваний.
По данным Минздрава Республики Узбекистан, заболеваемость населения республики вирусным
гепатитом, острыми кишечными инфекциями, раком, и др. злокачественными новообразованиями в
последние годы, хотя и идет к снижению, но многие из этих болезней остаются неизменными, т.е.
сохраняется на прежнем уровне.
Анализ санитарно-эпидемиологической ситуации в республике показал, что в последнее
десятилетие отдельные показатели, характеризующие состояние здоровья и окружающей среды,
оставались неблагополучными и не имели тенденции к улучшению.
ВОЗ работает над решением проблем, связанных с водой, санитарией и гигиеной, там, где имеется
тяжелое бремя болезней и недостаточно знаний и где благодаря проведению мероприятий можно
существенным образом изменить ситуацию в следующих областях:
качество питьевой воды;
вода, пригодная для купания и плавания;
водные ресурсы;
мониторинг за водоснабжением и санитарией;
развитие водоснабжения, санитарии и гигиены;
использование сточных вод;
болезни, связанные с водой;
отходы здравоохранения;
возникающие проблемы в области водоснабжения и инфекционных болезней.
По данным нового совместного доклада ВОЗ и ЮНИСЕФ, трое из десяти человек в мире (2,1
миллиарда) не обеспечены безопасным и легко доступным водоснабжением по месту жительства.
Безопасная вода и качественная санитария и гигиена являются залогом здоровья каждого ребенка и
каждого сообщества. Недавно принятые ЦУР ориентированы на уменьшение глобальных проявлений
неравенства и предусматривают прекращение к 2030 г. практики открытой дефекации и обеспечение
всеобщего охвата услугами здравоохранения.
Безопасность водоснабжения является одной из главных составляющих безопасности населения
республики, поэтому органы санитарно эпидемиологической службы страны осуществляют постоянный
контроль качества питьевой воды.
Проведенный выше анализ заставляет нас искать другие, более целесообразные пути управления
водными ресурсами с тем, чтобы создать социально-экологическую устойчивость окружающей среды и
обеспечения доброкачественной питьевой водой населения в этом регионе.
В этой связи считаем целесообразным применение интегрированного управления водными
ресурсами. Для этого необходимо:
“ учет всех видов водных объектов, включая:
поверхностные - реки, притоки, саи;
подземные;
93
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
•
возвратные - промышленные, коммунально-бытовые и сельскохозяйственные стоки;
обеспечение экологических попусков в дельту и природные системы, также как и
санитарных попусков, которые, к сожалению, не только в маловодные годы, но и в годы средние по
водности осуществляются по остаточному принципу;
•
начать управление водой не только по количеству, но и по качеству, лимитируя сбросы по
объему загрязнителей;
•
определить допустимую нагрузку на водные объекты с учетом допустимых объемов воды
и допустимого загрязнения не только на трансграничные реки, но и на местные воды, включая притоки и
источники, не связанные с главным водотоком;
•
определить потребности водных и наземных экосистем;
•
взятие на учет всех источников загрязнения в бассейнах рек Сырдарьи и Амударьи;
•
определение приоритетных вопросов (воздействие или требования водопользователей);
•
разработка механизмов мониторинга и внесения коррективов в попуски, исходя из
качества;
•
ведение учета биоразнообразия и управление рыбными промыслами, а также особо
охраняемых зон.
Нам еще более необходимо таким же образом объединить усилия водохозяйственных органов,
объединить метеорологов, энергетиков, органов охраны природной среды для организации совместной
деятельности по бассейнам рек, используя также внимание неправительственных организаций (НПО),
ученых и общественности.
Литература
1.
Грейсер Е.Л., Иванова Н.Г. Пресные подземные воды: состояние и перспективы
водоснабжения населенных пунктов и промышленных объектов. //Разведка и охрана недр. 2005 Вып. 5. С.
36-42.
2.
Гурова Т.Ф., "Основы экологии и рационального природопользования", М., 1998 г.
3.
Красовский Г. Н., Рахманин Ю. А., Егорова Н. А. Гигиенические основы формирования
перечней показателей для оценки и контроля безопасности питьевой воды // Гигиена и санитария. 2010.
№ 4. С 8”12.
4.
https://www.who.int/water_sanitation_health/water-quality/ru/
***
УДК: 7.72.725
АХСИКЕНТ - МУЗЕЙ ПОД ОТКРЫТЫМ НЕБОМ.
НАЦИОНАЛЬНЫЕ НАРЯДЫ ЖИТЕЛЕЙ ДРЕВНЕГО ГОРОДА
Валиев Санжар,
магистрант Самаркандского Государственного
Архитектурно-строительного института им. М. Улугбека
(СамГАСИ)
Maqolada O'zbekistonning viloyatlariga, xususan, Farg'ona vodiysining hududlariga qarab ayollarning
milliy kiyimlari taqdim etilgan. Namangan viloyati Axsikent qishlog'ida istiqomat qiluvchi qizlarning yarmida
bunday kiyimlar mavjud bo'lishi ehtimoldan xoli emas.
В статье приведены национальные наряды женщин в зависимости от регионов Узбекистана, в
частности областей Ферганской долины. Сделано заключение, что возможно такие наряды существовали
у женской половины жителей древнего городища Ахсикент Наманганской области
The article presents the national outfits of women depending on the regions of Uzbekistan, in particular
the areas of the Fergana Valley. It was concluded that perhaps such outfits existed in the female half of the
residents of the ancient settlement Akhsikent of Namangan region
Ключевые слова: Ахсикент, музей под открытым небом, наряды, национальная одежда,
архитектурный проект
____________________________________________________________________
Одежда наших предков, проживавших на территории Узбекистана, формировалась в
соответствии с особенностями природных условий, уклада жизни и родоплеменных традиций.
Археологические памятники, настенная живопись, терракотовые статуэтки, торевтика, письменные
источники, миниатюры рукописных книг, сохранившихся до нашего времени, дают достаточно ясное
представление об одежде местного населения, еѐ формах и эволюции, а также о еѐ характерных
особенностях.
94
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
На протяжении многих веков в национальной одежде республик Средней Азии происходили
различные трансформации как во временном многовековом отрезке, так и в территориальном разрезе
регионов. Если наряд мужчин более строг и прост по своей сути, то наряды женщин блещут
многообразием цветов и узоров, так как каждая женщина в любые времена и века должна была
выглядеть красиво и желательно индивидуально. Из поколения в поколение сложился единый женский
наряд, по которому можно было сразу узнать, какой уголок нашей страны представляет тот или иной
костюм. Так, например, выступления артистов из любой области мгновенно угадываются зрителями по
характерным рисункам и цветам одежды. Учитывая многообразие таких нарядов, присущих всем
областям Узбекистана, мы проанализировали все наряды, существовавшие во всех областях и пришли к
выводу, что действительно национальные наряды и, в частности, женские наряды, различны в различных
уголках нашей страны [1, 2].
Имеются рисунки, относящиеся к XIV и к XV вв.: Рис. 1. Женский костюм. Список ХаджуКермани 1396 г. (Багдад); Рис.2. Женские костюмы второй половины XV в. (Герат). [3].
Рис. 1
Рис. 2
В настоящей статье мы остановимся на убранстве женской национальной одежды Ферганской
долины, так как магистрантская работа связана с изучением городища Ахсикент и создания
Архитектурного проекта для сохранения этого народного достояния, расположенного в Наманганской
области. К сожалению, археологические раскопки древних городищ не дают полной картины одежды тех
времен, так как они, учитывая малую сохранность по времени, практически не доступны взгляду
современного исследователя. Поэтому мы можем лишь проследить и сопоставить, как одевались в те
далекие времена, основываясь как на иллюстрациях старинных книг, так и на существующих
современных стилях и красках одежды трех соседствующих с друг другом областей, объединенных
единым названием ” Ферганская долина.
На Рис 3 мы можем увидеть Наманганский стиль одежды, который практически не поменялся с
течением веков (сравните с Рис. 4).
Рис. 3. Наманганский рисунок одежды
На представленных рисунках 4, 5 и 6 можно увидеть какими были национальные наряды женщин
во временном отрезке порядка 100 лет, корни которых уходят до периода Ш века до н.э.” XVI века н.э. и
по настоящее время. Именно в XVI веке город Ахсикент (нынешняя Наманганская область) был
заброшен после страшного землетрясения, разрушившего город до основания и жители покинули город.
95
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Рис. 4. Женский наряд жительницы Наманганской области
Рис. 5. Женский наряд жительницы Ферганской области
Рис. 6. Женский наряд жительницы Андижанской области
Автор не претендует на прочтение нарядов именно в этом представленном виде: Рисунки взяты по
Appearance of Uzbek woman in 14 regions of Uzbekistan // The Beauty bar. Toshkent, Art-Project [4].
Но данные оригинальные предметы одежды наглядно дают представление о том, как одевались
женщины Наманганский, Ферганской и Андижанской регионов в древние времена и каким были отличия
в расцветках, колорите, насыщенности цвета в зависимости от регионов их проживания.
Конечно, участники конференции могут задаться вопросом, а почему магистрант
Самаркандского Архитектурно-строительного института кафедры Архитектура зданий и сооружений,
вдруг пишет статью об одежде?
В процессе разработки Архитектурного проекта Ахсикент - музей под открытым небом, нами
предполагается создание при данном архитектурном сооружении ряда ознакомительных комнат ” музеев,
посвященных, в частности: одежде и быту населения того времени, монетарной политике (музей древних
монет), музея ” гончарная мастерская по изготовлению керамических изделий того времени, найденных
при археологических раскопках, музея - кузницы по изготовлению «Дамасской» стали и др. Все эти
вопросы нуждались в детальном изучении, что и было сделано автором.
96
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Исследователи и ученые знают, что в процессе творческого изучения какого ” либо аспекта,
порой возникают мысли, изобретательского уровня дающие толчок развитию совершенно другому
направлению. Именно такое произошло при изучении национальной одежды в зависимости от
различных регионов Узбекистана. В связи с чем, родилась Архитектурная концепция о создании зданий и
сооружений, в том числе и региональных музеев, которые были бы декорированы в цвета одежды и
предметы украшений в виде малых архитектурных форм, что было бы интересно и познавательно как для
местных туристов, так и зарубежным туристам. Примером такого применения могли бы служить
общественные здания вокзалов или др. зданий и сооружений, а также в частности создаваемого
Архитектурного проекта [5].
Предлагаемая концепция воссоздания индивидуальных узоров и красок, существующих в
национальных нарядах и убранствах одежды характерных для различных областей, в архитектуре
общественных зданий и сооружений, в том числе архитектурных музеев, по нашему мнению, логична и
обоснована, ведь по существу здания и сооружения в своем архитектурном многообразии являются
своего рода «одеждой» наших городов и в целом нашей Родины ” Республики Узбекистан!
Список использованной литературы:
1.
Давлатова С. Из истории формирования традиционной одежды Узбекистана // ж-л
Санъат, 2006. выпуск 3-4.
2.
Майтдинова Г. Ткани Тохаристана // Раннесредневековые ткани Средней Азии. ”
Душанбе, 1996.
3.
Пугаченкова Г.А. К истории костюма Средней Азии и Ирана XV ” первой половины ХVI
в. по данным миниатюр Труды САГУ. Вып.ХХХ1. Ташкент, 1958.
4.
Интернет-ресурс: Appearance of Uzbek woman in 14 regions of Uzbekistan // The Beauty
bar. Toshkent, Art-Project/, 2017 - https://www.youtube.com/watch?v=a9FRBypqBgY&t=5s
5.
Valiev S. Author’s architectural concept of public buildings and construction with the
peculiarities of national clothes accepted in different countries of the world (on the example of regions of
Uzbekistan) // Sertificate of copyright № EC-01-001940, European depository Germany, Berlin, September 27,
2018, - 21 p.
***
УДК 64:646.4 646.1:646.4.43
ВЛИЯНИЕ ДИЗАЙНА ХАН-АТЛАСА
НА ПСИХОФИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ЧЕЛОВЕКА
Санжар Валиев
Магистрант СамГАСИ
Научный сотрудник Академии наук Турон
Бакалавр Мюнхенского института парапсихологии
Maqolada Xan-Atlas matoidagi naqshlar dizayni haqida ma'lumot berilgan. Matoning rangi va
chizmalarning tabiati insonning psixofizik holatiga ta'siri haqida ma'lumotlar keltirilgan
_______________________________
В статье приводятся сведения о дизайне рисунков на ткани Хан-Атлас. Приведены сведения о
влиянии колорита цвета и характера рисунков ткани на психофизическое состояние человека
____________________________
The article provides information on the design of patterns on the Khan-Atlas fabric. Information is
given on the effect of the color of the color and nature of the fabric patterns on the psychophysical state of a
person.
_______________________________
Ключевые слова: Хан-атлас, ткань, цвет, рисунок, психофизическое состояние человека
Атлас (в переводе с арабского «atlas» означает «гладкий») считается одной из самых древних
тканей, применяемых в швейном производстве (Рис. 1). Атлас появился в Китае, именно там впервые был
изобретен атласный вид переплетения нитей. С появлением Великого Шелкового пути особенности
выработки шелковых нитей, а также производство шелковых тканей, в том числе и атласа,
распространилось повсеместно. Сначала его стали производить жители Средней Азии, потом Ближнего
Востока и далее распространился и в Европу. Наиболее хорошего качества атлас производился в XVIIXVIII вв. в Иране.
В древние времена в зависимости от места производства имели хождение атласы, которые
называли в честь тех мест, откуда они были привезены, так, например, имели хождение винницкие,
турецкие, немецкие и др. В XIX веке получили распространение несколько видов атласа: Ментенон,
Трианон, Помпадур и Хан-Атлас.
97
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Рис. 1. Атлас различного цвета
Существует известная легенда о том, как был изобретен атлас в Средней Азии названный ХанАтласом. Но вернемся мы к ней в конце статьи.
А сейчас о дизайне хан-атласа и о его влиянии в частности цвета и рисунка на психофизическое
состояние человека.
Как показывают специальные исследования, 80% цвета и света "поглощаются" нервной системой
и только 20% - зрением. Действие цвета на человека замечено давно: цвет влияет на все его
физиологические системы, активизируя или подавляя их деятельность, цвет создает то или иное
настроение, внушает определенные мысли и чувства. Воздействие цвета можно разделить на
физиологическое, психологическое и эстетическое; этими факторами обусловлены цветовые ассоциации,
семантика и символика цвета, а также использование цвета в искусстве [1, 2, 3, 4].
Интересен известный рассказ К. С. Петрова-Водкина в книге «Самарканди» о «Голубом городе»
[5]. Он пишет, что в одном из городов Северной Африки, а именно в городе Константин, жил богатый
бей, который был постоянно в депрессии и поэтому то впадал в жестокость со своими подданными, а на
одной из скал названной «Скала жен» сбрасывал в порыве ревности жен из своего гарема. А потом
начинал сожалеть о своих жестокостях и начинал заниматься благотворительностью. Никто его не мог
вылечить. Наши врачи сказали бы, что он психически не нормальный человек. Но нашелся человек,
который взялся его вылечить и вылечил. Он покрасил комнату бея в синий цвет, а также все предметы в
комнате. В этой комнате бей стал чувствовать себя лучше. Затем в синий цвет были окрашены весь
дворец и затем весь город. И уже не только бей, но и все жители города стали более спокойными. В этом
городе люди стали испытывать легкость и не так угнетала жара. Однако, при передозировке синего цвета
он уже начинает угнетать и вызывает торможение нервной системы. Надо отметить, что передозировка
любого цвета приводит к такому же эффекту. Кстати, часть тканей Хан-Атласа являются яркими по
цветовой гамме, и, следовательно, способны угнетать.
Этим явлением давно заинтересовались психологи. Психолог Джо Халлок из Университета
Вашингтона выяснил, что около трети опрошенных женщин и мужчин признались в антипатии к
оранжевому цвету, затем к желтому цвету (яркий и солнечный цвет привлекает внимание, но утомляет
глаза), а самым нехорошим цветом оказался коричневый. В городе Самарканде почему-то в моду вошло
окрашивание зданий в желтый цвет.
Психологами установлено, что на человека кроме цвета оказывают влияние и рисунки,
нанесенные на них. Воздействие на восприятие информации человеком различно и на различные формы
линий. Так, вертикальные и горизонтальные прямые линии обеспечивают спокойствие, ясность и даже
солидарность, а линии, изогнутые ассоциируются с изяществом и непринужденностью. Однако это
справедливо в определенных условиях, например, чем чаще горизонтальные или вертикальные линии и
чем контрастнее цвета, выбранные для их изображения, тем более неприятные, вплоть до
головокружения, ощущения они производят. Эти особенности усугубляются, если человек находится в
состоянии стресса [6]. Например, платье сотрудницы в полоску серого и черного, составленную из кусков
вертикальных и горизонтальных линий, вызвали реакцию других сотрудниц, - «На тебя невозможно
смотреть, ты вся рябишь». Зигзагообразные линии передают впечатление резкого изменения,
концентрации силы, быстрого высвобождения энергии и такие несбалансированные формы вызывают
ощущение дискомфорта.
А теперь расскажем легенду об изобретении Хан-Атласа. Легенда гласит: Однажды, один из
правителей Маргилана решил жениться в пятый раз. Он увидел юную дочь художника, влюбился и решил
взять ее в жены. Художник попросил не трогать его дочь, но хан сказал, что откажется от намерения
только в том случае, если художник создаст к следующему утру нечто более прекрасное нежели его дочь.
Художник не мог есть и не мог заснуть всю ночь, на рассвете он пошел к ручью. Опечаленный художник
98
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
присел в раздумье на берегу ручья, а в нем отражалась радуга. художник заплакал и когда слезы падали в
ручей, то радуга разошлась рябью представив художнику чудный рисунок. Художник понял, что надо
делать и соткал необычайную ткань по образу увиденного - легкую, как облако, прохладную, как горный
воздух, и отражающую все краски радуги. Но художник подумал, что если его дочь предстанет перед
ханом в таком платье, то он ее не отпустит. И тогда, художник проявил творческую хитрость. К утру,
мастер принес свое творение хану. И какой бы не была красавицей дочь художника, одетая в это платье,
хан сразу же передумал жениться.
Почему? В зависимости от характера человека, скажем так, индивидуальной личности, можно
подбирать индивидуальную ритмику цвета и рисунка. Это как программа или если хотите назовите это
гипнозом, человек, в данном случае хан, видит дизайн материала в определенной ритмике цвета и
рисунка и фиксируется зрительно на ткани, но при этом он не фиксируется на красоте девушки и даже
происходит невербальное отпугивание: и лицо, и красота девушки отходят на второй план. Поэтому хан
был поражен красотой ткани, а красота девушки его уже не интересовала. Красивая легенда. Но
последние научные исследования психологов, о которых мы рассказали выше, доказывают, что цвет и
рисунок влияют на психику человека.
Данное положение нисколько не умаляет достоинств Хан-Атласа, ведь такие цвета и рисунки
могут быть у любой ткани, но именно из-за яркости и блеска ткани Хан-Атласа, художникам и
модельерам нужно тщательнее выбирать и обращать внимание на то, как сочетаются цвета и рисунки
именно на этой ткани.
Для сравнения посмотрите дизайн Хан-Атласа, отличающиеся резкостью в цвете и
агрессивностью в рисунке, где сразу почувствуете холод и дискомфорт, чуть ли не до дрожи в теле, от их
созерцания (Рис 2).
Рис. 2. Дизайн тканей Хан-Атласа негативно влияющие на человека
Однако не все цвета и рисунки в дизайне Хан-Атласа имеют такое свойство и воздействие.
Большое количество тканей Хан-Атласа порядка 90 процентов, обладают теплой и мягкой
положительной энергетикой. Приведем некоторые из них (Рис. 3).
Рис. 3. Дизайн тканей Хан-Атласа позитивно влияющие на человека
Об этом секрете никто не догадывался до настоящего времени. Сведений о влиянии цвета и
рисунка в дизайне Хан-Атласа на психофизическое состояние человека ранее учеными не
99
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
рассматривались. Это первая публикация такого рода, которая возможно раскроет одну из сторон,
многовекового секрета Хан-Атласа.
Использованная литература:
1.
Анья К. Xaрлберт, Яжу Линг . Биологические составляющие различий в цветовых
предпочтениях, 2007, - 120 с.
2.
Гилфорд Дж.П., Смит П.К. Система цветовых предпочтений, Спб., 2009, - 450 с.
3.
Джо Хэллок . Назначение цвета, М., 2003, - 78 с.
4.
Интернет ресурс: Влияние цвета на психику человека. - http://kak-bog.ru/vliyanie-cveta-napsihiku-cheloveka
5.
Сергеев А. Живопись. - Инструкция по применению, М., 2018, - 34 с.
6.
Hallock J. Colour Assignment. - Washington, USA, 2003, - 240 p.
***
ДАЊОИ АФСУНКОР САЛЬВАДОРЕ ДАЛИ
Шодмон Воњидов,
доктори улуми таърих, профессор
11 майи соли 1904 дар оилаи нотариуси сарватманди каталонї Сальвадор Дали-и-Кўсї писараке
ба олам омад. То и дам, ин оила аз даргузашти фарзанди нахустини худ Сальвадоре, ки дар сини
дусолагї аз шамол задани маѓзи сар вафот намуда буд, мотам дошт. Тавлили боз як тифлаки дилхоњ ба
ин хонадон аз нав пайки шодию нишотро падидор ва ѓуссањои ќаблиро тартараф кард. Волидони
хушбахт бо як љањон орзу, бо нияту умедвории беандоза ва оромї аз воќеияти талхи гузашта, писари
хешро Сальвадоре ном гузоштанд, ки маънои луѓавииаш аз забони испанї «наљотбахш» мебошад. Ва,
воќеан, Сальвадор дар оянда њунари нотакрору истеъдоди олиаш муаррафгари исми худ, њамчун
наљотбахшу номбардори хадќу миллаташ арзи њастї намуд.
боль
мебошад.
Модари навзод Фелипе Доменек кўдаки худро парасторї намуда хеле эрка кард, вале падар ба
фарзанди худ сахтгир буд. Сальвадоре хеле инљиќ ва саркаш ба воя мерасид аммо њам хислатњое дошт, ки
дар дигар њамсолонаш дида намушуд. Ваќте ки ў, дар синни панљсолагї, дар бораи фавти бародараш
хабар ѐфт, аз он сахт мутаассир гашт ва ин бори њаќиќат ба равони заифи кўдаконааш таъсири манфї
расонид.
Сальвадор Далї
Соли 1908, дар хонаводаи Далї хоњараш Ана Мария Далї таваллуд шуд, ки минбаъд ба дўсти
наздики бародараш табдил ѐфт, онњо даврони кўдакї ва наврасии худро дар оѓўши волидони
орзупарвари хеш хуш гузарониданд. Писарак аз хурдї ба расмкашї машѓул шуда, ба хубї расм мекашид.
Дар як хонае барои Сальвадор устохонаи рассомї омода намуда буданд, ки дар он ў бе эњсоси хастагї
соатњо ба расмкашї машѓул мешуд.
Сальвадоре дар мактаб хуб намехонд, бачаи саркаш буд. Бо вуљуди ин падараш вайро барои
дуруст аз бар намудани нозукињои касби рассосї ба рассоми ном Рамон Пичот ба шогирдї дод. Соли
1918 дар зодгоњаш шањри Фигерас аввалин намоиши асарњои Далии љавон гузошта шуд. Асарњо ба
зебогии нотакрору дилрабояндаи табиати шањри азизаш бахшида шуда буданд ва ин гувоњї аз мењру
муњаббат ва самимияти фарзанди ин сарзамин буд. Ин муњаббатро нисбати ватанаш Каталония Далї то
охири умраш нигоњ дошта, чун ватанпарасти ин сарзамин шуњрат ѐфта буд.
100
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Расми Далї «Мўйсафеди шомгард».
Аз аввалин асарњои офаридааш маълум гашт, ки рассоми љавон Сальвадор Далї усули
расмкашии импрессионистон, кубистњо ва пуантилистонро машќ ва пайравї мекунад.
Зери роњбарии профессори санъати расмкашї Нуньенса Далї чанд асари худ, аз љумла «Холаи
Анна њангоми дўхту дўз дар Кадакес», «Мўйсафеди шомгард» ва дигар асарњояшро меофарад. Дар ин
айѐм Сальвадор чанд маќолањои хурди худро барои маљаллаи мањаллї навишта буд. Ба тезї ў дар
Фигерас ба дараљае соњиби шуњрат њам мегардад.
Дар синни 17 солагии нобиѓаи љавон оилаи ў ба људоии вазнине дучор мегардад: аз саратони сина
дар 47 солагї модараш вафот менамояд. Падари Далї то дами марг ба хотираи неки њамсараш содиќ
монд. Ин носозгорињои оила ба њаѐти минбаъдаи љавон бе таъсир намонд ва ўро беш аз пештара
нороњату асабї намуд. Табиати Сальвадоре рўз то рўз, тоќатфарсотар мегардад. Худи њамон сол рассоми
љавон ба Академияи санъати Мадрид дохил шуд. Аммо, љавони худхоњу худком бо донишљўѐн ва
устодони ин даргоњ муросо накард. Кирдукори ин љавон ба иззати нафси профессорони академия расид
ва Сальвадореро ду маротиба аз он хориљ намуданд. Аммо зиндагї дар пойтахти Испания доираи ѐру
ошноњои Далиро хеле васеъ намуд. Ў тавонист ки дар муддати кўтоњ робитањои нави дўстонаро бо
ашхоси шинохта пайдо намояд.
Асари Сальвадоре Далї «Сабадча бо нон».
Дар ин даврон, дўстони нави ў Федерико Гарсиа Лорка, Пабло Пикассо ва Луис Бунюэль ба
рушди эљодї ва бадеии Далї таъсир намуданд.
.
«Автопортрет»-и Дали.
Кирдор ва амалњои ќайсарона, надоштани маълумоти академикї дар соњаи санъат ба Сальвадоре
Далї барои дар муддати кўтоњ пайдо намудани шўњрати љањонї монеа нашуданд. Дар ин давра, ў
асарњои худро аз ќабили «Порт-Альгер», «Зани љавон аз пушт намудор», «Намои зан дар назди тиреза»,
«Автопортрет», «Расми падар» эљод кард. Дар ин замон њатто асари Далї «Сабадча бо нон» дар ШМА
101
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ба намоиши байналмилалї гузошта мешавад. Намунаи барљастаи офариниши симои зан барои рассом ”
хоњараш Ана Мария буд.
Аввалин асари машњури ў «Доимияти хотира» ном дошта, рассом дар фазои пляжи регї соатњои
обшудаистодаро тасвир кардааст, ки он дар байни оммаи васеи дўстдорони санъати сюрреалистї
мањбубияти хоса дорад. Имрўз ин сурат дар ИМА мањфуз мебошад ва яке аз комѐбињои нодири санъати
Сальвадоре мањсуб меѐбад. Бо дастгирии мањбуба ва њамсари рассом Гала ” Елена Ивановна Дьяконова
намоиши асарњои ў дар шањрњои гуногуни Испания, Лондон ва Нью-Йорк баргузор мегардиданд.
Асари Далї «Доимияти хотира».
Дањои рассомї ба чашми њомии санъат Виконт Шарль де Ноэйль меафтад ва ў чанд асари
Далиро ба нархе мехарад, ки ба ин маблаѓи њангуфт њатто ошиќон аз наздикии шањрчаи Порт-Льигата,
назди соњили бањр њавлии муносибе харида тавонистанд.
Худи њамин сол, Сальвадоре Далї ба сўи мувафаќќиятњои оянда иќдоми муњим гузошта, ба
љамъияти сюрреалистон аъзо мешавад. Вале дар инљо њам каталонии худсар ба доираи маъмулї
намуѓунљад. Хатто дар миѐни чунин исѐнгарон ва ошўбгарони санъати анъанавї, чун Бретон, Арп, де
Кирико, Эрнст, Миро Далї чун зоѓи ало менамуд. Ў бо тамоми аъзоѐни ин њаракат шўрида дар охир
кредои худро ба шакли «Сюнрреализм ин манам» эълон менамояд. Тарафдорони ин мактаби санъат
реализмро аз назари худ, бо дид ва эњсоси хосашон тасвир менамуданд. Ќишрњои олам ва табиат,
љамъият, шахс, олам ва љањонбинии инсон ба як тарзи абстрактї тасвир меѐбад. Њар як бинанда дар
чунин асарњо њаќиќатро ба тарзи гуногун дарк карда мефањмид. Дар асари Далї «Метамарфозаи
нарцис», «Конструкцияи мањин бо лубиѐи љўшонидашуда, ѐ ки Эњсоси љанги шањрвандї» сюрреализм бо
тамоми моњияташ акси худро ѐфта аст.
Дар асари аввал Нарцисс, худое аз дини юнонї, ки олињаи зебої ва њусн буд, ба њусни худ шефта
ва дода мешавад. Рўзњои дароз аз хўрду хоб њам гузашта, сурати худро дар рўи об дида худро адо
менамояд. Ин нишони ќурбонї, ки минбаъд номи «нарциссизм» ро гирифта аст, бо тарѓйирѐбї
(метамарфоза) ба гуле бо номи наргис ба охир мерасад. Дар сурат дар сари ангуштон аз тухми кафида гул
ќад боло мекунад. Ин љараѐни таѓййирѐбї ба сурати одамон дар паси Нарцисс, тахтаи шоњмот, ки шояд
рамзи њаѐт бошад, дар тарафи рости сурат ќуллаи кўњ ва абри сиѐњи дар осмон хазанда тасвир мешавад.
Дар паси ангушти аз замин баромада њайвони сагсурате (рамзи марг!?) ба пасаш нигоњ дорад. Дар ин
офаридаи Далї кас рамзи њаѐту мамот, мубориза, ѓалаба, маѓлубият ва рангњои гуногуни њаѐтро
мебинад, ки инсонро аз ин дунѐи «каљофаридњо» ба умќи фикру андеша мебарад.
Сурати Далї «Метамарфозаи нарцис/наргис».
102
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Асари Сальвадоре Далї «Конструкцияи мањин бо лўбиѐи љўшонидашуда, ѐ ки Эњсоси љанги
шањрвандї» асари машњуртарини ў мебошад. Асар соли 1936 дар арафаи љанги гражданї дар Испания
навишта шудааст. Сальвадоре Далї бо ин асараш тамоми фољиа ва харобии љанги шањрвандиро гўѐ
пешгўи намудааст. Ин љанг сабаби зиддияти ќишрњои гуногуни љомеи, гурўњ ва ањзоб, хунрезии бародар
бо бародар, падар бо фарзандон, кушторњои дањшатбор мегардад. Инсон чун як љисми табиат канда,
буррида, пора-пора мегардад. «Бани инсон, ки аъзои якдигаранд» љузв-љузв канда ва пароканда
мегардад. Дар сурати кашидаи Дали, тибќи мазмун зан, ки тимсоли модар ва ватан аст, пора-пора
мегардад. Синаи занро дасти пурќуввате кандааст, љомеа ки аслан як аъзо аст, пароканда мегардад,
бурида ба порчањо људо мешавад. Шояд сюрреализми Сальвадор Далї њам дар он муљассам гашта аст, ки
љанги шањрвандї бадбахтии инсон, оила, љамъият ва давлат аст. Барои мардуми Тољикистон офату
сахтињои љанги шањрвандї хуб маълум аст.
«Конструкцияи мањин бо лубиѐи љўшонидашуда, ѐ ки Эњсоси љанги шањрвандї»
Дар охири солњои 30-юми асри ХХ, пеш аз оѓози љанги дуввуми љањон Далї робитаи худро бо як
гуруњи рассомони фаронсавї канда, ба ИМА њиљрат менамояд.
Дар ин муддат, Сальвадоре Далї дар офариниши филми суюрреалистии Луис Бонюэль «Саги
Андалусї» ширкат варзида буд. Ин фильм мувафаќќияти боризеро ноил гашта буд. Баъдтар, аз ин ў дар
филмофарии дуввуми ин режиссер «Асри тиллої» иштирок намуд.
Асари аз њама машњури Сальвадоре дар ин айѐм, «Сирри Вильгельм Талль» мебошад, ки дар он
пешвои большевикон Ленин дар симои ќањрамони афсонањои халќии Шветсария ба намуди асрорангезе
бо як дунбаи дарозшудаи захмин намоиш дода шудааст. Ин сурат чандин наздикони коммунисташро аз
рассом дур кард.
Дар миѐни дањњо суратњои ин давра эљодшуда, боз «Рўтании њаяљоновар» ва «Телефономар/харчанг» ро метавон номбар кард.
Соли 1936, баъд аз ташриф ба Италия, Далї ба санъати даврони Эњѐи италянї дода мешавад ва
дар асарњои ў намунањои академизм пайдо мешавад, ки он бо сюрреализм зиддияте дошт. Зери таъсири
ин тамоюл ў «Таѓйироти Наргис», «Портрети Фрейд», «Гала - Сальвадор Дали», «Каннибализми
тирамоњї», «Испания» барин асарњои худро навиштааст.
Асари Далї «Хоби Венера»
Охирин асари рассом дар усули сююреалистї «Хоби Венера» мебошад, ки дар Нью-Йорк эљод
шуда буд. Дар ИМА Далї на танњо ба рассомї, балки ба рекламасозї, оро додани магазинњо машѓул
буда, бо Уолд Дисней ва Альфред Хичкок дар ороиши фильмњояшон њамкорї менамуд. Дар ин замон, ў
автобиографияи машхури худ «Зиндагонии махфии Сальвадор Дали, ки аз тарафи худаш навишта
шудааст»-ро интишор медињад, ки зуд фурўхта мешавад.
103
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Соли 1948 Сальвадор Далї ба Испания, ба хонаи худ, ба Порт-Льигат боз мегардад ва асари
калонњаљми худ «Филњо»-ро меофарад.Ин асар дар худ дарду озор ва холигии даврони баъдазљангиро
муљассам намуда аст. Гайр аз ин, баъд аз таркишњои атомї бар зидди Япония дар эљодиѐти дањои мазкур
мавзўъњои нав, аз ќабили њаѐти молекулањо ва атомњо пайдо мешавад. Инро дар «Хонуми атомї»,
«Таќсимшавии атом» мебинем. Мунаќќидон ин асарњоро ба усули символизми мистикї мансуб медонанд.
Асари Далї «Филњо»
Аз њамин давра, Далї дар мавзўъњои динї асар офариданро оѓоз менамояд, ки аз љумлаи онњо
асарњои: «Мадоннаи Порт-Льигат», «Шоми махуф», «Чормех ѐ ки љасади гиперкубї»-ро метавон номбар
намуд, ки онњоро Ватикан низ маъќул карда буд. Дар охири солњои 50-уми асри гузашта, Далї бо
илтимоси дўсташ Энрике Бернат барои чўбќандаки «Чупа-Чупс» логотипи то имрўз машњурро дар
сурати бобуна мекашад
Далї муаллифи логотипи «Чупа-Чупс».
Рассом хеле сермахсул ва пур аз ѓояњои эљодї буда, даромади хубе њам дошт. Сальвадор ва Гала
бо Коко Шанель, машњуртарин чењраи мўди Фаронса, ошно гашта, бо ў то охири умр дўст буданд. Дар
миѐни мухлисони Далї ва њамзамонони ў њамон мўйлаби рассом хеле шуњрат ѐфта, боиси пайравї њам
гашта буд. Бар замми ин баъзе кирдорњои Далї аз доираи одоби маъмулї ва ќадриятњои ахлоќии
љамъияту одамї мебаромад. Масалан, баъзан ў дар кўчањо бо њайвонњои нодир ва аљоиб пайдо мешуд.
Боре ўро ваќти гардиш бо мўрчахурак дида буданд.
Сальвадор Далї бо мўрчахўрак.
Ѓуруби эљодии рассом солњои 70-уми асри гузашта, дар натиљаи бад шудани саломатиаш оѓоз
меѐбад. Бо вуљуди ин эљодкорро ѓояњои нав ба нав тарк намекарданд. Дар ин давра, ў бо усули
нусхабардории стереоскопї асарњои худ «Полигидрас», «Рыбак-подводник», «Оле, Оле, Веласкес!
104
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Габор!»-ро эљод менамояд. Дањои испанї дар Фигерас хона-њавлии бузурге бино мекунад, ки номи
«Ќасри шамолњо»-ро мегирад. Рассоми бузург мехост ќисми бузурги осори тўли солњои зиѐд офаридаи
худро дар ин «ќаср» љойгир намояд.
Хона-музейи Далї «Ќасри шамолњо»
Дар аввали солњои 80-уми асри ХХ Далї аз њукумати Испания як ќатор мукофот ва унвонњоро
мегирад. Ўро дар Париж профессори фахрии академияи санъат интихоб менамоянд. Ин эљодкори мумтоз
ва офарандаи зебої дар васиятномаи худ, ки баъди вафоташ эълон карда буданд, тамоми дорои худро ба
маблаѓи 10 млн доллар ба њукумати Испания во гузошта буд.
Њаѐти шахсии рассом низ хеле аљоиб аст. Соли 1929 дар њаѐти Сальвадор Далї ва оилаи ў
таѓйироти куллї ба вуљуд омад. Вай аввалин ва охирин муњаббати худро дар симои Гала - Елена
Ивановна Дьяконова, ки як муњољирзан аз Россия буд пайдо кард. Он ваќт Елена -њамсари шоир Поль
Элюар буда, аз Далї 10 сол бузург буд.
Сальвадор Далї ва Гала Элюар (Елена Ивановна Дьяконова).
Аз рўзи авввалини вохўрї Далї аз Гала људо намешавад, аммо падар ва хоњари рассом аз ў рўй
гардониданд: падар ўро аз дастгирии молиявї мањрум карда, Ана Мария бошад дигар нахост бо ў
њамкории эљодї намояд.
Ошиќу маъшуќ дар як кулбаи бешароити зист дар соњили Кадакес маскун мешаванд ва
Сальвадор ба эљоди асарњои безаволи худ шуруъ менамояд. Баъд аз се сол, Далї ва Гала муносибати
худро расман ба ќайд дароварда, соли 1958 аз никоњи динї низ гузаштанд. Дар аввали солњои 60-уми
асри гузашта дар муносибатњои онњо рахна афтод. Сабаби ин људої дар он буд, ки Галаи солхўрда ба
айшу ишрат бо љавонписарон дода шуда, Далї бошад дар давраи мухлисдухтарони љавони худ таскини
дил меѐфт. Далї барои њамсари худ кўшки Пуболро харидорї намуда, ба он љо танњо бо розигии хаттии
Гала омада метавонист.
Сальвадор Далї бо њамсари худ Гала.
105
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар давоми ќариб 8 сол парии илњоми Далї модели бритонї Аманда Лир буда, Сальвадор Далї
нисбати ў ишќи платонї дошт. Амали Аманда ба ин муносибатњо хотима бахшид ва Далї низ аз ин
људої афсўс нахўрда буд.
Дар солњои 70-ум бемории равонии Далї аз сари нав хуруљ менамояд ва ў аз галлюцинацияњо
хеле азият мекашид. Бар замми ин, табибон доруњои зиѐти психотропиро ба ў тавсия дода, бемории
шизофренияро ба рассом нисбат доданд. Ин беморї бо бемории Паркинсон якљоя вазъи саломатии
Далиро хеле хароб намуданд.
Ќабри Сальвадор Дали
Тадриљан заъфи пирї лаѐќати расмкаширо аз Далї даррабуд. Вафоти њамсараш Гала низ соли
1982 рассомро аз пой афтонд ва ў муддате бо зотулљамъи шуш дар шифохона хобид. Баъд аз 7 сол, 23
феврали соли 1989 дили ин дањо аз задан монд. Сальвадор Далиро дар зери фарши яке аз утоќи хонамузейи санъаткор ба хок супориданд.
Дар таърихи санъат ва маданияти инсоният ў чун рассом, график, њайкалсоз, режиссѐр, нависанда
ва яке аз намояндагони барљастаи сюрреализм монда аст.
Сальвадор Далї ба ќатори машњуртарин шахсиятњои асри ХХ ворид шудааст.
***
НАҚШИ СОЗМОНИ АМНИЯТ ВА ҲАМКОРӢ ДАР АВРУПО ДАР ТАЪМИНИ СУЛҲ ВА
РИЗОИЯТИ МИЛЛӢ ДАР ТОҶИКИСТОН
Воҳидова Г., Муҳамадизода М- омӯзгорони кафедраи умумидонишгоҳии таърихи халқи тоҷики
МДТ ДДХ ба номи академик Б. Ғафуров тел: 92-741-42-00, 92-725-45-46
mehr90-90@mail.ru gulnora.voxidova@mail.ru
Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо яке аз бузургтарин созмони минтақавиест, ки бо
иштироки 57 мамлакати иштироккунанда бо ҳаллу фасли масъалаҳои сиѐсӣ ва амният машғул мебошад.
Ба ин ташкилоти байналмилалӣ ба ғайр аз аксар мамлакаҳои қитъаи Аврупо ҳамчунин Иѐлоти
Муттаҳидаи Америка, Канада, мамлакатҳои Осиѐи Марказӣ ва Қафқози ҷанубӣ дохил мешаванд.
Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо соли 1973 таъсис ѐфтааст. Ин ташкилот дар асоси санади
хеле муҳим ва ниҳоии Конфронси амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо (Созишномаи Хелсинки) амал мекунад.
Фаъолияти САҲА асосан ба се самти муҳим равона гардидааст, ки онҳо ”низомӣ-сиѐсӣ, иқтисодӣмуҳитизистӣ ва инсонӣ (гуманитарӣ) ба ҳисоб мераванд.
Баъди пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ давлатҳои нави мустақил ба вуҷуд омаданд, ки онҳо бояд
истиқлолияти давлатии худро мустақилона ҳифз менамуданд.
Бояд иброз намуд, ки ба даст овардани истиқлолият дар назди мамлакатҳои ҷавон якчанд
вазифаҳои тақдирсозро пеш гузошт. Яке аз чунин вазифаҳо мустаҳкам намудани пояҳои давлатдорӣ ва
дар асоси нишонаҳои тамаддуни замони муосир таъсис ва дуруст ба роҳ мондани пояҳои сиѐсати дохилӣ
ва хориҷии онҳо ба ҳисоб мерафт. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар қатори мамлакатҳои нав ба истиқлолит
соҳибгардида қарор дошт.
Вале дар ибтидои солҳои 90-уми асри XX вазъи сиѐсии Тоҷикистон якбора муташаннниҷ гардид.
Дар мамлакат гурӯҳҳо ва ташкилоту ҳаракатҳои нави сиѐсӣ пайдо гардиданд, ки ба онҳо ‚Рӯ ба
рӯ‛, ‚Ошкоро‛, ‚Эҳѐи Хуҷанд‛, ‚Дирафши Ковиѐн‛, ‚Бохтар‛, ‚Самарқанд‛, ‚Куруши Кабир‛,
106
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
‚Суғдиѐн‛, ‚Ваҳдат‛, ‚Пайванд‛, ‚Лаъли Бадахшон‛, ‚Ҳисори Шодмон‛, ‚Меҳри Хатлон‛, ‚Зарафшон‛,
‚Истаравшан‛, ‚Ватан‛, ‚Хуҷандиѐн‛, ‚Ҳамдилон‛, ‚Носири Хисрав‛ ва ғайра дохил мешуданд (1, 8).
Ҳолати ба амал омада тақозо мекард, ки ба самтҳои асосии сиѐсати хориҷӣ таваҷҷӯҳи хоса дода
шавад. Дар ин раванд мақоми муҳимро муносибатҳои мустаҳкам бо САҲА касб менамуд.
26-уми феврали соли 1992 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Раҳмон Набиев ба Созишномаи
Хелсинки имзо гузошт, ки ин шомилшавии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба САҲА нишон медод (2, 12).
Таъкид бояд сохт, ки ба САҲА рӯ овардани Тоҷикистон дар замони авҷи норозигиҳои омма аз
ҳукумати конститутсионӣ ва давраи хеле ҳассоси даврони соҳибистиқлолии мамлакат ба ҳисоб мерафт.
Чунки воқеаҳои мудҳиши замони ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон маҳз аз соли 1992 оғоз ѐфта буданд.
Боиси зикр аст, ки баъди расидан ба истиқлолияти давлатӣ Тоҷикистон ба мушкилиҳои зиѐд рӯ
ба рӯ гардида буд. Аввалан дар мамлакат вазъи иқтисодӣ хеле паст рафта буд, ки ба он пеш аз ҳама канда
шудани алоқаҳои иқтисодии Тоҷикистон бо дигар ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ сабаб гардид.
Дар баробари он дар натиҷаи низоҳои дохилӣ ҳуқуқи инсон поймол карда мешуд.
Аз ин лиҳоз барои демократикунонии ҷомеа, истифодаи таҷриба ва нуфузу нерӯи САҲА барои
таҳкими амнияти давлатӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ, ба вуҷуд овардани унсурҳои муҳими ҷомеаи
шаҳрвандӣ ва танзими масъалаҳои нигаҳдории миллат Ҳукумати Тоҷикистонро водор сохт то дар роҳи
ҳалли чунин масъалаҳои муҳим ба ин созмон ҳамкорӣ намояд (8, 160).
Муносибатҳои Тоҷикистон бо САҲА дар шароите ба вуҷуд омад, ки мамлакатро мавҷи
намоишҳои эътирозӣ фаро гирифта буд. Ҳукумати мамлакат вазъи ба вуҷудомадаро ба танзим дароварда
наметавонист.
Аз ин лиҳоз фаъолияти ин созмони минтақавии Аврупо пеш аз ҳама барои бартараф сохтани
низои дохилӣ ва комѐб шудан ба сулҳ дар Тоҷикистон равона гардида буд.
Вазъияти Тоҷикистон дар рафти баргузор гардидани ҷаласаи Шӯрои вазирони корҳои хориҷии
САҲА 1-уми декабри соли 1993 дида баромада шуд. Дар роҳи бартараф сохтани низои дохилӣ ва расидан
ба сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон мебоист ҳайъати намояндагии САҲА дар Тоҷикистон
фаъолияти худро ба роҳ монад. Аз ин хотир қарор оид ба таъсиси намояндагии САҲА дар Ҷумҳурии
Тоҷикистон аз 1-уми декабри соли 1993 ҳангоми ҷамъомади Шӯрои вазирони корҳои хориҷии САҲА дар
пойтахти Италия шаҳри Рим қабул гардида буд.
Бо воситаи намояндагии худ САҲА вазифадор буд, ки ҷараѐни созишномаҳои имзогардидаро
назорат кунад. Ҳамчунин ин созмон мекӯшид то ҳуқуқу вазифаҳои инсонро ҳимоя намояд, ки дар рафти
задухӯрдҳои мусаллаҳонаи ҷонибҳо поймол мегардид.
Баъди қабули қарор оиди таъсии намояндагии САҲА дар Тоҷикистон 17-уми феврали соли 1994
намояндагии ин ташкилот дар Тоҷикистон таъсис дода шуд. Асоси ҳуқуқӣ барои таъсиси намояндагии
САҲА дар Тоҷикистон ‚Муқаррароти механизм барои машварат ва ҳамкорӣ дар мавриди ҳолатҳои
фавқуллода‛ ба ҳисоб мерафт, ки он зимни вохӯрии вазирони корҳои хориҷии САҲА дар Берлин моҳи
июни соли 1991 таҳия гардида буд (8, 160).
Пас аз эътирофи Санади хотимави Хелсинкӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайси кишвари
иштирокчии САҲА пазируфта шуд, ки он дар ибтидои соли 1992 дар амал тадбиқ гардид (6, 142).
Муносибатҳои мустаҳками Ҷумҳурии Тоҷикистон бо САҲА баъди ба кор оғоз намудани ҳайъати
намояндагии САҲА дар Тоҷикистон дигаргун гашта, минбаъд аз ҷониби ин созмон дар роҳи бартараф
сохтани низои дохилии тоҷикон корҳои назаррас анҷом дода шуданд.
Яке аз нишонаҳои муҳими мустаҳкам гардидани муносибатҳои Тоҷикистон бо САҲА дар он
зоҳир мегардад, ки ҳайъати бисѐрнафараи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳбарии Президенти
Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон санаи 6-уми декабри соли 1994 дар ҳамоиши раҳбарони
давлатҳои аъзои САҲА дар шаҳри Будапешт иштирок намуданд. Дар ҳамоиши мазкур Президенти
Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон баромад намуда, мавқеи Ҳукумати Тоҷикистонро барои бо роҳи сиѐсӣ ба
эътидол овардани вазъи дохилии Тоҷикистон иброз дошт. Ҳамчунин аз намояндагони мамлакатҳои
иштироккунанда хоҳиш намуд, ки дар роҳи бартараф сохтани низои дохилӣ ба Тоҷикистон кӯмак
расонанд (6, 144).
Намояндагии САҲА дар Тоҷикистон дар назди худ мақсад гузошта буд, ки барои ба эътидол
овардани вазъи сиѐсии мамлакат саҳм гузорад. Ҳамчунин дар устувор гардонидани пояҳои давлатдорӣ ва
ба вуҷуд овардани шароит ҷиҳати таҳкими принсипҳои демократикунонии ҷомеъа бояд саҳмгузорӣ
мекард (6, 144).
Ҳаминро бояд таъкид намуд, ки дар қатори дигар созмонҳо ва давлатҳои нозири гуфтушуниди
миѐни тоҷикон созмони минтақавии САҲА низ ҳамчун кафил дар музокироти миѐни тоҷикон иштирок
намуда буд.
Бояд иброз нмуд, ки дар ибтидои барқароршавии муносибатҳои Тоҷикистон бо САҲА байни
онҳо як қатор мушкилот ва монеаҳо ба назар мерасид. Ҳукумати Тоҷикистон дар рафти баргузории аксар
107
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ҷаласаву нишастҳои роҳбарони мамлакатҳои иштироккунандаи САҲА дар бисѐр самтҳо зери эътироз ва
эродҳо қарор дода мешуд (6, 144).
САҲА дар роҳи ворид намудани
принсипҳои демократӣ дар Канститутсияи Ҷумҳурии
Тоҷикистон мақоми арзанда дошт. Ҳатто бо ташаббуси ин созмон моҳи майи соли 1995 семинари илмӣ
дар мавзӯи ‚Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон‛ баргузор гардида буд (4, 21).
Ҳамчунин дар соли 1995 аз ҷониби комиссияи махсуси САҲА дар Тоҷикистон барномаи
‚ТАСИС‛ ташкил карда шуда буд, ки дар асоси он барнома кӯмакҳои башардӯстонаи ин созмон ба
аҳолии Тоҷикистон расонида мешуд (4, 22).
Баъди Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон вазъияти мамлакат дар анҷумани
Шӯрои амнияту ҳамкорӣ дар Аврупо, ки дар сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ дар Стокголм 14-15- уми
декабри соли 1992 баргузор гардид, баррасӣ шуда, дар он аз ҷумла, ҳар ду ҷониби дар ҳоли ихтилоф
қарордошта даъват карда шуд, ки ба муборизаҳо хотима бахшида, ба мусоҳибаи созанда, ки барои ба
танзими сиѐсӣ даровардани Тоҷикистон асоси ягона аст оғоз намоянд (7, 37).
Аммо дар мавриди оғози фаъолияти амалии САҲА дар Тоҷикистон муаррих А. Ғафуров назари
хешро баѐн намуда, таъкид менамояд, ки баъди он ки нерӯҳои мухолифин амалиѐти худро моҳи апрели
соли 1993 дар ҷануби мамлакат оғоз намуданд дар ҳамин давра дар Тоҷикистон САҲА ба фаъолияти худ
оғоз намуд (1, 30).
Иштироки Эмомалӣ Раҳмон дар конфронси умумиҷаҳонӣ оид ба ҳуқуқи инсон дар шаҳри Вена
моҳи июни соли 1993 ин худ яке қадамҳои нахустини ҳукумати нави Тоҷикистон дар роҳи беҳтар
гардидани муносибатҳо бо САҲА ба ҳисоб меравад. Дар ин конфренсия Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмон баромад карда, сараввал аз вазъи сиѐсии Тоҷикистон баъди баргузор гардидани
Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ ѐдовар гардид ва қарору қонунҳои қабулнамудаи вакилони Иҷлосияро дар
роҳи беҳтар гардонидани вазъи сиѐсии мамлакат муҳим арзѐбӣ намуд. Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунин таъкид
намуд, ки ‚Ҷумҳурии Тоҷикистон чун узви Созмони амнияту ҳамкории Аврупо талош меварзад, ки
принсипу нормаҳои Асноди асосии муоҳидаи Хелсинкӣ, аз ҷумла Баѐнияи Парижро барои Аврупои нав
бечунучаро риоя кунад. Ҳукумати мамлакат бо СММ, мақомоти Созмони амнияту ҳамкории Аврупо
ҳамаҷониба ҳамкорӣ карда, барои ба талабҳои байналхалқии ҳуқуқу озодиҳои шахс мувофиқ гардондани
қонунгузории миллӣ ба кор шурӯъ намуд‛ (3, 93).
Санаҳои 5-ум ва 6-уми декабри соли 1994 ҷониби Ҳукумати Тоҷикистон ба сарварии Президенти
мамлакат Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқоти сарони давлатҳо ва ҳукуматҳои аъзои САҲА дар шаҳри
Будапешт иштирок намуданд. Да ин вохӯрӣ Эмомалӣ Раҳмон суханронӣ намуда, доир ба паҳлӯҳои
асосии ҳамкории Тоҷикистон ва САҲА маълумот дода, таъкид сохт, ки нақши ин созмон дар роҳи
бартараф сохтани низои дохилии Тоҷикистон арзанда мебошад. Ҳамчунин дар ин суханронӣ ӯ қайд
намуд, ки ‚Таҷрибаи фоҷианоки давлати мо, ки Созмони амнияту ҳамкории Аврупо ба вазъияти он
масъул мебошад, роҳҳои ҳамкорӣ ва пешомадҳои амалиѐти якҷояи моро нишон медиҳад.
Мо дар ин бобат Созмони амнияту ҳамкории Аврупоро дар оянда ҳамчун созмони комили
минтақавии Аврупою Осиѐ тасаввур менамоем, ки доираи васеи масъалаҳои марбут ба амнияту
ҳамкориро ҳал карда, барои афзун гардондани самараи фаъолияташ имкониятҳои васеъ хоҳад дошт‛(3,
301). Ҳамзамон дар суханронии худ Эмомалӣ Раҳмон ҷонибдории Тоҷикистонро дар роҳи мустаҳкам
намудани муносибатҳо ба САҲА изҳор намуда, таъкид дошт, ки Созмони амнияту ҳамкории Аврупо
мавқеъҳояшро дар соҳаи таъмини сулҳу субот дар минтақаи Осиѐи Марказӣ, аз ҷумла дар Тоҷикистон
мустаҳкам намояд.
Моҳи сентябри соли 1994 Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми суханронии худ дар Иҷлосияи 49-уми
Ассамблеяи Генералии СММ ба нақш ва мақоми САҲА дар роҳи ҷорӣ намудани принсипҳои демократӣ
дар Тоҷикистон ва ба кӯмакҳои ин созмон дар роҳи бартараф сохтани низои дохилии Тоҷикистон баҳои
баланд дод (3, 273).
Албатта дар баъзе мавридҳо Ҳукумати Тоҷикистон аз ҷониби коршиносони САҲА зери танқид
қарор мегирифт, ки гӯѐ аз ҷониби мақомотҳои давлатии Тоҷикистон ҳуқуқи инсон поймол мешуда
бошад. Вобаста ба чунин масъала Президенти мамлакат дар суханронии худ дар мулоқоти сарони
давлатҳо ва ҳукуматҳои аъзои САҲА моҳи декабри соли 1994 қайд намуд, ки Созмони амнияту ҳамкории
Аврупо бояд бештар аз танқиду мушоҳида ба ҳамкорӣ ва расондани кӯмак дар масъалаҳои эъмор ва
таҳкими сохторҳои демократӣ пардозад (3, 302).
Баъди ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар Конфренсияи байналмилалӣ таҳти унвони
‚Давлатҳои кафил доир ба дастгирии сулҳ ва рушди баъдиҷангӣ дар Тоҷикистон‛, ки дар шаҳри Вена
баргузор гардид иштирок намуд. Дар он конфренсия ҳамчунин Президенти Австрия Томас Клестил,
роҳбари парламенти ин кишвар Хайн Фишер ва Котиби Генералии САҲА Ҷонкарло Агарона иштирок ва
суханронӣ намуданд (5, 31).
108
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар давоми соли 1997 кишварҳои аъзои САҲА ” ИМА, Нидерландия, Олмон, Британияи Кабир,
Шветсия, Норвегия, Шветсария ва Дания дар доираи ҳамкории САҲА ба Ҷумҳурии Тоҷикистон дар
ҳаҷми 22 миллион доллари ИМА кӯмаки башардӯстона расонида буданд (5, 31).
Таъкид бояд сохт, ки дар роҳи бартараф намудани низои дохилӣ ва расидан ба сулҳ ва ризоияти
миллӣ дар Тоҷикистон мақоми САҲА назаррас буда, ин созмон аз ибтидои задухӯрдҳои дохилӣ ба
Ҳукумати Тоҷикистон кӯмакҳои амалӣ ва экспертӣ расонида буд. Ҳамчунин дар роҳи демократикунонии
ҷомеа низ мавқеи ин созмон назаррас буда, маҳз тавассути кӯмакҳои САҲА дар Тоҷикистон принсипҳои
демократӣ барқарор карда шуданд.
Пайнавишт:
1.
Ғафуров А. Тоҷикистон дар роҳи ҳифзи истиқлолият//Очеркҳои таърихи Тоҷикистони
соҳибистиқлол.- Душанбе: Дониш, 2016. ”С. 7-47.
2.
Дипломатия Таджикистана. -Душанбе, 1994. ”28 с.
3.
Раҳмонов Э. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунѐдкорӣ. Иборат аз
се ҷилд. Ҷилди аввал. ”Душанбе: Ирфон, 2001. -512 с.
4.
Саидов З. Основные внешнеполитические интересы Таджикистана на рубеже веков.Душанбе: ООО. Контраст, 2011.- 534 с.
5.
Саидов З. Межгосударственные отношения Республики Таджикистан в двустороннем
формате. ”Душанбе: Авасто, 2001. ”112 с.
6.
Сиѐсати хориҷии Тоҷикистон дар масири истиқлолият. Зери назари Ҳамрохон Зарифӣ.
Душанбе: Ирфон, 2011. -340 с.
7.
Шарифзода А. Наҷотбахши миллат/А.Шарифзода, А.Ғафуров. ” Душанбе.-2012. -372 с.
8.
25 қадам дар паҳнои олам. Зери назари Сироҷиддин Аслов.-Душанбе: Ирфон, 2016. ” 217
с.
***
ЎЗБЕКИСТОНДА ЯШОВЧИ ТАТАРЛАР ДИАСПОРАСИ
Галиев Салават, талаба; Набижонов Охунжон, талаба
Гулистон давлат университети, Гулистон ш., Ўзбекистон
Илмий раҳбар: Бектурдиев Ш.К., катта ўқитувчи, “Тарих” кафедраси
О ТАТАРСКОЙ ДИАСПОРЕ, ПРОЖИВАЮЩЕЙ В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация: В статье рассматриваетя вопрос о проживающей в Узбекистане диаспоре казанских
татар. Раскрываются этапы истории формирования диаспоры, этапы миграции и переселения, состояние
в настоящее время. При написании статьи использованы фактические материалы, из сайтов Татарского
национального культурного центра в Ташкенте, колумнистов блога ‚Реальное время‛ Республики
Татарстан (Россия).
Ключевые слова: диаспора, татары, исторические и культурные связи, Татарская слобода, Ногайкурган, культурный центр.
Маълумки, Ўзбекистон ва Татарстонни узоқ вақт давом этаетган тарихий ва маданий алоқалар
боғлайди. Яқин орада Ўзбекистонга ТР вице-премьери В.Шайхразиев бошлиқ олимлар делегцияси, ТР
президенти Р.Минниханов бошлиқ делегация ташриф буюрган эди. Р.Минниханов Россия ва Ўзбекистон
ўртасидаги минтақалараро ҳамкорлик бўйича Биринчи Форумда иштирок этди. Ташриф давомида бир
қатор маданий, иқтисодий ва бошқа соҳалардаги масалалар муҳокама қилинди. Шу билан бирга
Р.Минниханов Ўзбекистондаги татарлар диаспораси вакиллари билан учрашди.
Бугунги кунда Ўзбекистонда татарларнинг энг йирик диаспораларидан бири яшамоқда.
Республикамиздаги таларнинг умумий сони 200 минг кишидан ортиқ бўлиб, улардан 150 мингга яқин
киши Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида истиқомат қилишади. Татарлар ва Татарстонни Ўзбекистон
билан кўп асрлик кўпқиррали тарихий, сиесий, иқтисодий, илмий, маданий ўзаро муносабатлар
боғлайди.1
Х асрнинг бошларидаеқ, 920-921 йилларда Волга-Кама Булғорияси ҳукмдори Алмушнинг
Бухорога элчилиги ташкил этилган эди. Уни буғориялик бек Абдаллаҳ ибн Башту бошқарган эди.
Волгабўйи Булғорияси ўз тарихи давомида Хоразм билан дипломатик ва иқтисодий алоқаларни
ўрнатган эди. Волга Булғорияси билан савдо алоқалари ҳақида ўрта аср тарихчиларининг асарларида
маълумотлар келтирилган.
1Хамидуллин
Б.Узбекские татары: знаменитые просветители, первые печатники и строители-комсомольцы //
Режим доступа:https://realnoevremya.ru/articles/117588-istoriya-tatarskoy-diaspory-uzbekistana
109
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
XIII-XV асрларда ҳозирги татарлар ва ўзбеклар (шунингдек, қозоқлар, нўғойлар ва б.)
аждодлари қудратли Олтин Ўрданинг асосий ўтроқ, шаҳар ва кўчманчи аҳолиси бўлишган.
Б.Хамидуллиннинг фикрича, Олтин Ўрданинг сиесий меросхўрлари Қримдан Сибиргача мавжуд бўлган
татар хонликлари ва Ўзбек хонлиги бўлган. Бу давлатларнинг ҳукмдорлари Чингизий Жўжилар эдилар.
Кейинчалик татар савдогарлари ва дипломатлари (масалан, оренбурглик савдогар, ‚Тошкент
карвони‛нинг (1741-1742 йй.) бошлиқларидан бири Шубай Арсланов, россиялик дипломат, 1780
йилларда Бухорога элчиликнинг раҳбари бўлган Мендияр Бекчурин ва б.) Россиянинг Қўқон ва Хива
хонликлари билан, Бухоро амирлиги билан сиесий ва савдо муносабатларини изга солишда муҳим роль
ўйнаганлар. XVIII-XIX асрларда кўпчилик татарлар, шу жумладан бўлажак таниқли татар
илоҳиетчилари ва диний арбоблар, олимлар ва маърифатпарварлар Шаҳобиддин Маржоний, Ўтиз
Имяний, Мурод Рамзий, Габденнаср Курсавий ва бошқалар Бухоро ва Самарқанд мадрасаларида таълим
олишди.
Татарларнинг Волга бўйларидан Ўрта Осиега кўчиши тўлқинлари XVI аср ўрталаридан
кузатилади. Бу даврда татарлар аввал Қозон шаҳрини (1552 й.), сўнг Астраханни (1556 й.) йўқотишди.
Волга бўйи татарлари ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида доимий истиқомат қилувчилар сифатида XVIII аср
охирларидан бошлаб ўрнаша бошлашди. Татарларнинг энг йирик жамоаси ҳисобланган Нўғой-қўрғон
овули XVIII аср охири ”XIX аср бошларида Тошкент атрофида вужудга келди, ҳозир эса Тошкент
шаҳрининг Сирғали тумани ҳудудида жойлашган. Бу ерда истиқомат қилаетган татарлар бугунги
кунгача ўзларининг она тили, урф ”одат ва анъаналарини сақлаб келмоқдалар ва тарихий ватанлари
билан алоқада бўлмоқдалар.
1870 йилларда Тошкентда машҳур Татарлар маҳалласи (Татарская слобода) ташкил топиб, у
Бешѐғоч дарвозаси енида бўлган. Анҳор ариғи бўйларидаги кўчанинг номи Татарская бўлган (ҳозир
Тўроб Тўла кўчаси).
XIX асрнинг иккинчи ярмида Тошкентда татар мактаблари, мадраса ва мачитлари фаолият
кўрсатган. Тошкентнинг европа қисмида татарлар мачити қурилган эди, у 1929 йилда вайрон қилинди.
Мачит енида ‚Ака ”ука Яушевлар‛ савдо пассажи жойлашган эди.
Собиқ совет даврида, 1921-1922 йиллардаги очарчилик, сўнг жамоалаштириш, 1950-80 йилларда
эса янги саоат объектларининг қурилиши оқибатида, Волга Урал минтақасидаги кўпчилик татарлар
Ўзбекистон ҳудудига кўчиб келишган ва бу ерда ўрнашиб қолган. 1989 йилги аҳолини рўйхатга олиш
маълумотларига кўра Ўзбекистон аҳолиси умумий сонидан 2,36% татарлардан иборат эди (467,8 минг
киши).1
Татарлар ўзбек миллий маданиятининг шаклланиши ва ривожланишига катта ҳисса қўшганлар.
Дастлабки ўзбек босма китоблари Қозон университети босмахонасида чоп этилган, Ш.Ибрагимов араб
тилидан ўзбек тилига ‚Минг бир кеча‛ китобини ўгирган, ўзбек тилидаги дастлабки босма китоб ‚1871
йил календари‛нинг муаллифи эди. Ш.Биккулов Тошкент ва Хивадаги дастлабки ўзбек миллий
босмахоналарини ташкил топишида иштирок этган. Татар жадидлари Ўзбекистон ҳудудида ўнлаб ўзбек
мактабларини очишган, газета ва журналларни чиқариш бўйича ўз ҳиссаларини қўшганлар (‚Асия‛,
‚Киняш‛, ‚Улуғ Туркистон‛, ‚Шурои Ислом‛). 1906 йил 14 июн куни ўзбек тилидаги дастлабки газета
‚Тараққий‛ чоп этилди. Унинг бош муҳаррири таниқли татар жамоат ва сиесат арбоби Исмоил Габитов
бўлган.
Октябр тўнтаришидан кейинги даврда татарлар Бухоро Халқ Совет Республикаси ва туркистон
АССР даги ҳокимият ва давлат бошқаруви органларига масъул лавозимларни эгаллашган. Булар
орасида А.К. Акчурин, А.В. Алимбеков, Ш.Г. Ахмадиев, Г.С. Баимбетов, М.К. Будайли, И.Г. Габитов,
Ю.И. Ибрагимов, К.Х. Исмаев, Ф.Ф. Султанбеков, К.А. Хакимов, Н.Х. Хусаинов, Б. Шегабутдиновлар
бўлган. Татар маданияти арбоблари Байкинлар, З. Баязитский, Ф. Ильская, Г. Камал, Ф. Камалова, Н.Н.
Сакаев, Ш.Г. Шамильский ва бошқалар ўзбек миллий театр санъатининг шаклланишига катта ҳисса
қўшдилар. Татар маориф ходимлари ўзбек миллий зиелилари кадрларини тайерлашга ҳисса қўшдилар.
1918„1925 йилларда улар ўзбек мактаблари учун дарсликлар ва дастурларни ишлаб чиқдилар.
Ўзбекистонда С.Н. Бикбулатов, Г. Буби, М.Т. Муштариев, Г. Файзи ва бошқалар ўқитувчилик қилишган.
1937 йилгача республиканинг барча шаҳарларида умумтаълим татар мактаблари фаолият кўрсатган.
Тошкент шаҳрида Татар маориф институти ишлаган.
1920-23 йилларда Бухорода ‚Бухара ахбари‛ газетаси, 1919 йилда Тошкентда ‚Шарик‛ журнали,
1921 йилда ‚Қизил йўл‛ журнали, 1923 йилда ‚Очкин‛, ‚Бейналмилял‛, ‚Магариф атнаси‛ журналлари
татар тилида нашр эттирилган.
Таниқли санъат арбобларидан балет артискаси Галия Измайлова, меъмор Мидхат Булатов,
рассом Чингиз Ахмаров, рассом ва хайкалтарош Баки Урманче, кинодраматург Роза Хуснутдинова,
1Хамидуллин
Б.Узбекские татары: знаменитые просветители, первые печатники и строители-комсомольцы //
Режим доступа:https://realnoevremya.ru/articles/117588-istoriya-tatarskoy-diaspory-uzbekistana
110
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
езувчилар Авдат Ильясов, Рауль Мир-Хайдаров, Румиль Вильданов ва Энмарк Салиховлар фаолият
кўрсатишган.
1990 йили Тошкентда Татар жамоатчилик маданий-маърифатчилик маркази ташкил топди. 1992
йилдан бошлаб Тошкентда Татарстон Республикасининг Ўзбекистондаги доимий ваколатхонаси
ишламоқда. 1998 йилда Қозон шаҳри ўзбекларининг миллий маданий автономияси тузилди. 2001 йилда
Татарстон Республикасидаги ўзбекларнинг миллий маданий автономияси рўйхатга олинди. Ўзбекистон
ва Татарстон ўртасида бир қатор келишувлар имзоланди, маданият кунлари ва бошқа тадбирлар
ўтказилмоқда. Шунингдек, иқтисодий алоқалар ҳам ривожлаиб келмоқда.
Татарларнинг Туркистон, хусусан Ўзбекистон ҳудудига келиб ўрнашиши бир нечта босқични
қамраб олади. Дастлабки босқич X-XIV асрларда Волга Булғориясининг Ўрта Осие мамлакатлари билан
савдо ва дипломатик муносабатларини ўрнатилиши билан боғлиқ. Бу алоқалар Қозон хонлиги даврида (
XV-XVI асрлар) янада мустаҳкамланган. Қозон хонлиги Иван Грозний томонидан тор-мор қилингач,
мажбурий насронийлаштиришдан қутулиш мақсадида кўплаб татарлар турли ўлкаларга қочиб кетишган.
Ўрта осие аҳолиси уларни диндошлар деб, яхши кутиб олган.
Иккинчи босқичда Екатерина II ўзининг 1874 йилги Фармони билан Туркистон, Хитой ва Форм
билан савдо қилаетган татар савдогарларига кенг ҳуқуқларни берган. Тоғ муҳандиси Г.С.Бурнашев
иштирок этган экспедиция қозон татарлардан иборат савдогарлар карвони билан Омскдан Тошкентга
Бухоро орқали йўл олган. Бироқ Бухоро хони уларни чиқармаган.
Учинчи босқичда XIX аср бошларида Тошкент атрофларида Нўғой-қўрғонда татарлар
жамоасининг шаклланиши юз берди. Мулла Губейт-улли ер сотиб олиб, ўз қабиладошларига сотди.
Натижада 40та ҳовлидан иборат овул пайдо бўлди.Бу ерда рекрутликдан ва христианлашувдан қочиб
кетган татарлар истиқомат қилишарди. Аста-секин овул аҳолиси кўпая борган. Улар асосан
аравакашлик, боғдорчилик, сабзавотчилик, сотиқ билан шуғулланишган.
XIX аср ўрталарида Бухоро, Самарқанд, Хива мадрасаларига Қозон, Уфа, Оренбург ва бошқа
шаҳарлардан таълим олиш учун шогирдлар кела бошлаган. Улар орасидан Г.Курсавий, Ш.Маржоний
каби Россиядаги мусулмон мадрасаларининг дастлабки ислоҳотчилари етишиб чиққан.
XIX аср охири- XX аср бошларида янги илғор татар маърифатпарварлари, янги усул мактаблари
ўқитувчилари, маданият, адабиет, театр, нашриет арбоблари, шарқ-мусулмончилик ва европа маданияти
ютуқларини эгаллаб, туркистонда маърифатпарварлик билан шуғуллана бошлашди. Жадидлар ўнлаб
мактабларни очишди, газета ва журналларни чоп эттиришди.1 Татар маърифатпарварлари Туркистон
маорифида катта роль ўйнаганлар. Жадидлардан бухоролик Низомиддин Сабитов, фарғоналик Шакир
Мухторий, наманганлик Абдулла Тукмуллин, хивалик Мухтор Бакир, тошкентлик Абдулла Беги
Мустакаев, Булат Салиев ва бошқалар шулар жумласидандир.
XIX аср охири ва XX аср бошларида, Туркистон Чор Россияси томонидан эгаллангач, кщплаб
татарлар зобит ва аскарлар сифатида кириб келишди.Хизматдан бўшаган татарлар асосан тардимон ва
маркитант бўлиб ишлаганлар. Аеллар эса тикувчилик, пазандачилик билан шуғулланишган.
XIX аср 80 чи йилларида Тошкентда 100 дан ортиқ татарлар Татар маҳалласида истиқомат
қилишган. 1902 йилда Янги Бухорода дастлабки татар мактаби очилди. Тошкентда Мулло Нур Воҳидов
мактаби фаолият кўрсатган. 1904 йилда Соҳиб Еникеев томонидан дастлабки миллий театр тузилди.
1920-30 йилларда Ўрта Осиега кўплаб татарлар ва бошқирдлар келиб ўрнашдилар. Улар
жамоалаштириш, қулоқлаштириш, қатағон ва очарчиликдан қочиб келганлар. 1926 йилга келиб
Ўзбекистонда жами 28 400 татарлар истиқомат қилишган. Татар тилида газета ва журналлар чоп
эттирилган, татар мактаблари, маориф институти, театрлари, езувчилар секцияси, татар-бошқирд
бюроси фаолият кўрсатган. 1929 йилда 2та татар колхози ташкил этилди. Республикадаги миллий
камсонлилар орасида татарлар ишлаб чиқаришда биринчи ўринда бўлишган.
Кейинги босқич Иккинчи жаҳон уруши ва ундан кейинги йилларга тўғри келади. 1941-45
йилларда асосан эвакуация ва қатағон қилинган қилинган татарлар келган. 1950”60-чи йилларда
Татарстондан паспортсиз кишилар Ўзбекистонга келиб, оғир ишларда ишлашган.
1966 йилги Тошкент зилзиласидан кейин ердам бериш учу татарларнинг янги тўлқини кўчиб
келган. Улар асосан қурилишда ишлаганлар.
1970 йилдан миграция жараенларида бурилиш содир бўлади. Эндиликда руслар, татарлар ва
бошқа миллат вакиллари Ўзбекистондан тарихий ватанларига қайта бошлашади. 1989 йилги Фарғона
воқеалари миграцияни тезлаштиради. Татарлар Россия, АҚШ, Қозоғистонга кўчиб кетишади.
2000 йилга келиб Ўзбекистонда 324 080та татар миллатига мансуб кишилар истиқомат қилган
(1990 йилгига кшра бу 100 000 кишига камроқдир).2
ХХ асрнинг 90-чи йилларида Тошкентда Татарлар жамоатчилик маркази тузилди. Олмалиқ ва
Бухоро шаҳарларида татар миллий маданий бирлашмалари ташкил этилди.
Ўзбекистон
1
2
Татары в Узбекистане. // Режим доступа: https://nailtimler.com/tatars_abroad/uzbekistan_tatars.html
Татары в Узбекистане. // Режим доступа: https://nailtimler.com/tatars_abroad/uzbekistan_tatars.html
111
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
телерадиокомпаниясида татар таҳририяти, «Яшьлек» фольклор ансамбли, «Дуслык» эстрада театри,
«Якташ», «Лэйсан», «Безнен мирас» ҳаваскорлик тўгараклари, татар ва бошқирдларнинг «Шатлык»
фольклор ансамбли тузилиб, фаолият юритишди. Тошкентдаги марказий кўчалардан бири буюк татар
шоири Абдулла Тўқай номини олган.
Бугунги кунда татар милий маданий марказлари Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Қарши, Гулистон
ва бошқа шаҳарларда фаолият кўрсатишмоқда.
2018 йил 15-17 октябр кунлари Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида бўлган ТР вице-премьери ва
‚Милли шура‛ миллий кенгаши раиси В.Г.Шайхразиев бошлиқ Татарстон делегацияси иштирокида 16
октябр куни Бухорода буюк татар олими ва маърифатпарвари Шаҳобиддин Маржонийнинг 200
йиллигига бағишланган давра суҳбати бўлиб ўтди.Ш.Маржоний 1838-1849 йилларда Бухородаги
Кўкалдош ва Мир Араб, Самарқанддаги Шердор мадрасалида таҳсил олган. Бу ерда Маржоний бир
нечта асарларини ѐзган, қадимий қўлезма асарлари билан танишган. Делегация вакиллари Бухоро ва
Самарқанддаги татарлар жамоатчилиги билан учрашдилар, Бухородаги татар-бошқирд жамияти ва
миллий маданий марказининг фаолияти билан танишдилар. Самарқанд шаҳрида ҳам Самарқанд
вилояттатар ва бошқирдлар маданий маркази фаолияти билан танишдилар.
2017 йилда Татарстон Республикаси Фанлар Академиясининг Татар энциклопедияси ва
минтақашунослик институти ‚Қозоғистон татарлари‛ қисқача энциклопедияни чоп эттирди. 2018 йилда
эса ‚Ўзбекистон татарлари‛ нмли илмий-маълумотномали нашр устида иш бошлади. Унда
Ўзбекистондаги татарлар диаспораси, Ўзбекистон татарлар тарихи, жойлашуви, маданий, конфессионал,
ижтимоий-сиесий ташкилотлари, таниқли татар давлат, жамоат ва сиесат арбоблари, санъат ва спорт
усталари ва бошқалар ҳақидаги мақолалар ўрин олади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда фаолият
кўрсатаетган Бухоро ва Самарқанд татар жамоалари раҳбарлари Равиль Исхаков ва Аҳмед Субханкулов,
таниқли тарихчилар Роберт Альмеев ва Ринат Шигабдинов, татар езувчилари ва рассомлари бу лойиҳада
иштирок этишга тайер эканликларини билдиришди.
Хуллас, бугунги кунда татарларнинг тўртдан бир қисми ўз тарихий ватанларидан ташқарида
яшамоқдалар, улардан ярим миллионга чқин киши Ўзбекистонда истиқомат қилишади. Ўзбекистонда энг
йирик татарлар диаспорасининг бири яшамоқда.
***
ИДЕОЛОГИЧЕСКОЕ МИРОВОЗЗРЕНИЕ ОБЩЕСТВА САРАЗМА В ДРЕВНОСТИ.
Гордеева Е.А.
Базовый докторант Института истории АН РУз,
г. Ташкент (Узбекистан)
Ключевые слова и выражения: святилище, алтарь, жертвоприношения, культ огня, религиозномифологическая система, Саразм, погребальный обряд, поза умершего, могила.
Key words and expressions: Sanctuary, altar, sacrifice, cult of fire, religious and mythological system,
Sarazm, funeral rite, pose of dead, grave.
Аннотация
В статье автор раскрывает истоки формирования храмовой культуры в Северном Таджикистане с
эпохи каменного века. Выделяет особенности строения первых святилищ, а также их оформление.
Выявляет функциональные различия ранних святилищ. Указывает обряды, связанные с традициями
храмовой культуры. Определяет причины существования разнообразных погребальных обрядов и роль
веры в загробную жизнь. Определяет особенности в устройстве могил. Характеризует значение
расположения костяка.
Annotation
In the article, the author reveals the origins of the formation of temple culture in the North Tajikistan
from the Stone Age. It distinguishes the features of the structure of the first shrines, as well as their design.
Identifies the functional differences of early sanctuaries. Indicates ceremonies associated with the traditions of
temple culture. It reveals the reasons for the existence of various funeral rites and the role of faith in the afterlife.
Discovered the assence of the location of the graves. Detects the meaning of the preservation of bone remains.
Большим значением для науки стало открытие Зарафшанского оазиса
с поселением
протогородского типа Саразм. Этот центр оседлоземледельческой культуры в регионе, расположенный
между Южной Туркменией, Восточной Ферганой, Ираном и Индостаном, является единственным
памятником энеолитического времени на территории Северного Таджикистана. Этот памятник является
эталонным, так как здесь чѐтко прослеживается развитие религиозных взглядов населения на ранних
стадиях сложения общества.
112
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
На территории Саразма выявлен только один могильный комплекс. Могильник отнесѐн к
энеолиту ” самой ранней стадии жизни на поселении. Могильник заключѐн в округлую каменную ограду,
в центре которой положен скалоподомный камень ” монолит. При сравнении каменной ограды
некрополя Саразма с погребальным комплексом Алтын-депе, можно наблюдать близость погребальных
обрядов юга Туркмении и юга Таджикистана. Это говорит о существовании специального некрополя для
членов семьи, занимающих высокое социальное положение. 1 В овальном погребении захоронено три
человека: женщина 19-20 лет, мужчина 20-21 года и подросток 13-14 лет, пол не определѐн, положение,
скорченное на левом боку, головой на юг.
Расположение скелетов имеет некоторые различия. Скелет женщины сильно скорчен. Левая рука
вытянута до колена, а правая согнута под прямым углом у локтя и пальцами прихватывает локоть левой
руки. Скелет мужчины с отходящими друг от друга коленами менее скорчен, причѐм левая нога согнута
под прямым углом и далеко отброшена от правой. Руки подведены к лицу, при этом голова откинута
назад. Скелет подростка по положению ноги, а также головой опущенной к телу, близок к женскому, но
руки менее согнуты.2 В целом, умершие лежат в скорченной позе, на левом боку, доминирует югозападная и юго-восточная ориентировка покойников. Скорее всего, в Саразме предпочитали южную
ориентировку умерших, в отличие от Сапаллитепа (северная) и Джаркутана (северо-восток и северозапад).3
Другой примечательный факт ” это расположение скелетов по отношению друг к другу. Если
скелеты женщины и подростка размещены очень близко друг к другу (подросток ” у стоп женщины), то
скелет мужчины лежит на расстоянии 1,2 м от женщины и лишь стопами касается бедер подростка. То,
что усопшие разного пола размещены в одной могиле, в почти одинаковом положении и укрыты одним
покрывалом, богато расшитым бисером мелового происхождения, свидетельствует, прежде всего, о
единовременности захоронения. Имеются предметы женских украшений, а также женская статуэтка из
необожжѐнной глины.
Важно отметить, что захоронение в кольце ограды девяти усопших может свидетельствовать о
выделении особой обрядовой практики для определѐнной группы людей, либо состоящих в родственной
связи, либо относящиеся к одной социальной группе с привилегированным статусом.
В некрополе Саразма была обнаружена женская статуэтка с высокой вытянутой шеей и
птицевидной головой, и двумя схематически смоделированными ногами. Предположительно, найденная
женская статуэтка изображает женское божество у земледельческих народов, связанное с культом
плодородия.4 Данная статуэтка имеет типологическое сходство с терракотами древнеземледельческих
памятников юго-восточного Туркменистана.5 В результате, как показывают археологические материалы
энеолитических памятников,
на Востоке существовал
обычай класть в погребение статуэтки,
выполняющие роль индивидуальных покровителей. Анализ сопровождающего инвентаря отражает почти
типичный набор магическо-ритуального назначения: статуэтки женской фигурки - олицетворение
человека вообще и женщины в частности, зеркало ” экран общения с потусторонними силами, костяное
шило ” атрибут, необходимый в магическо-ритуальном действе. Женская статуэтка с отверстием в
области шеи обозначает амулет личного покровителя. По этнографическим данным, представители
архаической культуры с останками одного человека помещали несколько статуэток, которые указывали
на число духовных покровителей.6 Люди, погребѐнные
с таким сопровождением, являются
отправителями культово ” магических обрядов, которые на ранних стадиях развития назывались
жрецами (жрицами).
Единственное захоронение женщины, позднего энеолита в Саразме является подтверждением
такового и которая получила название «принцесса Саразма», «богиня Саразма», «прародительница».
На ритуально-магическую деятельность погребѐнной указывает и медное зеркало, которое на
ранних этапах человеческой цивилизации исполняло больше функцию магического оберега, нежели
предмета утилитарного назначения. В результате выше сказанного можно с уверенность констатировать,
что это не царское захоронение, а погребение женщины, которая занималась магическо-культовыми
обрядами, т.е. жрицы.7
В Саразме мы имеем факт погребения группы людей в одном могильнике ” некрополе, т.е.
существование погребального культа и культа предков. Кроме этого зафиксирован факт выделения
Исаков И. А. Богатое женское погребение из Саразма (Таджикистан)//Археологические вести. №1. СПб.
1992. С. 66
2 Каримова Г.Р. Религии Центральной Азии и Азербайджана. т.I. Самарканд, 2016, С. 146
3 Аскаров А.А. Бронзовый век Южного Узбекистана (к проблеме развития локальных
очагов
древневосточных цивилизаций). Автореф. дисс. … докт. ист. наук. М., 1976, С. 12
4 Массон В.М. О культе женского божества у анауских племѐн // Краткие сообщения Института истории
материальной культуры. М., 1959, С. 15
5 Сарианиди В. И. Памятники позднего энеолита юго-восточной Туркмении // Свод
археологических
источников Б-3-8, ч. IV, М. 1968, С. 4
6 Каримова Г.Р. Религии Центральной Азии и Азербайджана. т. I. Самарканд, 2016, С. 148
7 Там же, С. 149
1
113
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
сакральности места ” выкладка каменного кольца. Каменное кольцо может ассоциироваться с преградой,
а гора ” это скалоподобный монолит, размещѐнный в центре. В Саразме отсутствуют случаи
захоронения в пределах поселения в эпоху энеолита.
Важно также отметить, что для общества Средней Азии в древности уже было присуще создание
культовых сооружений ” первых святилищ (место для проведения культовых обрядов и церемоний).
Известно, что на территории Южного Туркменистана сложение культовых центров началось и
сопредельных регионов Средней Азии началось не только в энеолите 1, но и в более ранний период ”
неолит.2 Саразм относится к памятникам, где были открыты культовые центры. В Саразме, расположено
уникальное круглое в плане сооружение, которое названо местом поклонения солнцу. Состоит из двух
колец, внутреннего и внешнего, между двумя кольцами имеется коридорообразное пространство. Пол
обмазан соломенным раствором. По мнению Исакова А.И., здание выполняло культовые функции и,
вероятно, являло собой модель горизонта с солнцем посередине. Позже Исаков А.И. отметил связь,
круглых форм с культами небесных святил ” солнца и луны. Связь с Луной получила в результате такой
находки, как налеп головы быка. Ведь на Востоке представление о небесном быке как о лунном божестве
достаточно распространено. В.М. Массон пришѐл к мнению, что бык символизирует лунное божество.
Как и любая другая религиозно-мифологическая система, солнцепоклонничество имело свой
арсенал священных символов. Эта символика, во-первых, обнаруживает много общего с другими
культами в различных исторических периодах. Во-вторых, символика солнцепоклонничества не может
быть оторвана от сил природы, так как культ солнца ” уже есть результат осмысления именно
«светлого» начала и порядка вещей во внешней природе, окружающей человека. Символика поклонения
солнцу достаточно прозрачна, имеет однозначный смысл, отражающий свет, божественность,
возвышенность.
Примером солнечной символики являются кресты, расположенные на стенах святилища.
Найденная в культовом помещении золотая розетка также может быть отождествлена с солнечной
символикой. Возможно, 12 лепестков розетки символизируют значение движения солнца в календарном
цикле. Следовательно, у саразмийцев имело место поклонение светилам, в частности солнцу, т.е.,
определяется астральный культ.3 Определение строгих временных циклов становится чрезвычайно
важным в эпоху неолита с развитием земледелия, требующего планирования и соблюдения сроков посева
и сбора урожая. Цикличность природных явлений послужила основой астрального значения культа
планет.
Культ огня ” один из древнейших пластов духовной культуры Востока. В Таджикистане и
сопредельных областях, культ огня возникает в неолите и раннем энеолите. Архаичной формой
проявления культа огня на ранних этапах истории является почитание домашнего очага. В более позднее
время при централизации культово-обрядовых служб и социальной власти появляются алтари и храмы.
Со временем жертвоприношения приобрели обрядовый характер и огню приносили в жертву
животных, мясо которых затем употребляли в пищу. Стали появляться алтари огня. Постепенно
складывался жертвенный ритуал. Первоначально его выполнял хозяин семьи. 4 По мнению Исакова А.
И., впервые в Саразме были обнаружены крашеные полы и стены в красный цвет, где возможно красная
краска
считалась символом кровавых жертвоприношений. Также около алтаря, располагалась
зернотѐрка, которая была необходима для приготовления жертвенной пищи (мололи зерно, выжимали
сок хаомы).5
Алтарь является показателем культовых сооружений. Алтари располагались как в особо
отведѐнных помещениях, принадлежащих культовым сооружениям, так и в небольших жилых домах.
Через назначение огней устанавливается прямая связь между формой алтаря и различиями роли между
мужчиной и женщиной в рамках культа семьи, рода, племени. Следовательно, соответствие саразмских
алтарей на начальных этапах (энеолит, поздний энеолит) круглым алтарям поклонению культу огня с
женскими функциями, с лидирующей ролью женщины в социуме выглядит убедительно. А алтари
квадратные по форме есть результат ориентации культа в пользу мужского начала ” главенства в семье,
роде, племени. Существование двух типов алтарей в Саразме является показателем не только поклонения
огню. Г.Р. Каримова упоминает, что в Саразме круглые алтари предполагали ведение обрядовой службы
женщиной, а в случае квадратных алтарей ” эти функции были возложены на мужчин. Причѐм для
поселения Саразм наиболее ранние ” круглые алтари. Причиной смены формы алтаря могла быть
переориентация социальной власти с женской на мужскую.
Возможно, существовал обряд сожжения старых культовых сооружений при покидании места
населением, либо при переносе храма на другое место, так как распространение пожара не обнаружено.
Сарианиди В. И. Культовые здания поселений анауской культуры // СА. №1. М., 1962. С. 50
Бердыев О.К. Некоторые результаты изучения древнеземледельческих поселений // КД. Вып. 3. М., 1970, С.
10
3 Каримова Г.Р. Религии Центральной Азии и Азербайджана. т. I. Самарканд, 2016, С. 152
4 Там же, С. 155
5 Исаков А. И. Саразм. Душанбе. 1991. С. 74-75
1
2
114
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
К югу от храма обнаружена каменная выкладка, под ней ” ритуальное захоронение. На сегодняшний день
это единственное сооружение в Саразме, которое не имеет алтаря, но с ритуальным захоронением,
определено как культовое.
Для реконструкции духовной сферы нужно понять, как вѐл себя человек в пространстве, что
думал и чувствовал. Образ мифической Вселенной как способ отражения мира в сознании людей, имел
проявление в символическом характере первобытного и традиционного искусства, обрядовой практики.
Для раннего периода «мифологической эпохи» или эпохи «мирового древа» характерно единение
человека с природой, тождество микро ” и макрокосмоса.
Таким образом, на поселении Саразм прослеживается эволюция строительных сооружений
культового назначения. Возведѐнные алтари огня позднеэнеолитического времени представляет
уникальные доказательства формирования религиозного мировоззрения древнего населения
Таджикистана. Начиная от сооружения алтаря огня в жилом помещении, жители переходят к постройке
святилищ, храмов, дворцово-храмовых комплексов, тем самым возвеличивая и обожествляя значение
огня.1
Список использованной литературы:
1.
Аскаров А. А. Бронзовый век Южного Узбекистана (к проблеме развития локальных
очагов древневосточных цивилизаций). Автореф. дисс. … докт. ист. наук. М., 1976г.
2.
Бердыев О. К. Некоторые результаты изучения древнеземледельческих поселений // КД.
Вып. 3. М., 1970г.
3.
Исаков А. И. Саразм. Душанбе. 1991г.
4.
Исаков И. А. Богатое женское погребение из Саразма (Таджикистан)//Археологические
вести. №1. СПб. 1992г.
5.
Каримова Г. Р. Религии Центральной Азии и Азербайджана. т. I. Самарканд, 2016г.
6.
Массон В. М. О культе женского божества у анауских племѐн // Краткие сообщения
Института истории материальной культуры. М., 1959г.
7.
Сарианиди В. И. Культовые здания поселений анауской культуры // СА. №1. М., 1962г.
8.
Сарианиди В. И. Памятники позднего энеолита юго-восточной Туркмении // Свод
археологических источников Б-3-8, ч. IV, М. 1968г.
***
СОЊАЊОИ САНОАТИИ САБУК ВА КИШОВАРЗЇ ДАР
РУШДИ ИЌТИСОДИЁТИ ВИЛОЯТИ CУЃД
Д.Н. Ѓуфронов – номзади илмњои география, дотсенти кафедраи геоэкология ва методикаи
таълими МДТ «ДДХ ба номи
академик Б.Ѓафуров»
Н.Ќ. Тиллоев ” муаллими кафедраи геоэкология ва методикаи таълими МДТ «ДДХ ба номи
академик Б.Ѓафуров»
З.Р. Ѓуфронова – муаллимаи кафедраи умумимаърифатии Коллеҷи омўзгории ДДХ ба номи
академик Б.Ѓафуров
E-mail: dgufranov@mail.ru
Вожањои калидї: аълосифат, абрешим, иќтисодиѐт, раќобатпазир, мањсулот, кишоварзї.
Барои рушди иќтисодиѐти кишвар ањамияти соњањои саноати сабук ва хўрокворї роли муњимро
ташкил намуда, инкишофи мањсулотњои хољагии кишоварзї дар соњаи саноати истењсоли ањамияти хосаи
худро дорад. Бинобар он пеш аз њама коркарди мањсулотњои кишоварзї ва озуќаворї бо сифати баланд
дар вилояти Суѓд ташкил карда шудааст.
Ключевые слова: высокое, качество, шелководство, экономика, конкурентоспособный,
продукция, сельское хозяйство.
Для развития экономики Согдийской области отрасли легкой и пищевой промышленности
играют особую роль. Увеличение долю продуктов сельского хозяйства в промышленном производстве
имеет свои особенности. Поэтому переработка и производства высококачественных продуктов пищевой
промышленности и сельского хозяйства в Согдийской области являются из приоритетных задач.
Вилoяти Cyғд бapoи pyшди соњањои caнoaти caбyк вa озуқаворӣ захираҳои кофии табиӣ иқтидори
инcoниpo доро мeбoшaд. Дap солҳои бa нақшагирии иқтисодиѐти вилoяти Cyғд иншооти истеҳсолӣ
бapoи коркарди ашѐи xoмӣ кишовaрзӣ вa иcтeҳcoли маҳсулоти озуқавории бo сифати аъло таъсис дода
шуда буд. Пеш aз ҳама, ин бa иcтeҳcoли нaxи пaxтa вa абрешим, матоъҳои aтлacӣ вa абрешимӣ,
кoнcepвaҳoи мевaю caбзaвoт, маҳсулоти тaмoкy, шаробҳои аълосифат aз aнгуp вa ғайра бa нaзара
1
Каримова Г.Р. Религии Центральной Азии и Азербайджана. т. I. Самарканд, 2016, С. 106
115
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мерасад. Аммо, иншоотњои муњими имрўза бa иcтeҳcoли маҳсулоти бocифaти рақобaтпaзир, хусусан
бapoи содирот имконнопaзир apзѐби мегapдaд. Вaзифаи аввaлиндapаҷа дap pyшди caнoaти caбyк вa
хӯрокворӣ таҷҳизоти acocии технологиро таҷдид вa бoзсозӣ намудан мeбoшaд. Танҳо дap acocи он
истеҳсол вa фурӯши маҳсулоти хушсифат aз мањсулоти ашѐи xoми маҳаллӣ: нaxи пaxтa, пилла, пашмҳои
табиӣ, пӯсти табиӣ, тaмoкy, мевa, aнгуp, вa ғайра истеҳсол кapдaн мумкин аст, дapбaр мегирад, ки ин
pyшди соњаи мањсулоти хољагии кишовaрзї вa мањсулоти озуќаворї вaзифаи муњимро дорад [1. 134-137].
Сиѐсати саноатӣ бapoи pyшди caнoaти caбyк вa хӯрокворӣ на танҳо бapoи бaлaнд бaрдоштани
иcтeҳcoли мањсулот paвoнa карда шавaд, инчунин дap навбaти аввaл бa беҳтар намудани сифати
маҳсулот, тарҳрезӣ вa таҳияи маҳсулоти озуќаворї, инчунин бaрио ишғоли ҷой дap бoзори дохилӣ вa
берун aз он paвoнa карда шавaд. Aз рӯи сифат нaxи пaxтa вa абрешим, caбзaвoт, мевaҷот, aнгуp, мевa вa
буттамевa, ки дap Тoҷикиcтoн парвaриш карда мешавaд дap бoзори ҷаҳонӣ рақобaтпaзир мебoшанд.
Мacaлaн, пaxтa махинаки тоҷик aз рӯи сифат бa пaxтaи махинaxи aмpикoии ‚Пима‛ вa мисрии ‚Пинза‛
бaробaр бyдa, навъҳои гуногуни он дap намоишгоҳҳои бaйналхалқї бaробaри кoнcepвaю caбзaвoт вa
шаробҳои aнгуpӣ якчанд мapoтибa соҳиби дипломҳо вa медалҳои гуногун низ соњиб гаштааст [2. 79-83].
Дap оянда, минтақаҳои Тoҷикиcтoн бoяд бa миқдори зиѐди маҳсулоти кишовaрзӣ вa коркарди
мањсулот дap шакли табиӣ парвaриш намуда, содироти маҳсулоти дохилї вa ворид сохтани ашѐњои xoми
лозимаро ворид созад. Ҳамин тариқ метавон маҳсулоти бесифату арзон вa aз ҷиҳати экологӣ бa талабoт
ҷавобгӯ набyдaро аз байн бурда, ҳамзамон манфиатҳои истеъмолкyнaндaгонро муҳофизат менамояд ва
дap оянда кopxoнaҳои истеҳсолӣ, тaшкили ҷойҳои корӣ, бaлaнд бaрдоштани шуғли аҳолиро бa вуҷуд
овaрдан мумкин аст.
Имрўз бapoи шapoити мусоид дap ҷалби сармояи хориҷӣ, харидории таҷҳизот вa технологияҳои
нав, бунѐди кopxoнaҳои муштарак бo сармоягузорони хориҷӣ дap бoраи шартҳои мутақобилан судманд
ќабул карда шудааст. Мувофиқи маълумоти мутахассисон, aз ҳар килограмм нaxи пaxтa метавон 10-12 м2
матоъ чит ѐ 20 метри мypaббaъ бaтистро (ҳисоб бa 1 кг нах), истеҳсол намуд. Мувофиқи ҳисобoти
тахминӣ коркарди як тoннa нaxи пaxтa бa матоъ дapомади умумии 5000 доллари ИМА-ро дap бaр гирад,
онро дap шакли ашѐи xoм мамлакат метавонад содирот кунад. Агар дap оянда иcтeҳcoли нaxи пaxтa бa
75-80 ҳaзор тoннa дap вилoяти Cyғд афзоиш ѐбaд пас aз 50% коркарди он бa маҳсулоти тайѐр вa дapомади
умумӣ нархҳои муқоисашaвaнда aз 187,5 - 200,0 миллион доллар мерасад [3. 95-100 ].
Дap acocи коркарди маҳсулоти кишовaрзӣ, pyшди истеҳсолоти пурқуввaт, потенсиали пaxтa,
пӯст, чарм, пойафзол, кoнcepвaи мевa вa caбзaвoт, тaмoкy вa дигар маҳсулотњое, ки бa бaлaнд
бaрдоштани шуғли аҳолӣ мусоидат мекунанд, хеле умедбaхшанд. Мacaлaн, бapoи ташаккул дoдaни
кopxoнaҳои нассоҷӣ дap шаҳрҳои хурду миѐна, нуқтаҳои корӣ, маркaзҳои минтақавӣ, маҳалҳои кaлoни
деҳот дap шакли caнoaти махсусгардонидашуда, ки дap бaйни онҳо кор мекунанд, пaxтaкорӣ, ресандагӣ,
дӯзандагӣ, рангубoркунӣ бa мақсад мувофиқанд.
Дap вилoяти Cyғд, чунин корхонаҳо метавонанд пaxтaкориро дap минтақаҳои водии Фарғона,
ки бapoи парвaриши пaxтa иќлим мусоид аст вa коркарди мањсулоти пaxтa, содиротнамудани он
имкониятњо мављуданд таъсис дода шaвaнд. Иловa бaр ин, дap шаҳрҳо вa маркaзҳои минтақавӣ зapypaти
дapѐфти филиалҳо, кopxoнaҳои кaлoни шаклҳои моликияти гуногун бapoи иcтeҳcoли мањсулоти
дӯзандагӣ, пӯст вa пойафзол, гaзи моеъ вa дигар маҳсулотњо зарур аст. Ин аст дap бaробaри афзоиши
истеҳсолоти саноатӣ, бapoи ҳалли мушкилоти муҳити зисти иҷтимоӣ - pyшди инфрасохтори
хизматрасонӣ, омӯзиш вa шуѓл дap соҳаҳои истеҳсолӣ, махсусан занони захираи мењнат бyдa бapoи
гирифтани мукофотҳо кaфoлaт медињад, ки ҳалли мушкилоти бoздоштани равaнди мањдудияти занони
деҳотро паст мегардонад.
Солҳои oxиp aз рўи нақшаи иқтисоди вилoяти Cyғд иcтeҳcoли пойафзоли чарм, бo нишондоди
36,4 фоизи ҳаҷми умумии маҳсулотро тaшкил дод. Coли 1991 иcтeҳcoли пойафзоли чарм дap Ҷумҳурии
Тoҷикиcтoн 8567 ҳaзор ҷуфт бoшад, ин нишондод дap вилoяти Суѓд coли 2011 3965 ҳaзор ҷуфт pacид. Бo
нaзардошти он ки ашѐи xoм бa иcтeҳcoли пӯст вa пойафзол имкон медиҳад, ки минбaъд иcтeҳcoли
пойафзол вa пӯстро дap њудуди вилoяти Суѓд aз љињати табии вaсъе намуда, талабoти ањолиро ќонъе
гардонад [4. 113-121].
Бa нaзар мерасад, ки меъѐри харидории пойафзоли чарм бapoи як нафар дap як сол ” 3,6 ҷуфт
рост меояд. Фарз мекунем, ки дap coли 2020 бa њисоби миѐна шумораи аҳолии вилoяти Cyғд вa ҳадди
аққал 2,5-5,6 ҳaзор нафарро тaшкил диҳад, дap ҳоле ки таъмини талабoти он 70% пойафзоли пӯсти
иcтeҳcoли худ мeбoшaд, мувофиқи қоида дap як сол иcтeҳcoли 6616 ҳaзор ҷуфт пойафзол лозим аст. Дap
ҳолати қонеъ карда натавонистоани талабoт бa поафзол метавон тавaссути вopидoт таъмин кард. То чӣ
андоза ҳақиқӣ бyдaни ин мо метавонем миcoли дap вилoяти Cyғд, ки дap coли 1991 бa ҳар як нафар 2,45
ҷуфт пойафзоли чармӣ истеҳсол шуда буд, ки бapoи ҷавобгӯи талабoт бyдaн 1,15 ҷуфт пойафзол
нaмepacид. Ҳаҷми пойафзоли пешбинишaвaнда то coли 2020 aз ҳадди ақал то 30 сол пештар танҳо 1,7
мapoтибa, ки агар дуруст таҳия карда шуда бoшад, иcтeҳcoли пойафзол aз ашѐи xoми маҳаллӣ хеле
мувaффақ аст [4. 73].
116
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дурнамои калонро вилoяти Cyғд бapoи суръатнокии иcтeҳcoли қолин aз пашми маҳаллӣ, ки aз
ҷиҳати масолеҳғунҷоӣ вa меҳнатталабӣ фарқ кyнaндa, соҳиб аст. Намуди асосӣ вa хубии ашѐи xoм бapoи
иcтeҳcoли риштаи қолинбoфӣ дуруштпашми гӯсфандӣ иcтифoдa бурда мешавaд. Дap вилоят метавон ҳар
сол 1,5 -1,7 ҳaзор тoннa пашм, умуман дap маҷмӯъ дap Тoҷикиcтoн - 5 ҳaзор тoннa вa зиѐда он, ки на
кaмтap 90 фоизашро дуруштпашм вa нимдуруштпашм тaшкил медиҳад, истеҳсол кард. Иловa бaр ин,
caнoaти қолинбoфӣ яке aз истеҳсолкyнaндaи кaлoни нaxи синтетикӣ бa ҳисоб меравaд, ки истеҳсолоти
онро дap оянда метавон тaшкил кард.
Дap тӯли солҳои истиқлолият вa гузариш бa иқтисоди бoзорӣ, иcтeҳcoли қолинҳо вa маҳсулоти
қолинӣ дap вилoяти Cyғд aз 8524 ҳaзор метри мypaббaъ дap coли 1992 бa 656,8 ҳaзор м2 дap coли 2011 ѐ
13,0 мapoтибa коҳиш ѐфт. Дap солҳои шӯравӣ, 90% қолинҳо вa маҳсулоти қолинӣ бa бoзори Иттиҳоди
Шӯравӣ маҳдуд бyдaнд, танҳо 10% бa бoзори дохилӣ фиристода шуданд. Дap бoзори озод нархи
маҳсулоти қолинҳои комбинати қолинбoфии Қайроққум вуҷуд надошт, онҳо танҳо дap acocи тақсимоти
корхонаҳо, тaшкилотҳо вa муассисаҳо дap як сол тақсим карда мешуданд. Пас aз пошхӯрии Иттиҳоди
Шӯравӣ, алоқамандии робитаҳои иқтисодӣ дap корхонаи қолинбoфӣ қариб қатъ карда шуд, иқтидорҳои
истеҳсолӣ то 10% иcтифoдa мешуданд. Дap ояндаи нaздик, вaзифаи асосӣ ин aз таҷҳизотҳои нави
истеҳсолӣ, хатҳои технологӣ вa бaрқарорсозии ҳаҷми кopҳo, аққалан бa сатҳи нақшаи иқтисодии 1990
меистад. Бapoи ин, ҳамаи маводҳо - захираҳои ашѐи xoм вa захираҳои меҳнатӣ мавҷуданд. Оянда танҳо
таҷҳизот вa равaндҳои технологиро бa стандapти нави муосир вa ҷаҳонӣ бaробaр кapдaн аст.
Pyшди истеҳсолоти дигари caнoaти caбyк дap вилoяти Cyғд aз омилҳои зиѐде - мавҷудияти
заминаи ашѐи xoми маҳаллӣ, талабoти аҳолӣ бa маҳсулот, дастрасии имконоти сармоягузорӣ вa тавсеаи
молҳои вopидoтӣ aз Чин, Туркия, Ўзбекистон вa дигар кишвaрҳои нaздики минтақа дap иқтисодиѐти
кушод вa тиҷорат вобaста аст.
Вилoяти Cyғд дap бaробaри caнoaти caбyк бapoи pyшди caнoaти хӯрокворӣ, инчунин бapoи
мевaю caбзaвoт, кoнcepвa, тaмoкy, иcтeҳcoли оби минералӣ, нӯшокиҳои беспиртӣиро соҳиб аст, зеро
бapoи ин шapoити хуб, мавҷудияти ашѐи xoм вa сифати бaлaнди табиӣ доштани онҳо мусоидат мекунад.
Нишондињандањои афзоиши мањсулоти хољагии кишоварзї дар вилояти Суѓд барои соли 1998 2015.
Харитаи №1
Дap солҳои нaздик вaзифа дap навсозии истеҳсолот вa бaрқарор намудани ҳаҷми истеҳсолоти
давраи то ислоҳоти солҳои 1990-ум вa aз он зиѐдтар ибoрат аст. Ин на танҳо бapoи пурра қонеъ намудани
талабoти бoзори маҳаллӣ бo иcтeҳcoли маҳсулоти бocифaти вaтаниро қонеъ намудан, бaлки aз миѐн
бaровaрдании маҳсулотҳои пастсифат мeбoшaд. Дap дaвoми солҳои гузариш бa иқтисодиѐти бoзорӣ
117
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
иcтeҳcoли маҳсулоти озуқаворӣ дap ҳамаи минтақаҳои Тoҷикиcтoн якбoра коҳиш ѐфт. Мacaлaн,
иcтeҳcoли мeвaи кoнcepвa aз 109,4 миллион бaнкаҳои шартӣ дap coли 1991 бa 37,8 млн. бaнкаҳои шартӣ
дap coли 2011, ѐ 2,9 мapoтибa кaмтap, caбзaвoти консервшуда, aз 25,3 млн. бaнкаҳои шартӣ то бa 0.3 млн.
бaнкаҳои шартӣ - 84,3 мapoтибa, помидор - aз 80,1 млн. бaнкаҳои шартӣ бa 2,4 млн. бaнкаҳои шартӣ
кaмтap aз 33,4 маротиб коҳиш ѐфт. Коҳиши нaзарраси истеҳсолот бo иcтeҳcoли шаробҳои aнгуp - aз 539
ҳaзор декалитр дap coли 2011 танҳо 14,5 ҳaзор декалитер дap coли 2011 ки 37,2 мapoтибa кaмтap, тaмoкy
aз 10463 тoннa,152,2 тoннa, ки кaмтap aз 67,8 мapoтибa. Ин, сарфи нaзар aз он, ки шаробҳои aз aнгуpҳои
табииї Тoҷикиcтoн ҳамеша бo сифати бaлaнд дap бoзори бaйналхалқӣ фарқ карда мешавaд вa инчунин
то пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ, тaмoкyи тоҷикиро aз сабaби сифати бaлaнд доштанаш дap фабрикаи
тaмoкyбaрори ҳамчун хушбӯйкyнaндa иcтифoдa мешуд [4. 96-97].
Дap тӯли солҳои иқтисодиѐти бoзоргонӣ aз маҳсулотҳои хӯрока дap вилoяти Cyғд бa тaвpи
нaзаррас иcтeҳcoли нӯшокиҳои беспиртӣ дap солҳои 1991-2011 зиѐда aз 7,1 мapoтибa вa обҳои минералӣ
бa 12,2 мapoтибa, ки омили хеле муфид дap шapoити иқлими гарми Тoҷикиcтoн мeбoшaд, зиѐд гардид.
Ҳаҷми умумии маҳсулоти кишовaрзӣ дap ҳамаи категорияҳои хоҷагиҳо дap моҳҳои янвaрдекабри coли 2015 5831,5 млн. сомонӣ (бo нархи coли 2014) -ро тaшкил дод. Дap муқоиса бo coли 2014-ум
3,3 фоиз, aз он ҷумла ҳаҷми иcтeҳcoли маҳсулоти ниҳоӣ 4096,1 млн. сомонї, ҳаҷми иcтeҳcoли маҳсулоти
чорводорӣ 1735,4 млн. сомониро тaшкил дод, ки нисбaт бa coли қаблӣ 1,3 фоиз зиѐдтар буд 8,3%.
Вaзифаҳои асосӣ дap ояндаи дурнамо на танҳо бaлaнд бaрдоштани истеҳсолот дap соҳаҳои
афзалиятноки озуқаворӣ мeбoшaд, бaлки бa тaвpи самарабaхш ҷойгир кapдaни онҳо дap тaмoми
минтақаҳо, ноҳияҳои махсус бapoи иcтeҳcoли ин ѐ он маҳсулот дap оянда шapoити истеҳсолоти
иcтифoдaи оқилонаи маҳаллӣ маҳсуб мeшaвaнд, ҳал карда мeшaвaнд. Дap coли 2015 дap самти вилоят
300176 тoннa ғалла истеҳсол шудааст, ки ин нисбaт бa coли 2014-ум 28,9 фоиз зиѐд аст аммо,
нишондињандањои мањсулотњои хољагї ба монанди 335834 тoннa картошка ѐ 3,2 фоиз, 440339 тoннa
caбзaвoт ѐ 15,4 фоиз, 138439 тoннa харбуза вa полезӣ ѐ 27,0%, 49082 тoннa мевa ѐ 57,2% вa 51868 тoннa
aнгуp ѐ 12,5% кaмтap аст. Сохаҳои махсуси caнoaти хӯроквории вилoяти Cyғд, ки дap бoзори мубoдилаи
молҳои бaйнимарзӣ вa маҳсулоти содиротӣ иштирок мекунанд вa минбaъд иcтeҳcoли мевaҳои хушк,
мевaю caбзaвoт вa афшураҳои табиӣ, шароб aнгуp, равғани пaxтa, оби минералї бoқӣ мемонанд. Бapoи
пешрафти соҳаи иcтeҳcoли тaмoкy ҳамаи шароитҳо муҳайѐ бyдa, aз парвaриши бaрги тaмoкy парвaриш
дap заминҳои санглохи водии Зарафшон бa коркарди чуқур вa гирифтани маҳсулоти бocифaти махоркаи
сигор вa папирос ҳама чизи зарурӣ вуҷуд дорад [5. 121-130].
Дap санаи 1 янвaри coли 2016 шумораи ҳайвонот дap ҳамаи категорияҳои хоҷагиҳо дap минтақа
603 ҳaзор сар бyдaнд, ки 17,6 ҳaзор сар ѐ 3% дap муқоиса бo давраи coли гузашта зиѐд аст, шумораи
гӯсфандон вa бузҳо 44,2 ҳaзор сар вa ѐ 3,2 вa саршумори паррандаҳо 183,0 ҳaзор сар, ѐ 11,9%. Аз шумораи
умумии саршуори, ҳиссаи ҳайвонҳои шохдор дap хоҷагиҳои аҳолӣ 92,2 фоизи саршумори гӯсфанд, 84,2
фоизро буз тaшкил медиҳад. Шумораи ҳайвонҳои шохдор дap хоҷагиҳои Мастчоҳ 9,0 фоиз, Мастчоҳи
Кӯҳӣ 5,0 фоиз, Панҷакент 4,9 фоиз, Ҷ. Расулов 4,5 фоиз, Исфара 4,2 фоиз, Айнӣ 3,6 фоиз % вa Конибoдом
3,0% зиѐд шуданд [4. 81-85].
Дap бaробaри мутахассисонидан, вaзифаи муҳимтарин паст кapдaни сатҳи хароҷоти бapoи
кашонидани ашѐи xoм, маводҳо, маҳсулоти нимтайѐр aз як марҳилаи коркард бa дигараш, то маҳсулоти
тайѐр мeбoшaд. Ҳолатҳое вуҷуд доранд, ки хароҷоти иловaгӣ бapoи интиқоли ашѐи xoм вa маҳсулоте, ки
aз хароҷоти иcтeҳcoли он зиѐдтаранд, зиѐд мебошад. Бинобaр ин, пешнињод карда мешавaд, ки
кopxoнaҳои иcтeҳcoли шароббaрорӣ вa кoнcepвaбaрорӣ бевосита дap минтақаҳои токпарвaрӣ вa бoғдор,
яъне дap манотиқи деҳот, маркaзҳои минтақавӣ, ки талафоти ашѐи xoмро дap дaвoми нақлиѐт тавaссути
масофаҳои дapоз кам мекунанд, ҷойгир карда шaвaнд.
Бa pyшди самарабaхш вa ҷойгиркунонии кopxoнaҳои хӯрокворӣ мутамаркaзии истеҳсолот яъне,
ҳаҷми корхонаҳо таъсир мерасонад. Бo pyшди пешрафти илмию тexникӣ, чун қоида, вaсеъ намудани
кopxoнaҳои саноатӣ бa вуҷуд меояд. Аммо ин мyнocибaт на ҳамеша бapoи иcтeҳcoли маҳсулоти
хӯрокворӣ, асосан маҳсулоти коркарди маҳсулоти кишовaрзии тезвaйроншaвaнда на ҳамеша самараи хуб
медиҳад. Дap солҳои иқтисодиѐти нақшагии кaлoни caнoaти кopxoнaҳои коркарди ашѐи xoми хӯрокворӣ
бе нaзардошти дурнамои pyшди заминаи ашѐи xoм, шумораи хароҷоти истеъмолкyнaндaгон, хароҷоти
нақлиѐт, ки бaъзан сарфи 35-40% ашѐи xoм овaрда мерасонанд, мacaлaн помидор, зардолу, шафтолу вa
дигар ашѐи xoми тезвaйроншaвaнда сохта шудаанд [6. 122-127].
Акнун лозим аст, ки бa тaвpи ҷиддӣ мyнocибaти андозагирӣ вa майдони сохтмони кopxoнaҳои
озуқавориро тағйир дода шавaд. Бoяд тaшкили кopxoнaҳои хурду миѐнаи махсусгардонидашуда, ҷиҳати
тexникӣ вa технологӣ таҷҳизонидашуда иcтeҳcoли маҳсулоти рақобaтпaзир, бевосита дap ноҳияҳое, ки
ашѐи xoм ҷамъ шудаанд сохтан лозим аст. Дap ин шароитҳо бapoи зарурияти тaшкили яхдонҳои калон
бapoи дуру дapоз нигоҳ доштани ашѐҳои xoм, ки бa иcтeҳcoли вaсеъ характерноканд, вуҷуд надорад
ҳангоми кашонидани ашѐи xoм, набoяд aз 30-35 км дap шapoити иқлими гарм, сатҳи пасти хизматрасонӣ
дap роҳҳои вилоят, вa муҳимтар aз ҳама, хароҷоти бaлaнди нақлиѐтӣ, aз сабaби нархҳои бaлaнд бapoи
118
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
содироти равғани caбyк - бензин, кососе, дизел вa равғанҳо мeбoшaд. Татбиқи ин вa дигар тавсияҳои
амалӣ бapoи pyшди caнoaти озуқаворӣ дap дapoзмyддaт бa он далолат медиҳад, ки ин соҳа дap сохтори
тaмoми соҳа на танҳо дap вилoяти Cyғд, бaлки дap Ҷумҳурии Тoҷикиcтoн ҷой дорад.
Адабиѐт
1. Гуфранов Д.Н., Юнусов И.И. Некоторые особенности развития и размещения
сельскохозяйственных предприятий в Согдийской области. ” Худжанд, 2018. С. 134-137
2. Гуфранов Д.Н.. Перспективный направления развития сельского хозяйства в Согдийской
области. Научно аналитический журнал «Инновации и инвестиции» №12 Москва ” 2016. C 79-83.
3. Гуфранов Д.Н. Вопросы использования производительных сил Согдийской области. Худжанд
” 2018. С. 95-100.
4. Гуфранов Д.Н., Ф.Х. Очилова. Земельные и водные ресурсы ” важнейшие условия развития
сельскохозяйственного Согдийский области. - Душанбе, 2017. С. 113-121.
5. Гуфранов Д.Н. Особенности становления и развития сельскохозяйственных узлов в
Согдийской области. - Душанбе- 2017. C. 121-130
6. Гуфранов Д.Н., Гуфронова З.Р. Становление и развитие промышленных узлов в Согдийской
области. Худжанд-2015. C. 122-127
7. Низоми омории вилoяти Cyғд. Директори генералии Агентии омори нaзди Президенти
Ҷумҳурии Тoҷикиcтoн дap вилoяти Cyғд. 2012- P.102-103.
8. Маълумоти солонаи омории вилoяти Cyғд. Раѐсати acocии Агентии омори нaзди Президенти
Ҷумҳурии Тoҷикиcтoн дap вилoяти Cyғд. Хуҷанд, coли 2015
***
ВАҲДАТ САРЧАШМАИ МУВАФФАҚИЯТҲО
Т.Каримов, Р. Усанов, Деҳқонова Г., М.Абдуллоҷонова,
устодони ДДХ ба номи академик Бобоҷон Ғафуров
Масъалаи муҳими маданияти миллии тоҷик – ин пойдор намудани сулҳ ва инкишофи иқтисодиѐт
мебошад, ки дар ин ҷода низ ба дастовардҳои муайяне соҳиб гардидем. Пеш аз ҳама бояд қайд кард, ки хатари
порашавии сарзамини ягона ва ҳатто ҳамчун давлати соҳибистиқлол аз харитаи сиѐсии олам нопадид шудани
Тоҷикистон бо шарофати шуҷоатмандию матонати Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомали Раҳмон аз байн
рафт. Хушбахтона, роҳи дароз, пурмашаққат ва басо мушкили ихтилофоти миѐни тоҷикон анҷом ѐфта, барои
сулҳу созиш, ваҳдати ҳамагонӣ ва бозгардонидани фирориѐни иҷборӣ аз хоки Афғонистон фазои мусоиди
сиѐсӣ фароҳам омад. Рўзи 16 ноябри соли 1997 охирин гуреза аз Афғонистон тавассути қатора аз роҳи Термиз
ба Ватан баргашт. Комиссияи Оштии Миллӣ бо сарварии Сайид Абдуллои Нурӣ ба кор шурўъ кард.
Намояндагони иттиҳоди мухолифин дар ҳайати ҳукумати ҷумҳурӣ ва мақомоти масъули давлатӣ ба фаъолият
пардохтанд. Сулҳу созиш ва ваҳдати миллӣ аз сухан ба амал пайваст, ба минтақаҳои дуру наздик, ба кулбаву
кошонаҳо, ба дилу дидаи мардум роҳ ѐфт. Таърихи ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ чун
иди умумихалқии сокинони ҷумҳурӣ дар саросари Тоҷикистон истиқбол гирифта шуд.
Даврони навини давлатдории мо оғоз ѐфта, бунѐдкориву созандагӣ ва ободонии кишвар ба ҳукми
анъана даромад. Барномаҳои истиқлолияти озуқаворӣ, ислоҳоти иқтисодӣ, истиқлолияти энергетикӣ, эҳѐи роҳи
абрешим ва бунѐди хати нави роҳи оҳан, ба истифода додани даҳҳо корхонаҳои хурду бузурги саноатӣ
башорате буд аз дастовардҳои давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон, ки аз файзу баракати сулҳу созиш ва
ваҳдати миллӣ бароямон муяссар гардид.
Халқи Тоҷикистон роҳи барпо намудани давлати демократӣ, ҳуқуқбунѐд ва дунявиро пеш гирифт, ки
ин дар Конститутсия сабт гардидааст. Имрўз ҳар як сокини ҷумҳурӣ аз он ифтихор дорад, ки Тоҷикистони
соҳибистиқлол аз ҷониби зиѐда аз 120 давлати сайѐра ба расмият шинохта шуд, узви комилҳуқуқи Созмони
Милали Муттаҳид ва чандин созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ гардид.
Ҳар як халқ ҳуқуқ дорад тақдири худ ва интихоби таърихии худро бе дахолати берунӣ муайян намояд.
Эмомали Раҳмон дар баромадҳои таърихии худ нисбати масъалаҳои маданияти маънавии тоҷикон дар замони
муосир, назарияи хеле муҳимро пешниҳод намуд, ки донистани он хусусан барои ҷавонон шарт ва зарур аст. Ў
дар мақолаи худ «Ҷумҳурии Тоҷикистон дар остонаи асри ХХΙ» чунин гуфта буд: «Алтернативаи сулҳ аз мо
таҳкими бебозгашти принсипи инсондўстиро тақозо мекунад, ки мувофиқи он касе ҳақ надорад ба дигаре тарзи
ҳаѐт, рафтору ақида, ирода, шакли руҳоният ѐ дин, фарҳанг ва забони худро зўран таҳмил намояд».
Ваҳдат падидаи созандаест, ки маҳсули тафаккури инсонӣ ва ақлу хиради инсонӣ буда, инъикосгари
пирўзии рушноӣ бар зулмот, некӣ бар бадӣ ва мушаххасан, пирўзии ақл бар ҳиссиѐт мебошад. Тавассути ба
имзо расидани Созишномаи умуми истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ кишвари мо вартаи талошу муборизаҳо,
119
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
умеду ноумедиҳо, талхиву шириниҳо, пастиву баландиҳоро паси сар намуда, ба марҳилаи созандагиву
шукуфоӣ ва бунѐдкорӣ рў ниҳод.
Соли 2012 дар вилояти Суғд 100 ва дар соли 2014 зиѐда аз 160 корхонаҳои саноатии хурду миѐна бо
назардошти корхонаҳои эҳѐшаванда ба истифода дода шуданд. Қобили тазаккур аст, ки бунѐди хатти интиқоли
барқи 500-киловолтаи «Ҷануб-Шимол» соли 2009 пурра ба фаъолият оғоз намуда буд, ба хеле беҳтар шудани
вазъи иқтитсодии вилояти Суғд ва шароити зиндагии аҳолӣ мусоидат намуда, тавассути бунѐди ин иншооти
ҳаѐтан муҳим кишварамон дорои шабақаи ягонаи энергетикӣ гардид. Соли 2014 Президенти кишвар Эмомалӣ
Раҳмон ба бунѐди хатти 220-киловолтаи интиқоли нерўи барқи «Қайроққум-Ашт» оғоз бахшид.
Мувофиқи нақша, бо мадади «Ширкати саноати кўҳии Тоҷикистону Чин», ки барои бунѐди корхона
ҷудо намудани зиѐда аз як миллард сомониро пешбинӣ намудааст, фаъолияти истеҳсолии хатти коркарди сурб,
соли 2016 ва коркарди рух соли 2017 оғоз гардид. Дар ин мавзеъ, ҳамчунин бунѐди минтақаи саноатӣ назар аст,
ки дар он ба ғайр аз Комбинати металургӣ боз корхонаи сементбарории «Чжунгтсай-Табошарсемент» бо
иқтидори 600 ҳазор тонна семент дар як сол, коргоҳҳои нави истеҳсоли кислотаи сулфат ва нуриҳои минералӣ,
корхонаи истеҳсоли гаҷ ва дигар масолеҳи сохтмон, аз он ҷумла гипсокартон мавриди баҳрабврдорӣ қарор дода
шуда, партовҳои комбинат дар корхонаи сементбарорӣ низ истифода мегарданд.
Ҳинни сафари кори худ Президент кишвар Эмомалӣ Раҳмон 23-юми марти соли 2016 дар ҳудуди
ноҳияи Бобоҷон Ғафуров фаъолияти корхонаи саноатии «Ғаюр-Суғдсемент» оғоз бахшид. Ин корхонаи
сементбарорӣ дар масоҳати 48 га замини хушку саҳро ба маблағи 100 миллион доллари америкои аз ҷониби
ширкати ватании «Ғаюр-семент» дар якҷоягӣ бо шарикони чини он аз ширкати «Хуаксин» бунѐд ѐфт.
Иқтидори лоиҳавии корхона дар як сол 1,2 миллион тонна сементи навъи 500 буда, дар он қарийб 1000 нафар
коргарон, ки 85 фоизи онро шаҳрвандони Тоҷикистон ташкил медиҳанд бо кори доимӣ таъмин гардиданд.
Дидани ободию тозакориҳо ва рушду тараққиѐти Тоҷикистони азиз, таъмини ояндаи дурахшони
фарзандон, зиндагӣ кардан дар давлати демократию ҳуқуқбунѐд, дунявию ягона ва соҳибихтиѐр, фароҳам
овардани шароити мусоид барои меҳнати софдилона орзуи ҳар як шаҳрванди тоҷикистонист. Барои дар
амал ҷорӣ намудани ин корҳо бошад, нафаре ҳаст, ки паҳлӯ ба паҳлӯ бо мардум қарор гирифта, ба онҳо
қувва мебахшад, орзую ормонҳои халқро дар амал ҷорӣ мегардонад, халқи азияткашидаи тоҷикро ба
асли хеш бармегардонад ва зиндагии хуррамона илқо мебахшад. Барои ин инсони наҷибу марди шариф
месазад, ки таҳсину офарин бигӯем. Зеро орзую омоли чандинсолаи халқ маҳз бо дониши мукаммалу
ақли расо, дастони пурэъҷозу ғайрати ҷавонмардонаи инсони бароямон азизу муътабар, Пешвои асри
ХХ1, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон амалӣ шуданд. Вазифаи имрӯзаи мо,
тоҷикистониѐн бошад, суханҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии
Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро дар Паѐмашон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон сармашқи кори
худ намуда, барои ободии кишварамон ҳисса гузорем. «Мо вазифадорем, ки боз ҳам бештар заҳмат
кашида, ба иҷрои ҳадафҳои стратегии миллиамон ” таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва истифодаи
самарабахши нерўи барқ, аз бунбасти коммуникатсионӣ баровардан ва ба кишвари транзитӣ табдил
додани Тоҷикистон, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва дастрасии аҳолии мамлакат ба ғизои хушсифат ноил
гардем, диѐрамонро то гўшаҳои дурдасттарини он боз ҳам ободу зебо гардонем, корхонаву коргоҳҳои
нав бунѐд кунем, барои сокинон ҷойҳои корӣ муҳайѐ намоем ва сатҳу сифати зиндагии халқамонро аз
имрўза дида, баланд бардорем.
Зеро мардуми шарифи Тоҷикистон ҳуқуқи маънавии зиндагии шоистаро доранд.
Танҳо бо сабру таҳаммул, иродаи мустаҳкам, иттиҳоду сарҷамъӣ, саъю талоши аҳлона, заҳмати
содиқонаву софдилона, масъулияти баланд ва ташаббусҳои созанда мо метавонем ба ҳадафҳои дар
наздамон қарордошта муваффақ шавем ва ҳамаи нақшаву барномаҳои қабулкардаамонро амалӣ
намоем».
Пайнавишт:
1.Салимов Н., Шарифзода А. Признанный миром таджик. Душанбе, 2011, -С. 372.
2.Независимая газета. -1996. 3 декабр.
3.Шарифзода А., Гафуров А., Спаситель нации, Душанбе, 2012, стр. 186-187.
4.Прибылов П., Мирзаев А. Призванный временем // www.ogoniok.com/archive/2001/4680-3/81-1017
5.Тоҷикистон-20. Душанбе, «Ирфон», 2011, саҳ. 229.
6.Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои сиѐсати дохилӣ ва хориҷии
Ҷумҳурии Тоҷикистон». Душанбе, 26 декабри соли 2018. Нашриѐти «Шарқи озод». 48 саҳ.
Сомонаҳои расмӣ:
7.www.president.tj.
8.www. jumhuriyat.tj
***
120
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
АБРИ БАХОР ВЧЕРА И СЕГОДНЯ
Хусен Хайруллаевич Джураев,
соискатель кафедры истории Бухарского государственного университета.
E-mail: husaynbuxoriy@mail.ru +99890.715-16-41.
Аннотация: В данной статье идѐт речь о широком распространении в Средней Азии искусства
«Абру - Бахор». В творческие поиски художников-каллиграфов часто рождали новые направления и
методы в искусстве. И статье рассказывается о приготовления бумагу в технике «Абру - Бахор».
Ключевые слова: Восток, Бухара, Абру ” Бахор, бумага оформление книги, рукопись, каллиргаф,
художник, мастер, искусство.
Annotation: This article deals with the widespread art of "Abru - Bahor" in Central Asia. In the creative
search for artists, calligraphers often gave birth to new directions and methods in art. And the article tells about
the preparation of paper in the technique "Abru - Bahor".
Keywords: East, Bukhara, Abru - Bahor, paper book design, manuscript, callirgaf, artist, master, art.
Бухара одна из своеобразных красивейших город Востока. Это край известен миру уникальными
памятниками древней архитектуры, богатой культурой, прекрасными традициями, содержательными
произведениями искусства.
В настоящее время в музеях страны хранятся древние рукописные книги прекрасными
миниатюрами, тончайшим орнаментальным узором и изысканными почерками мастеров-каллиграфов.
Изобразительное искусство Бухары имеет своеобразную историю. Листая страницы этой
истории, мы становимся свидетелями того, что наряду с поэзией, музыкой фольклором, прикладным
искусством развевалось и искусство рукописи.
Художники-каллиграфы, чтобы достичь наиболее эмоционального воздействия созданных
произведений, всегда были в поисках новых художественных приемов в творчестве.
Эти творческие поиски художников-каллиграфов часто рождали новые направления и методы в
искусстве. Художники стремились находить новые средства выражения, особый художественный язык.
Целью всех поисков методов направлений было одно: обогащать эмоциональность композиции
произведения. Поиски высокохудожественного образа, нового в искусстве, продолжаются и в настоящее
время.
В старину на востоке искусство оформление книги, миниатюры, росписи каллиграфов широко
развивалось. В мастерских каллиграфов книги превращались в настоящее произведение искусство.
Внешний вид книги имел немаловажную роль.
Чтобы оформление книги соответствовало содержанию, было привлекательно и красиво,
художники находили много разных приѐмов, ставили разные эксперименты. В результате этих поисков
появился новый вид оформления бумаги. Эту технику оформления бумаги назвали ‚Абру- Бахор».
“АБРИ – БАХОР”
В искусстве оформления книги каллиграфы писали шрифты на цветных красивых бумагах.
Техника подготовке этих цветных бумаг назывался «Абру Бахор». Это слово взято из фарси переводе
означает «Абр» - облаке «Бахор» - весна самое красивое время года. Действительно если посмотреть на
процесс изготовления или на сам бумагу, она напоминает весенне облако. Цвета на ней локальные,
чистые как весеннее облако, прозрачные разнообразные в цветовом отношение Они легко смешиваются
между собой удивляют своей красотой.
На Востоке мастерских, занимавшихся рукописью, было немало Каждая мастерская имела свои
методе оформления книги. В этих мастерски совместно работали каллиграфы художники и переплѐтчики.
Совместны творческие поиски в создании нового давали свои плоды. Беспрерывне развивалось
рукописное искусство.
Для реализации книги, кроме внешнего вида, имело значение внутреннее оформление книге
Содержание подсказывало формы методы еѐ оформления. Красиво содержательно оформленные лист
бумаги привлекали каллиграфа. Он выполнял свою работу на таких бумагах.
Как готовили бумагу в технике «Абру - Бахор»?
В настоящее время существует два вида этой техники.
Первый - древний, который издавна на Востоке применяется в искусстве рукописи.
Второй - приближѐнный к старинному методу «Абру-Бахор» и принявший новое направление. В
изобразительном искусстве на сегодняшний день он находится в стадии своего развития.
В начале мы расскажем о первом методе изготовления бумаги «Абру - Бахор». Как мы говорили,
эта техника существует издавна. Каллиграфы пользуются этой техникой, и по сей день.
Работа начинается с подготовки рабочего места, инструментов и принадлежностей.
1.
Посуда для воды (кувьет)
2.
Отдельные банки с разными красками
3.
Кисточки (для каждого цвета отдельно)
121
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
4.
Желчь в шприце
5.
Бумага для печати
6.
Раствор китры
7.
Шило и расчески
Убедившись в готовности инструментов и принадлежностей, начинаем готовить бумаги «Абру Бахор».
В подготовленную посуду наливаем раствор китры. «Китра» - смола кустарника, который растет
в странах Азии. Засохшая китра собирается с коры.
За 3-4 дня до использования сухую смолу превращают в порошок и добавляют в воду, (50 грамм
китры на 5 литров воды). За это время китра растворяется в воде и становится киселеобразной. Чем
больше китры, тем гуще раствор, и наоборот. Китра делает воду гуще, и краски дольше находится на
поверхности воды.
Надо сказать, что китру можно найти не везде. Поэтому надо было найти замену китре. На
сегодняшний день эту задачу может выполнять обойный клей, что и используют современные мастера в
технике «Абру- Бахор». Заготовка обойного клея и китры одинакова, разница только во времени:
обойный клей готовить быстрее.
Китра готова, можно наливать еѐ в посуду. Посуда должна стоять на ровной поверхности.
Для печати в технике «Абру-Бахор» подойдет бумага любого сорта. По размеру бумага должна
быть чуть меньше посуды со всех сторон на 5-10 мм.
В старинном «Абру-Бахоре» применяются краски или сухие пигменты, растворимые в воде.
Раствор определѐнного цвета готовят в отдельной посуде.
Определѐнному количеству цветов должно соответствовать и количество посуды. Краски доводят
до состояния молока.
Для сохранения чистоты и локальности цвета используют отдельные кисти, предназначенные для
каждого цвета отдельно. Кисточки можно изготовить самому из конского хвосте потому что мастер не
рисует ими, они нужны только для разбрызгивания по поверхности воды.
Кроме кистей нужны шило и расчески, изготовленные из разных по толщине проволок. С
помощью расчески и шила передают разные формы краскам.
Также шило и расчески может из готовить сам мастер, он же определяет толщине проволоки, и
расстояни между зубьев расчески. Длина расчески должна соответствовать ширине посудь.
Для выполнения техники «Абр Бахор» применяется еще один элемент это желчь крупно рогатого
скота. Желч нужна для лучшего растворения и смешения красок.
В каждую заранее приготовлсниут краску надо капнуть от 3 до 6 капел желчи и хорошо смешать,
после чег краски брызгают на жидкость. результате получаются красивые цветовые сочетания в
зависимости от поставленных задач. Теперь, когда у нас всѐ приготовлено для работы, начинаем печатать
красивые листы бумаги.
Первое - готовим место для работы.
Второе - в посуду наливаем приготовленную киселеобразную жидкость.
Третье - шилом берем капли нужной краски и капаем на жидкость, смотрим как она ложиться,
краска должна чут, раствориться.
Четвертое - брызгаем нужные цвет красок на жидкость.
Пятое - шилом или расческой направляем цвета в нужном на направлении, чтобы получить тот
или иной необходимый нам рисунок.
Шестое - когда рисунок на жидкост готов, его нужно перенести на чисты лист бумаги.
Для этого нужно положить чисты лист бумаги на краски, краски жидкости переходят на бумагу.
Бумаг надо снять, вытирая об край посудь чтобы только краска осталась на бумаге, а жидкость слилась в
посуду. На бумаге должен остаться красивый замысловатый рисунок.
Такова последовательность действи старинной методики «Абр Бахор» Теперь каллиграф может
начинать cвою работу на этой бумаге.
Наша задача - рассказать вам втором, современном методе «Абр Бахор».
1.
Применяем раствор китры или обойного клея.
2.
Вспомогательные инструменты шило и расчески.
3.
Применяем водные краски или пигменты.
4.
Применяется желчь для растворения красок.
5.
Можно контролировать и создавать рисунки при помощи инструментов (Шило и
расчески).
6.
Краски на воде держатся довольно долго.
7.
Изготовленные бумаги применяют в основном для оформления книг и рукописи.
(СОВРЕМЕННЫЙ МЕТОД)
1.
Применяем чистую воду.
2.
Только кисти.
3.
Маслянные краски.
122
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
4.
Ничего не применяется.
5.
Маловероятен контроль рисунка на воде.
6.
Краски практически не держатся на воде.
7.
Можно создать красивые картины.
Задача художника, использующего эти две методики - создать красивые бумаги.
Основываясь на практике, можно сказать, что многие художники, использовавшие современную
технику один раз, вновь и вновь возвращаются к ней. Потому что бумаги, изготовленные в технике
«Абру-Бахор», очень притягивают художников своей красотой, сочетанием цветов и гармонией.
Современный способ «Абру-Бахор» очень прост. Как и в старинном методе, нужно подготовить
инструменты и принадлежности.
1.
Посуда для воды (высота 5-6 см)
2.
Бумаги.
3.
Масляные краски разведенные разбавителем.
4.
Разбавитель.
5.
Кисточки.
Работу начинаем с того, что наливаем воду в посуду, которая стоит на ровной поверхности.
Достаточно того, что вода будет достигать половины объѐма посуды. 6-7 различных цветов
краски разбавляем разбавителем в отдельных банках. Проверяем, насколько, жидкими стали краски: они
должны быть похожи на молоко. Затем, по мере необходимость добавляем разбавитель. Приблизительнс
3-4 ст. ложки разбавителя брызгаем на воду. Потом брызгаем 3-4 разные оттенка краски. Краски ложатся
на воду и сливаются между собой, создавая причудливые рисунки. Известно, что масло не оседает на дно
посуды.
Поэтому какое-то время краски держатся на поверхности воды. Выбираем удачный момент и
кладѐм на краску чистый лист бумаги. Бумага принимает на себя все прелести красок. Снимаем лист и
оставляем высыхать. Надо обратить внимание на то, чтобы все листы ложились на воду с красками
ровно.
Перед тем как положить очередной чистый лист на воду с красками, нужно обязательно
проверить состав и количество красок. Если требуется, нужно брызнуть краски других цветов.
Если краски плохо сливаются друг с другом, можно добавить, разбрызгивая еще немного
разбавителя. По мере получения красивых форм и цветов можно печатать новые листы. Этот процесс
нужно продолжать до получения 40-50 печатных листов. Чем больше печатных листов, тем больше
вероятность получить красивые, интересные и отвечающие требованиям художника бумаги. Бумаги
должны сохнуть в горизонтальном положении на ровной поверхности. Надо отметить, что в этом методе
случайность играет большую роль. Когда печатные листы высохли до конца, можно начинать
творческую работу. Для чего нам понадобятся акварельные краски и белая гуашь. Акварельные краски сочные и прозрачные, эти качества дают желаемый результат. Выбираем самые активные и красивые
листы.
Раскладываем их на полу и смотрим на каждый лист со всех сторон. Появившиеся на листах
рисунки локальность форм, изображѐнных на них, подсказывают художнику ту или иную композицию.
Теперь от художника требуется только внимание и умение увидеть единую композицию, не
нарушав создания прекрасного колорита. Во многих случаях рисунки на бумагах сами подсказывают
художнику затейливые композиции, автору лищь стоит только более или менее конкретизировать формы.
Литература
1.
Жўраев Ҳ. Беназир санъат мутолааси. Т.: Наврўз. 2014 124 б.
2.
Семенов А.А. О среднеазиатской бумаге. Ахбороти Академияи Фанҳои РСС Тоҷикистон.
Душанбе 1963. С. 3-20.
3.
Ҳакимов Р. Абру баҳор кеча ва бугун. Фото альбом. Бухоро 2008. -32 с.
***
123
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
АЖДОДЛАР ЭЪТИҚОДИДА ЗАРДУШТИЙЛИК
Санобар Джураева,
Ўзбекистон Миллий
университети докторанти
sanobar.jo`rayeva@mail.ru
+99894 209-19-76
Дин ибтидоий тузумдан ҳозирги кунгача дунѐдаги барча халқлар маънавий ҳаѐтининг ажралмас
қисми бўлиб келмоқда. У инсон, унинг онги, руҳияти билан боғлиқ тушунча бўлиб, бизни қуршаб олган,
атроф муҳитдан ташқарида бўлган, яратган, инсонларга тўғри йўл кўрсатадиган илоҳий қудратга
ишониш туйғусидир. Шундай қадимги динлардан бири зардуштийликдир. У мил. ав. VII-VI асрларда
Ўрта Осиѐ ва қадимги Эронда юзага келган.
Зардуштийлик динининг номи зардушт исмли шахс билан боғлиқ бўлиб, у яшаган даврда
ибтидоий муносабатлар ўрнини синфий жамият эгаллаѐтган эди. Бу даврнинг юксалиши учун кучли
мафкура зарур бўлган. У эзгулик худоси Ахурамазда билан одамлар ўртасидаги воситачи сифатида
майдонга чиқди. ‚Зардушт‛, ‚Зороастр‛, ‚Заротуштра‛ кўринишидаги турли вариантлардаги ушбу
сўзнинг келиб чиқиши эронча бўлиб, зард ” сариқ, уштур ” туя, яъни ‚сариқ туя миниб юрувчи‛
маъносини билдиради [2:103].
Ўз даврида зардуштийлик ‚Беҳдин‛, яъни ‚Энг яхши дин‛ деб улуғланган. Бу дин таълимотига
кўра, эзгулик худоси ‚Ахурамазда‛ ва ѐвузлик худоси ‚Ахриман‛ ўртасида кураш кетади. Бу курашда
Ахурамазда албатта ғолиб чиқади. Зардуштийликда имон уч нарсада; фикр софлиги, сўз собитлиги,
амалларнинг инсонийлиги билан боғлиқ. Ҳар бир зардуштий кунига беш марта ювиниб, покланиб,
қуѐшга қараб, уни олқишлаб сиғиниши шарт бўлган [1:69]. Бу динда тўрт нарса ” сув, олов, тупроқ ва хаво
муқаддас ҳисобланган.
‚Авесто‛ Ўрта Осиѐнинг тарихан ажралмас қисми бўлган Турон заминида шаклланган энг
қадимги дин ” зардуштийликнинг муқаддас китобидир [2:104]. Бу китоб тарихий манба ҳисобланиб, унда
ўзбек, тожик, туркман, озарбайжон, форс, афғон ва бошқа халқларнинг ибтидоий, қадимий, илохий
тасаввурлари, тарихи, дунѐнинг яратилиши билан боғлиқ тушунчалар, ривоят ва афсонлар ҳам ўз
ифодасини топган.
Юртимизнинг кўпгина ҳудудларида, хусусан, жанубий вилоятларда олиб борилган археологик
тадқиқотлар натижасида зардуштийлик дини билан боғлиқ ибодатхоналр топилган. Шеробод воҳасидаги
Жарқўтон ѐдгорлигида (мил.ав. XV-XIV асрлар) қазиш ишлари натижасида ибодатхона топилган. Унда
хеч ким яшамаган, у фақат оловга сиғиниш билан боғлиқ урф-одатлар, диний маросимлар ўтказиш жойи
бўлган. Бу ибодатхона бронза даврига оид оташпарастликнинг йирик диний эътиқод ва мафкура маркази
эди [2:104].
Бу ерда хизмат қилувчи коҳинлар ибтидоий жамоа аъзоларининг диний ва маънавий дунѐсини шу
ердан туриб бошқарган. Археолог Т.Шириновнинг фикрига кўра, Жарқўтондаги ибодатхона Ўрта Осиѐ
миқѐсидаги энг қадимий ибодатхоналардан бири бўлиб, балки дастлабки зардуштларга тегишлидир
[8:14].
Қашқадарѐ воҳасидаги Ерқўрғон қадимги шаҳар харобаси (мил.ав IX-VII, IV асрлар) Қарши
шаҳридан ўн км шимолда жойлашган. Бу жой тарихий манбаларда Боло, Нашеболо деб тилга олинган.
Ерқўрғон харобаси қалъа, шаҳристондан иборат бўлиб, умумий майдони 150 гектарга тенг. Қазиш
ишлари давомида мил.ав. VIII-VII асрларга тегишли зардуштийлар ибодатхонаси, шу билан бирга диний
маросимларда ишлатиладиган асбоблар ҳам топилган [4:142].
Самарқандда Жон бўйида Лолазор ѐдгорлигида, Пойариқ туманидаги Кўктепа ѐдгорлигида ҳам
мил.ав. V-III асрларга тегишли зардуштийлик ибодатхоналари ўрганилган [3:86]. Тадқиқотлардан
кўриниб турибдики, Ўрта Осиѐга ислом дини кириб келгунига қадар зардуштийлик маҳаллий аҳолининг
асосий дини ҳисобланган.
VII-VIII асрларда Эрон ва Мовароуннаҳрни босиб олган араблар маҳаллий аҳоли эътиқод қилган
зардуштийлик ва бошқа динларни, шунингдек уларнинг ўзгача ҳаѐт тарзи, маданияти, урф-одатлари
билан танишадилар. Х асргача Бухоро, Самарқанд, Хоразм, Эронда, 973 йилда эса Шерозда
зардуштийларнинг мусулмонлар билан тўнашувлари бўлиб ўтади [7:136, 157].
Буюк олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, ҳатто муҳаддислар султони Имом
Бухорийнинг ҳам ота-боболари зардуштийлик динига эътиқод қилганлиги ҳақида манбалар хабар
берган. Қадимда уларнинг ‚Мажусий‛ лақаби ҳам бўлган [6:211].
Сомонийлар сулоласига асос солган Сомоннинг ўзи ҳам зардуштийлик динига мансуб бўлиб,
кейинчалик ислом динига кирган. Сомонийлар дин соҳасида ҳамма дин ва мазҳабларга эркинлик бериш
сиѐсатини олиб борган. Ҳатто саройда сунний, шиа, зардушт, масиҳий динларига мансуб олимлар хизмат
124
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
қилган. Давлатда диний масалаларда одамларни таъқиб этиш бўлмаган [2:212]. Бундан кўриниб
турибдики, сомонийлар даврида диний бағрикенглик сиѐсати илгари сурилган.
Археолог Г.В.Григорьев Самарқандда XIII асрга тааллуқли муғлар қабристонини топган [5:88].
Ўрта Осиѐга ислом дини кириб келганидан кейин ҳам зардуштийлик динига эътиқод қилувчилар
сақланиб қолган.
Зардуштийликда ўлим ѐвузлик тимсоли бўлган. Уларда дафн маросими ўзига хос бўлиб, марҳум
тоғу тошларга, тепаликларга олиб бориб ташланган. Йиртқич хайвонлар томонидан этидан тозаланган
суяклар махсус сопол идишлар ассуарийларга солиниб мақбараларга жойлаштирилган [9:160].
Зардуштийлар ибодатхоналарида доим олов ѐниб турган. У покловчи инсур бўлган. Ҳозирги
кунда ҳам зардуштийларнинг баъзи урф-одатлари сақланиб қолган. Келин-куѐвни олов атрофида
айлантириш, мушкулкушодда олов ѐқиш, касал кишига олов айлантириш ва бошқалар. Бугунги кунда
дунѐ миқѐсида зардуштийлик эътиқоди камайиб кетган. У Ҳиндистоннинг Мумбай, Гужарат штатларида,
Эроннинг баъзи чекка вилоятларида сақланиб қолган.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,
мил.ав. VII-VI асрларда Ўрта Осиѐ ва Эронда
зардуштийлик дини пайдо бўлган. Бу диннинг етакчиси Зардушт бўлиб, муқаддас китоби ‚Авесто‛дир.
Зардуштийлик таълимотида эзгулик ва ѐвузлик ўртасида кураш кетиб, албатта эзгулик ғолиб чиқади. Бу
динда имон уч нарса эзгу сўз, эзгу фикр, эзгу амалда намаѐн бўлади. Ватанамиз ҳудудида қадимий
зардуштийлик ибодатхонлари топилган. Зардуштийлик дини ислом дини кириб келгунига қадар асосий
дин бўлиб, ислом дини билан бирга яна аҳоли эътиқодида сақланиб қолган. Яккахудоликни тарғиб
қилган бу дин инсонлар онги ва руҳиятига ижобий таъсир кўрсатган.
Фойдаланилган адабиѐтлар:
1. Агзамходжаев С.С, Рахимжонов Д.О, Мухамедов Н.А, Нажмиддинов Ж.Х. Дунѐ динлари
тарихи. - Т: 2011.
2. Асқаров А.А. Ўзбекистон тарихи. - Т: Ўқитувчи, 1994.
3. Асқаров А.А. Ўзбек халқининг шаклланиш тарихи. - Т: Ўзбекистон, 2015.
4. Исмоилов Н., Бўриев О. Қарши ” Ўзбекитоннинг қадимий шаҳри. Қарши: Насаф 2006.
5. Миршак Б.И. Согдийское серебро. ” Л, 1971.
6. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. ” Т: Ўзбекистон, 1997.
7. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Қадимий давр. Маданий алоқалар ” Т: Ўзбекистон, 1991.
8. Турсунов С., Қобилов Э., Пардаев Т., Муртазоев Б. Сурхондарѐ тарих кузгусида. Т: Шарқ,
2001. - Б. 14.
9. Турсунов С., Пардаев Т., Махмадиѐрова Н. Сурхондарѐ-этнографик макон. Т: Академ нашр,
2012.
***
СОЛНЦЕ И ЧЕЛОВЕЧЕСКАЯ ЦИВИЛИЗАЦИИ
Александр Еникеев (Россия)
Астрономы Колорадского университета в Боулдере в США пришли к выводу, что Солнце может
породить выброс энергии в тысячи раз мощнее обычных вспышек, который нанесет огромный урон
технологической цивилизации. Подобные события, называемые супервспышками, обычно
регистрировались у молодых и активных звезд, и поначалу считалось, что в Солнечной системе они
невозможны. Рассказываем о тревожном исследовании, опубликованном в журнале The Astrophysical
Journal.
Звездные взрывы
Изображение: NASA's Goddard Space Flight Center
125
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Вспышки представляют собой выброс значительного количества энергии в звездной атмосфере.
Их порождают магнитные поля вблизи пятен „ холодных участков фотосферы. Высокой магнитной
активностью обладают молодые звезды, быстро вращающиеся звезды, двойные звезды (их компаньоны
должны быть близки друг к другу) и красные карлики. Их поля c силой в несколько тысяч Гаусс (0,1−0,4
тесла) затрагивают обширные участки поверхности, что способствует возникновению супервспышек
со светимостью в десять или в миллион раз выше, чем у крупнейших солнечных вспышек (с энергией 10
в 32-ой степени эрг). Казалось бы, человечеству повезло: Солнце вращается медленно, магнитные поля
у него слабые „ ничто не указывает на то, что у него хватит сил на супервспышку.
Однако, благодаря данным, полученным с помощью космического телескопа Kepler, ученые
начали находить свидетельства возникновения супервспышек и у звезд спектрального класса G (к ним
относится современное Солнце). Звезды, производящие экстремальные вспышки, обладают столь
огромным числом пятен, что по мере вращения происходят периодические изменения яркости, которые
можно заметить с помощью астрономических приборов. Вообще говоря, появление огромного числа
пятен „ явный признак усиления магнитной активности. Было обнаружено большое число подобных
событий, что дало исследователям возможность оценить вероятность супервспышки у Солнца.
Фотография солнечной вспышки. Изображение: NASA
Ученые выяснили, что супервспышки с энергией до 10 в 35-ой степени эрг могут происходить раз
в несколько тысяч лет у звезд, которые вращаются столь же медленно, как и Солнце. Частота вспышек
с увеличением ее силы уменьшается по степенному закону, то есть чем сильнее вспышка, тем реже она
происходит. Поэтому астрономы пришли к выводу, что Солнце изредка, раз в несколько тысяч лет,
способно породить достаточно мощные магнитные поля, чтобы создать катастрофическое событие.
126
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Последствия от солнечных вспышек различной силы: отключение электроэнергии, снижение в
уровне потребления и потери в ВВП. Изображение: AGU
Тревожные данные
В одной из прошлых научных работ исследователи провели наблюдения за 50 звездами
солнечного типа, производящими супервспышки. Больше половины (34) из них были одиночными, а все
параметры звездной атмосферы (температура, поверхностная гравитация, металличность) была типична
для звезд G-класса. Они демонстрировали ту самую периодичность в изменении блеска, что происходит
при вращении и наличии большого числа пятен. Также ученые измерили содержание лития, чье большое
количество характерно для активных и молодых звезд.
С возрастом содержание лития в звездах снижается, поскольку по мере того как светила
становятся холоднее, металл опускается в горячие недра, где разрушается в ядерных реакциях. Некоторые
звезды имеют мало лития, медленно вращаются, но все же производят достаточно мощные вспышки.
Однако чтобы подтвердить, что Солнце может представлять опасность, астрономам не хватало
спектроскопических данных об одиночных звездах, ведь многие изученные системы были бинарными.
Взаимодействие между облаком плазмы и электромагнитным полем Земли. Изображение: NASA
В новом исследовании специалисты изучили еще 23 похожие на Солнце звезды, у которых
заметили супервспышки. Эти звезды изначально были обнаружены ныне «покойным» телескопом Kepler.
Стоит заметить, что все они вращаются чуть быстрее Солнца, у которого период обращения вокруг своей
оси равен примерно 25 дней. Из 23 звезд были отобраны 18 наиболее ярких (чтобы исключить влияние
шума), а из них в свою очередь выделили пять двойных систем. Кроме того, астрономы также
для сравнения рассмотрели еще 28 звезд солнечного типа, у которых не было зафиксировано
супервспышек.
127
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
С учетом объединенных данных о 43 звездах астрономы подтвердили прямую корреляцию между
числом солнечных пятен и магнитной активностью звезд, а также то, что старые звезды, подобные
Солнцу, действительно могут производить супервспышки. Кроме того, максимальная энергия вспышек
не находится в строгой зависимости от скорости вращения звезд, и мощные выбросы энергии до 10 в 35ой степени эрг могут происходить на медленно вращающихся звездах. Супервспышки с энергией до 5 * 10
в 34-ой степени эрг происходят на старых звездах солнечного типа примерно раз в 2−3 тысячи лет.
Однако, по мнению исследователей, текущей статистики не достаточно, чтобы уверенно ответить
на вопрос, может ли Солнце произвести катастрофически мощную вспышку. Ученые не вполне уверены,
что исследованные звезды не обладают какими-либо неучтенными свойствами, которые отсутствуют
у Солнца. Но, исходя из имеющихся данных, вероятность того, что супервспышка может произойти
в ближайшую сотню лет, довольно высока. Астрономы планируют изучить сам механизм возникновения
вспышек и то, какое влияние они могут оказать на ближайшие планеты.
Район прорыва магнитного поля через фотосферу и солнечная вспышка (внизу справа на
солнечном диске). Изображение: NASA / GSFC / SDO
Катастрофические последствия
Супервспышка не приведет к массовому вымиранию и экологической катастрофе, несмотря на то,
что она будет в тысячи раз сильнее обычной солнечной вспышки. Она не сожжет леса и не обдаст всех
людей и животных на Земле вредоносным ультрафиолетовым излучением. Однако ее последствия
окажутся тяжелы для человеческой цивилизации, чье существование тесно связано со спутниковыми
и другими технологиями. Всплеск высокоэнергетического излучения окажется фатальным
для электроники и телекоммуникационных систем и может стать смертельно опасным для астронавтов
на орбите.
Вспышка на Солнце создает большие выбросы плазмы из солнечной фотосферы, которые
устремляются в космос и сталкиваются с магнитным полем Земли, создавая геомагнитную бурю. Еще
одним поражающим фактором является ионизирующее излучение, которое ответственно
за формирование у Земли ионосферы. Заряженные частицы могут проникать в высшие слои атмосферы,
вызывая полярные сияния и сбои в радиосвязи.
Супервспышка может привести к потере буквально всех искусственных спутников, а пассажиры
самолетов, делающих рейсы через полярные области, получат высокие дозы радиации. Серьезные
повреждения в энергосистеме приведут к массовому отключению электричества. Скорее всего,
произойдет истощение озонового слоя с усилением повреждающего воздействия ультрафиолетового
излучения на кожу человека. Увеличится заболеваемость раком, катарактой, а также повысится риск
получения солнечных ожогов. Восстановление атмосферы займет месяцы или годы.
***
128
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIDA TAYYORLOV GURUH
TARBIYALANUVCHILARIGA GIMNASTIKA MASHG’ULOTLARINI O’TKAZISH.
Ibroimova Gulhayo Xolboyevna
Jomurodova Nilufar To`lqin qizi
Samarqand Davlat Universiteti
O`zbekiston Respublikasi Samarqand shahar
Samarqand Davlat Universiteti o`qituvchisi
Samarqand Davlat Universiteti talabasi
Annotatsiya. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan gimnastik mashg`ulotlarni tashkil qilish ‚Ilk qadam‛
davlat dasturi asosida olib borilishi lozim. Gimnastika mashg`ulotlari bolalar qad-qomatini to`g`ri shakllanishi
uchun muhim omil hisoblanadi. Mashg`ulotlarni tashkil etish pedagogdan mahorat, ma`suliyat va eng muhimi
bilim va malaka talab qiladi.
Kalit so`zlar: Mashg`ulotlarni tashkil etish, ritmik gimnastika, badiiy gimnastika, ertalabki gimnastika,
gimnastika mashg`ulotlarining vazifalari, pedagog-tarbiyachi mahorati, gimnastika jihozlari.
Gimnastika jismoniy tarbiya vositasi sifatida uzoq yillar mobaynida rivojlanib kelmoqda.
Gimnastikaning rivojlanish tarixiga nazar solsak bu davr o’z ichiga uzoq yillarni qamrab oladi. Gimnastika
mashg’ulotlarini tashkil etishda yosh bosqichlari, shug’ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligini inobatga
olinishi lozim. Maktabgacha ta’lim muassasalarida gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etish jarayonida
tarbiyalanuvchi bolalarning 129ata129, jinsi, salomatligini inobatga olgan holatda tashkil etish pedagog yoki
jismoniy tarbiya yo’riqchisining vazifasi sanalqadi. Mashg’ulotlarni tashkil etish jarayonida ‚Ilk qadam‛ davlat
dasturini inobatga olgan holda jismoniy mashqalarni tashkil etish va yosh bosqichlariga asoslangan holda
mashg’ulot jarayonlarini tashkil etish lozim.
Tayyorlov guruhi tarbiyalanuvchilariga gimnastika
mashg’ulotlarini tashkil etish jarayoni qay tartibda amalga oshirilishi kerak? Ushbu mashg’ulotlar jarayonida
avvalo muayyan tartibdagi joylashgan turli muskul guruhlarini 129ata129sh129t tortishishini ko’zda tutuvchi
mashqlar har bir mashqlar kompleksi mazmunini tashkil etishi lozim. Bunday mashqlar bolalarni to’g’ri
rivojlanishi, qad-qomati va ichki organ tizimini to’g’ri shakllanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Mashg’ulotlarni tashkil etish jarayonining ilk kunlari qisqa muddatda tashkil etishi so’ngra daqiqalar oshirilib
borilishi maqsadga muvofiqdir. Tayyorlov guruhi tarbiyalanuvchilariga mashg’ulotlar haftada 2 martadan 4
marotabagacha tashkil etilishi lozim.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarni harakat faoliyatini oshirishda va jismoniy jihatdan
rivojlanishida, salomatliklarini mustahkamlashda gimnastika mashg`ulotlarini samaradorligini oshirish,
ertalabki gigienik gimnastika, sport gimnastikasi, badiiy gimnastika, boshlang`ich gimnastika mashq
elementlarini qo`llash va gimnastika daqiqalarini amalga oshirish orqali bolalarni sog`lomlashtirish, qaddi
qomatini to`g`ri rivojlantirish chiroyli qadam tashlash va to`g`ri yurish ko`nikmalarini shakllantirish, estetik
go`zallik madaniyatini tarbiyalash, turli kasalliklarga chalinishni oldini olish va immunitetini oshirish
profilaktika qilish, jismoniy tarbiya madaniyatini shakllantirish kabi sifatlarni takomillashtirish muhim vositasi
bo`lib xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotida gimnastika mashg`ulotlari o`rni ko‘rsatilib targ`ibot
tashviqot ishlarini tashkillashtirish Makatbgacha ta`lim tashkilotlari dasturiga qo`shimcha gimnastrada sport
musobaqa tadbirlari dasturini tuzish lozim. 1) Gimnastika mashg`ulotlarini faqatgina maktabgacha ta`lim
muassasalaridagina amalga oshirmasdan balki oilada ham mashg`g`ulotlarni tashkil qilishni joriy etilsa
samaradorlik natijasi yanada tuqori darajaga oshishi mumkin. Oilada amalga oshiriladigan gimnastika
mashg`ulotlari uchun ota-onadan juda ko`p narsa talab etilmaydi mat o`rnida 2, 3 qavat ko`rpa, lenta, arqon,
koptok, va himoya vazifasini bajarish uchun yostiqchalarni ko`rpa atrofidan qo`yib chiqish tavsiya etiladi.
2) Maktabgacha ta`lim muassasalarida gimnastika mashg`ulotlarini tashkil etishda musiqa jo`rligida
mashqlar klassifikatsiyasini (majmua) tuzish va uni broshuralar, disklar, videolavhalar (elektron tarqatma
materiallar) ko`rinishida maktabgacha ta`lim muassasalari jismoniy tarbiya yo`riqchilariga ko`rgazma qurol
tarzida foydalanishni ommalashtirish va joriy etish.
3) Maktabgacha ta`lim muassasalaridalarida qo`llaniladiga maxsus gimnastika mashg`ulotlar
majmuasini tuzish va tayanch harakat apparatida nuqsoni bor MTM tarbiyalanuvchilar uchun maxsus
gimnastika mashg`ulotlari dastur rejasini tuzish va ularni tarbiyalanuvchilarga guruhli va individual tarzda olib
borish va qo`shimcha mashg`ulotlarni amalda qo`llashni ommaviylashtirish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy gimnastika mashg`ulotlari orqali bosqichida tayyorgarlik
jarayoni samarali bo’lishini hisobga olib, uning mazmunini tartibga soluvchi dastur quyidagilardan iborat:
a) bolalarning fazilatlari va qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga qaratilish lozim;
b)bolalar badiiy xususiyatlarini hisobga olgan holda badiiy gimnastika uchun motivatsiyani
shakllantirish;
v) bolalar mashg`ulotlari va rekreatsion faoliyat natijalariga etarlicha e’tibor berish, ota-onalar bilan
ta’lim faoliyatini birgalikda olib 129ata129sh lozim.
129
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Gimnastika bo’yicha mashg’ulotlari jarayonini muvaffaqiyatli bo’lishiga yordam beradigan asosiy
omillar quyidagilardir: psihomotor ta’sirlardan (mashqlar, musiqa, jihozlar va boshqalar) kompleks foydalanish,
asosan o’yin uslubidan foydalanish, barqaror turtki berishning tabiiy yondoshuvini joriy etishni ta’minlash
bolalar; yuklamani yoshiga qarab tartibga solish, ushbu maqsadga erishish uchun mo’ljallangan
sog’lomlashtiruvchi ta’sirni ta’minlash imkonini beradi.
Gimnastika sporti va sog’lomlashtirish bosqichida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mashg`ulot
dasturi ilmiy asoslangan tavsiyalar to’plamini o’z ichiga oladi va quyidagilarni ta’minlaydi: jismoniy tayyorgarlik
vazifalarini bajarish; asosiy harkat ko’nikmalarning shakllanishi; amaliyotga rag’batlantirishning shakllanishi;
sport yo’nalishi bo`yicha gimnastika mashg`ulotiga bolalarni tanlash (seleksiya) sifatini oshirish.
Tarbiyalanuvchilarning psihofiziologik xususiyatlariga qarab badiiy gimnastika bo’yicha yuklama va
dam olish bosqichida bolalarni tayyorlash mazmunini nazariy va amaliy mashg`ulotlarni uyg`unlikda olib
130ata130sh lozim.
Mashg’ulotlarini tashkil etish jarayonida har bir bajarilayotgan harakatga e’tiborli bo’lish lozim.
Negaki, birgina xatolik bilan bajarilgan mashq rivojlanib borayotgan organizmga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Hattoki eng kichik harakatdan so’ng ham miyaga juda ko’p muhim impulslar yig’iladi. Miya ularga javob
beradi, nafas qon aylanish va boshqa a’zolarga o’zining maxsus buyruqlarini yo’naltiradi. Natijada nafas olish,
qon aylanish jarayoni tezlashib, barcha a’zolar ko’proq kislorod oladi va faoliyat yaxshilanadi.
Gimnastika mashg’ulotlarida har bir mashq inventarlar bilan birgalikda yoki inventarlarsiz tashkil
etiladi. Inventarlarsiz bajariladigan mashqlar saf mashqlari mashg’ulot jarayonining asosiy qismigacha bo’lgan
jarayonida ko’proq foydalaniladi. Inventarlar bilan bajariladigan mashg’ulotlar maxsus mashqlar asosida
tashkil qilinadi. Mashxur fransuz olimi J. Demsning fikriga ko’ra ‚Gimnastika mashqlari 130ata130sh130t emas,
balki dinamik bo’lishi, to’la amplitudada bajarilishi, shaklan nafis bo’lishi kerak.‛- deb hisoblagan. Olim J. Dems
salomatlikni mustahkamlash, gavda tuzilishi va harakatlarning nafisligiga erishishni kishining chaqqonligi va
irodaviy hislatlarini rivojlantirish gimnastikaning eng muhim vazifasi deb bilgan. So’nggi vaqtlarda
‚Maktabgacha ta’lim‛ sohasini rivojlantirish uchun bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. 2017-2021
yillarda maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, Maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini kengaytirish
maqsadida 2016-yil 29-dekabrda qabul qilingan PQ 2707-sonli 130ata130sh130t qarori, PQ 3305-sonli
130ata130sh130t qarori misol bo’la oladi. Ushbu qarorlar natijasida faqatgina Maktabgacha ta’lim tizimini emas
balki jismoniy tarbiya va sport hamda gimnastika sohasini rivojlantirishga alohida to’xtalib o’tilgan.
Jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi bo’lgan gimnastika sohasini rivojlantirish, maktabgacha ta’lim
muassasalari tarbiyalanuvchilari va ularning ota-onalari orasida keng targ’ib qilish muhim masalalardan biri
bo’lib qolmoqda. Avvalo, ota-onalarga bolalarni tarbiyalash jarayonida pedagog tarbiyachi bilan hamkorlikda
ish olib 130ata130sh, sport bilan shug’ullanishni maktabgacha ta’lim yoshidan boshlash maqsadga muvofiq
ekanligini tushuntira bilish lozim. Birgina gimnastika sohasi nuqtai nazaridan qarasak birinchi muammo bu
bilimli, o’z mutaxasisligi bo’yicha nazariy va amaliy salohiyati yuqori bo’lgan kadrlar muammosi deb qaraydigan
bo’lsak, ikkinchi muammo joy va kerakli inventarlar, 130ata130s muammo pedagog uchun kerakli
adabiyotlarning kamligidir. Gimnastika mashg’ulotini o’tkazish jarayonida nihoyatda ehtiyotkorlik talab etiladi.
Boisi, bir niholning mustahkam, bir tekis bo’lib o’sishi uchun bog’bon mahoratli bo’lishi kerak. Pedagogdan
tarbiyalanuvchilarning qad-qomatini tog’ri, chiroyli bo’lib shakllanishi talab etiladi. Mashg’ulotlarni me`yor va
qoidalarga asoslangan holda tashkil etish kerak. Gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etishda, avvalo,
gimnastikning ayanan qaysi yo’nalishi bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etishni rejalashtirib olish va kerakli
mashqlarni tashkil etish lozim. Gimnastika o’z navbatida: ertalabki gimnastika, badiiy gimnastika, ritmik
gimnastika kabi bir qator yo’nalishlarni qamrab oladi. Gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etish 3 qismga
bo’linadi:
1)
Dastlabki o’rgatish (kirish qismi)
2)
Mukammal o’rgatish (asosiy qism)
3)
Mustahkamlash va takomillashtirish (yakuniy qism)[5]
Tayyorlov guruh tarbiyalanuvchilariga ritmik gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etish strukturasiga
to’xtalsak. Ma’lumki bu guruhda 5-6 yoshli bolalar tarbiyalanadi. Bu mashg’ulot 3 qismdan iborat bo’lib:
1)
Tayyorgarlik qismi 3-5 daqiqadan iborat bo’lib, bu jarayonda quyidagi mashg’ulotlar tashkil
etilishi maqsadga muvofiq deb hisoblanadi:
Turli xil yurish turlari;
Birgalikda xarakatlanishni rivojlantiruvchi mashqlar;
Qo’llarning, mushaklarning kuchi uchun mashqalar.
2)
Asosiy qism. 10-13 daqiqani tashkil etib ma’lum mashg’ulotlarni talab etadi.
a)
Raqs mashg’ulotlari;
b)
Qo’llarning, mushaklarning kuchi uchun mashqlar;
c)
Yengillak va cho’ziluvchanlik uchun mashqlar;
d)
Asosiy mushak guruhlarini kuchaytirish bo’yicha mashqlar
3)
Yakuniy qism. 2 daqiqani tashkil etib:
a)
Chalg’ituvchi mashqlar;
130
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
b)
Emotsional holatni yaxshilash uchun mashqlar [5]
turlaridan iborat bo’ladi. Maktabgacha tayyorlov yoshida bolalar bilan mashg’ulotlarni tashkil etishda
pedagog uchun muhim bo’lkgan holatlar bo’lib bu guruh yosh bosqichlarida ko’nikmalarni shakllantirish bilan
bog’liq. Dastlabki mashg’ulotlarni yakunlagan maktab guruhlariga tayyorgarlik bolalar gimnastika
mashg’ulotlari davomida harakatni muvofiqlashtirish va harakat qilish nuqtai nazaridan juda murakkab ishlarni
bajarishi mumkin. Ular o’z fikrilari, harakatlarini yaqqol bayon qila oladi. Harakatlarida qatiylik sezilib turadi
va murakkab harakatlar bilan qiziqa boshlaydi. Biroq mashg’ulot jarayonida bolalarga e’tiborli bo’lish,
rag’batlantirish ularning qiziqishlarini yanada oshiradi. Biror vazifalarni bajara olmagan holatlarda individual
shug’ullanib muammoni bartaraf etish lozim. Chunkil, qobilyatli, kelajakda yetuk marralarni zabt eta oluvchi
bola murakkab mashqlarga dosh bera olmay qiziqishdan to’xtashi mumkin. Bunday holatlarda qobilyatli
pedagog albatta ijobiy yechim topa oladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida boshlang’ich gimnastika va
harakatli o’yinlar bo’yicha mashg’ulotlar olib 131ata131sh orqali jismoniy rivojlantirish haqida salomatlikni
mustaxkamlash uchun tarbiyalanuvchilardan jismoniy tarbiya va sport mashg’ulotlariga qiziqishni shakllantirish
uchun pedagogdan hamma mahorat talab qilinadi.
Avvalo, pedagog tarbiyachi gimnastika mashg’ulotlarini asosiy vazifalari to’g’risida mukammal
tushunchaga ega bo’lishi lozim. Gimnastika mashg’ulotlarining muhim vazifalaridan birinchisi bu:
-bolalarni jismoniy jixatdan tarbiyalash, chiniqtirish xisoblanadi. Gimnastika mashg’ulotlari faqatgina
qad-qomatni to’g’ri shakllantiribgina qolmasdan, ichki organlarning to’g’ri shakllanishi uchun muhim ahamiyat
kasb etadi.
Tarbiyalovchi pedagog vazifasi
-bolalarni mashg’ulot jarayonida qiyinchiliklarni yengishga, irodalilik sifatlarini rivojlantirishga yordam
beradi;
Estetik vazifasi:
-bolalarning qad-qomatini yoshlik chog’idanoq chiroyli va to’g’ri shakllanishi uchun xizmat qiladi.
Gimnastika va badiiy gimnastika maktabgacha yoshdagi bolalarni sog’lomlashtirish irodalilik, sabrlilik,
muvafaqqiyatli hal qilish uchun harakatli o’yin uslubiga ega bo’lib bugungi kunda maktabgacha yoshdagi
bolalarning uyg’un rivojlanishi uchun muhim sohalardan biri sanalmoqda.
Gimnastika mashg’ulotlarini tashkil etish, o’rganish uslublari bu;
-o’rgatishning harakat malakalari va maxsus bilimlarni egallashga qaratilgan. O’rganish jarayoni
bolalarning jismoniy rivojlanishi bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Mashg’ulotlarni tashkil etishda murabbiy va
bolalarning birgalikdagi ijodiy faolyatlaridan tashkil topishi va albatta yetakchi ro’l o’ynaydi.
Mashqlariga o’rgatishning uzoq davom etishi va qiyinligi ko’p jihatdan mashq tuzilishining qay darajada
murakkabligiga bog’liqdir. Mashq tuzilishining murakkabligi o’z navbatida tashkil etuvchi xarakatlarning
miqdoriga, ularning masofa hamda vaqt jihatidan aniq bajarilishiga, mushaklarning egiluvchanligiga
shuningdek, ularning qayishqoqligiga harakat faolligining umumiy ritmiga ham bog’liq bo’ladi.
Gimnastika mashg’ulotlarini amalga oshirish uslublarini muastahkamlashga o’rganish bosqichlarini
ahamiyati bu takroriy standart mashq uslublari va takroriy o’zgaruvchan mashq uslublaridan iborat.
Xulosa qilib aytganda, gimnastikasi sport turi shug’ullanuvchilarning jismoniy takomillashtirish
vazifalarini hal qilib, murakkab koordinatsiyali harakat, 131ata jismoniy kuch, irodani safarbar qilish,
bardoshlilik va jasorat talab qiliuvchi mashg’ulotlarini bajarishni mahorat bilan o’zlashtirishni ko’zda tutadi.
Maktabgacha ta`lim, ta`lim tizimining boshlangich bo`g`ini hisoblanadi. Shu bois maktabgacha ta’lim
muassasalarida gimnastika mashg’ulotlariga e’tibor berish,
sog’lom avlodni tarbiyalash pedagog
tarbiyachilarning eng muxim vazifasidir. Ota-bobolarimiz aytganlaridek ‚Sog’ tanda, sog’lom aql‛ shu maqolga
amal qilgan holda sog’lom avlodani tarbiyalash pedagog-tarbiyachilarning oldida turgan eng muhim vazifasi
sanaladi. Olimpia, Jahon chempionatlarida o’yinlarida faxrli pog’onalarni butun dunyoni lol qoldirish uchun
yoshlik chog’idanoq har bir kishi imkon qadar harakat qilmog’I lozim. Gimnastika mashg’ulotlari bilan
shug’ullanish davrini 5-6 yoshdan boshlash ayni maqsadga muvofiq sanaladi va har bir harakat, albatta,
hayotimiz davomida uchraydigan turli xil kasalliklarni oldini oladi, hamda sog`lig`imiz uchun koni foydadir.
Adabiyotlar:
1.
PQ-2707 2016-yil 29-dekabrdagi Prezident qarori.
2.
M.X. Tadjiyeva Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiya nazaryasi va
metodikasi 2017-yil Toshkent ‚Iqtisod-Moliya‛
3.
T.Hamroqulov I.Ro’zmetov ‚Gimnastika taraqqiyotining tarixiy tavsifi‛ 2010-yil Qo’qon
4.
«Maktabgacha ta'lim» jurnali
5.
Eshtayev A.K. ‚Gimnastika‛ darslik
6.
Internet saytlari: Ziyo.uz Google
***
131
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
BUXORO VOHASI AHOLISINING УЕR – SUVDAN FOYDALANISH BILAN BOG`LIQ
AN’ANALAR
(XIX ASRNING OXIRI-XX ASRNING BOSHLARIDA)
BUXDU
JUMAEVA NILUFAR AXMATOVNA
BUXORO TARIXI KAFEDRASI KATTA O`QITUVCHISI
O`TAYEVA FERUZA XOLMAMATOVNA
BUXDU BUXORO TARIXI KAFEDRASI KATTA O`QITUVCHISI
(O`ZBEKISTON)
Tayanch iboralar: urf-odat, kult, dehqonchilik, farishtalar,оtashparastlik, hosildorlik,
mifologiya, olov.
Ключевые слова: Oбычаи, культ, земледелие, ангелы, поклонение огню, урожайность, мифология,
огонь.
Key words: Tradition, cult, farming, angels, fire-worshipping, harvest, mythology, fire.
Maqolada Buxoro vohasi ziroatchilarining qadimiy urf-odat va marosimlari manbalar va dala ma’lumotlari
asosida tahlil etiladi.
В статье анализируются обычаи и традиции земледельцев Бухарского оазиса связанные с древними
религиозными культами на основании источников и полевых данных.
Article deals with the analyses of the traditions and customs of farmers in Bukhara oasis connected to the
ancient religious cults based on the sources and field data.
Kirish: Bugungi kunda milliy mafkurani mustahkamlash, xalqimizning ma`naviy
ruhiy tiklanish jarayonlari muqaddas zaminimizga, ya`ni tabiatga bo`lgan munosabat
bilan chambarchas bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
I A Karimov ta`kidlaganlaridek ‚sivilizatsiya belgilarini asrab ” avaylash qanchalik
zarur bo`lsa, qishloq xo`jaligining butunlay sug`oliladigan dehqonchilikka soslangan
mintaqada er va suvni asrab avaylash ham muhimdir‛ 1.
Darhaqiqat, xalqimiz qadimdan dehqonchilikni munosib qadrlab kelgan. Zarafshon daryosining quyi
qismida joylashgan Buxoro vohasining yerlari unumdor bo`lib, sun`iy sug`orishga asoslangan dehqonchilik
qadimdan rivojlangan edi.
XIX asrning oxiri ” XX asrning boshlarida , Buxoro
vohasi aholisi er-suvdan jamoa bo‘lib
foydalanganlar. Shu bilan birga barcha sug‘orish yo`llarini ham har yili kuz fasli va erta bahorda birgalikda
tozalashgan. Katta ariqlarni qazish va to‘g‘on qurish ishlari esa ommaviy ravishda, ko‘pchilik bo‘lib bajarilgan.
Albatta, bu ishlarni amalga oshirishda yuzlab ” minglab jamoa a’zolari kuchidan foydalanilgan.
Vohada XX asrning boshlariga kelib, sinfiy jamiyat talablari asosida erlar tobora yakka shaxslarning,
ya’ni yirik er egalarining qo‘liga o‘tib, ularning xususiy mulkiga aylana boshlashi bilan jamoaviy munosabatlar
ham asta-sekin emirila boshlangan. Shunga qaramasdan Buxoro amirligining bekliklarida hamda tog‘li
hududlarda jamoaviy munosabatlar saqlanib qolgan. Shu sababli anhor va ariqlarni tozalashga jamoa a’zolari va
boylardan, ya’ni, katta er egalaridan alohida-alohida hasharchilar olingan. G‘uzor bekligiga qarashli Qorako‘l
qishlog‘ilik Mulla Davlat, Qodirko‘l oqsoqol. Yo‘ldosh amin. To‘raboy. Suvonboylarning ancha eri bo‘lgan.
Ular suv yo‘llarini tozalash uchun ko‘proq mardikor yollashgan. 2 voxaga yaqin yoki undan suv ichadigan
qishloqlar alohida bir jamoani tashkil etgan. Tabiiyki, bu qishloq jamoatari yana kichik bo‘laklardan ham
tashkil topgan. Ularni vohaning bir qancha tumanlarida ‚paykal‛ deb ataganlar.
An’anaga ko‘ra, erta ko‘klamda dala ishlari boshlanishidan oldin xar yili voha qishloq aholisi o‘zlarining
jamoa erlariga yig‘ilishib. oralaridan yoshi ulug‘, obro‘li va tajribali bir kishini oqsoqol qilib saylashgan. Ushbu
yig‘inda mirob, dorug‘a, hatto sartarosh xam saylangan. Faqat oilali kishilar hisobga olinib, paykallarga
bo‘lingan. Har bir Paykalga 8 kishi (‚tan‛) kirgan.3 Demak, shu 8 kishi paykalga taalluqli barcha og‘ir ishlarni
amalga oshirgan. Ariqning uzun-qisqaligiga qarab paykallardan hasharchilar olingan. Paykal a’zolari navbati
bilan suv yo‘llarini tozalashda qatnashishgan.
Paykalga kirmagan, suv chiqishi qiyin bo‘lgan partov erlar, ya’ni bo‘sh erlar «posira», unda ishlovchilar
«posirakorlar» deb atalgan. Posira erlarda hosil etishtirish juda mushkul bo‘lgan. Dastlab bu erlarga lalmikor
ekinlar ekilib, qor va yomg‘ir suvi bilan sug‘orilgan. Kamdan-kam hollarda dehqonlar oqar suv bilan bir - ikki
bor sug‘orishgan, ya’ni bunday erlarga ekilgan ekinlar og‘ir mehnat bilan sug‘orilgan. Shu sababdan bo‘lsa kerak
suv inshootlarini tartibga keltirishda posirachilar kamdan-kam hollardagina ishtirok etishgan.
Voxadagi barcha bekliklarga qarashli qishloq aholisiniig jamoa eri va posira erlaridan tashqari o‘z
tomorqasi ham bo‘lgan. Bu erlar qishloqlarda 5 paxsa devor yoki chimdevor bilan o‘rab olingan. Qarako`l, Olot
Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида ‚Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт
кафолатлари.‛ ” Т., Ўзбекистон, 1997. ”Б. -145.
2Дала ѐзувлари , 1997 йил. Коракул қишлоғи.
3Шаниязов К.Ш. Узбеки карлуки. -Т.,1964. - С.164.
1
132
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
va boshqa tumanlarning dasht hududlarida devor bilan o‘rashga ehtiyoj sezilmaganligi bois ma’lum bir belgilar
qo‘yilgan va bunday erlarni odatda «hayat» deb atalgan[1].
O‘rta Osiyoning boshqa xududlarida bo‘lgani singari Buxoro voxasida ham suv tanqislisligi bo‘lib
turgan. Shu bois mahalliy xalq suv shoxobchalaridan foydalanishning tartib-qoidalari va usullarini yaxshi
bilishgan1. Dehqonlar suv tanqis bo‘lgan hududlarda suvdan navbat bilan foydalanishga qat’iy rioya etishgan.
Suv miqdori muayyan tartibda o‘lchangan. Masalan, ‚bir suv-ariqdan bir kecha-kunduzda oqib o‘tgan suv: ‚bir
tegirmon‛ yoki ‚tosh‛ - bir pud donni tegirmonda tortguncha ketadigan suv ‚bir ko‘sh‛ - bir qo‘sh ho‘kiz bilan
haydalgan erni sug‘orish uchun etadigan suv va ‚bir quloq‛ kabi suv o‘lchovlari keng qo‘llangan. Buxoroning
suvga tanqis tumanlarida jamoa foydalanadigan paykallarda bir qo‘sh erga beriladigan suv ‚mo‘ndi‛ bilan
o‘lchangan. Mo‘ndi - tubi teshilgan, taxminan o‘n litr suv sig‘adigan oddiy sopol ko‘zacha bo‘lib, undagi guv
oqib bo‘lishiga qarab suv miqdorini o‘lchaganlar. Shuni ta’kidlash kerakki, paykal va hayat erlarini
sug‘orishning u yoki bu usullari suvning oz-ko‘pligiga qarab tanlangan. Vohaning o‘rta qismida dehqonlar
sug‘orishning ‚bir quloq‛ usulidan ko‘proq foydalanishgan. Bunda vaqt hisobi quyosh harakatiga karab
belpiangan. Miroblar paykal a’zolarining eri qanchaligini juda yaxshi bilishgan va shunga qarab vaqt
ajratishgan. XX asrning boshlariga kelib boy-badavlat kishilar o‘z mavqelaridan foydalanib, qisman tartibni
ham buzishgan.[2]
Romitan tumanidaga Qo`rg`on qishlog‘ida 50 ta paykal bo‘lib, bir kecha - kunduzda uchtadan paykal
suv ichishi kerak bo‘lgan. Ikkita paykal kunduzi, bittasi kechasi sug‘orilgan. Har paykalga 16-17 kunda navbat
kelgan. Qo‘shni qishloq Romishda esa 37 taga yaqin paykal bo‘lgan. Qishloq oqsoqoli boshchiligida
chokboshlar (bu qishloqda paykalboshi yig‘ilishib, suv navbatini belgilashgan. O‘rta kattaliklagi bir chelak suv
keladigan sopol ko‘zaning tagini teshib suv oqizishgan. Aynan shu holni boshqa qishloqlarda ham ko‘rish
mumkin edi.
Paykallardagi ekinlarni suvning miqdoriga qarab etarlicha sug‘orishgan. Agar suv kam bo‘lsa, pol-pol
qilib, bostirib sug‘orilgan. Mabodo, suv uzoq vaqt oqadigan bo‘lsa, ekinlarga egatlar yoxud jo‘yaklar orqali suv
oqizishgan. Ekinlar qonib suv ichishiga, ayniqsa, katta e’tibor qaratilgan. Jo‘yaklardan oqizib sug‘orish usuli
ko‘pincha tunda amalga oshirilgan.
Buxoro voxasi sharoitada sun’iy sug‘orish usuli dehqonchilikning asosiy sharti hisoblangan. Erlarning
unumdorligi, ekinlarning hosildorligi sun’iy sug‘orish va ariqlarning uzayishi, kengayishi hisobiga ortib borgan.
XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga kelib sug‘orish tarmoqlariga e’tiborsizlik bilan qarala boshlangan.
Daryo suvi kam bo‘lganligi tufayli ariqlar va shoxlar (ariqdan kichik, ayrim paykallarni, qishloqdagi hayatni
sug‘oradigan suv yo‘li)ni qum, loyqa va suv o‘tlari bosib ketgan. Natijada yildan-yilga sug‘oriladigan maydonlar
miqdori qisqarib borgan. Buning turli sabablari bo‘lgan. Erlarning kattagina qismi boylarning qo‘liga o‘tib
ketgach, sug‘orish ishlariga e’tiborsizlik bilan qaralgan. Erga bir marta bug‘doy yoki arpa ekib olingach,
paykallar o‘tloqqa aylantirilgan. Vaqt o‘tishi bilan bir qancha ariq - zovurlar ko‘milib ketgan.[3]
Erga ishlov berish o‘rta asrlar darajasida bo‘lib, dehqonchilikning asosiy mehnat qurollari bir juft ho‘kiz
qo‘shib ishlatiladigan qadimgi yog‘och so‘qa omochdan iborat edi. Arxeologik va etnografik ma’lumotlardan
shu narsa ma’lum bo‘ladiki. XX asrning boshida ziroatchilik asboblarining aksariyati, ya’ni erga ishlov
beradigan, er haydaydigan va ekin o‘radigan moslamalar takomillashtirilmagan va o‘zgarmay qolgan edi. Erni
xaydashda yog‘ochdan yasalgan omoch ishlatilgan. Omoch bo‘yinturuq va tirkish bilan ho‘kizlarga qo‘shilgan.
Omoch uch qismdan iborat bo‘lgan.
Haydalgan erdagi kesaklarni ezish, erni tekislash hamda urug‘ sepilgandan so‘ng ustidan tuproq tortish
uchun mola ishlatilgan. Molaning ikki xil turi mavjud bo‘lgan: biri katta, uzunligi 3-3,5 m. ko‘p pillik tut yoki
o‘rik yog‘ochidan yasalgan (yo‘g‘on tanali tut yoki uning tanasi poytesha bilan yo‘nilgan). Molaning eni 40-60
sm bo‘lgan. Molani xo‘kizlar tortgan. Ho‘kizlarni bir kishi etaklagan, mola ustida ham bir odam o‘tirgan. Mola
aksariyat lalmikor erlarda, qatqaloq va xashakli erlarda ishlatilgan. Bahorgi ekinlar ekiladigan erlarda mola
o‘rnida shox-shabbali kichik daraxt tanasi ishlatilgan. Mola yasashga imkoni bo‘lmagan kambag‘al xo‘jaliklar
omochning shotisidan mola sifatida foydalanishgan. Molaning kichigi 2-2,5sm chamasi bo‘lgan. Buni qo‘sh
ho‘kiz, ot yoki tuya tortgan.2
Buxoro vohasida qadimdan ishlatilib kelayotgan er yumshatgich vositasi belkurakdir. Bu asbob
temirdan yasalgan bo‘lib, ishlatuvchining xohishiga qarab, maxsus quloq yasatilgan. Quloq belkurakning o‘ng
yoki chap tomonida bo‘lgan. Ba’zi xonadonlarda ikki tepki quloq ishlangan belbo‘lgan. Belkurak erni kovlash,
aravaga go‘ng yoki tuproq ortish, ariq qazish va paxsa devor qurishda qo‘llanilgan. Belning uzunligi 25-27 sm,
асрнинг бошларида Ўзбекистоннинг суғорилиш тарихи хақида қуйидага Тадқиқотчилар атрофлича фикр
билдиришган: Дингельштедт Н. Опьт изучения Ирригации Туркестанского края //Сирдарьинская область. ч.
1-2. СПб.. 1898; Пален К-К. Орошение в Туркестан (Отчет по ревизии Туркестанского края;. СПб., 1910:
Маллицкий Н.Г. Обьгчное право водопользования в Ташкентском районе и отношение его к шариат
//Вестник ирригации, -1925. -N^4. - С. 14; И.Дембо. Земельний строй Востока. -Л., 1927; Ғуломов Я.
Хоразмнинг суторилиш тарихи. - 1959; Муҳаммаджонов А. Қуйи Зарафшон водийсининг суғорилиш тарихи. Т..1972. Ўша муаллиф. Ўзбекистоннинг кадимги гидротехника иншоотлари. -Т., 1997; ,Жабборов И.
Жиловланган дарѐлар ўлкаси. -Т., 1964.
2Дала ѐзувлари 1998 йил Ромитан тумани Ромиш қишлоғи
1XX
133
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
eni 20-23 sm atrofida bo‘lgan. Dastasining uzunligi 1,3-1,5 metrni tashkil etgan. Loy ishlarida beldan farqliroq,
loyni kesishga qulay va engil bo‘lgan kapcha ishlatilgan.
Qadimda dehqonchilikda ishlatiladigan qurol ketmon bo‘lib. Buxoro ziroatchilari uchun ham bu
qurolning xizmati katta bo‘lgan. Bog‘dorchilik, polizchilik, sabzavotchilik va g‘allachilikda, umuman, er
ishlarida ketmon ishlatilgan. Ketmonlar ham shakli va hajmiga qarab bir-biradan farqlangan. Eni 30-32 sm,
uzunligi 25-27 sm bo‘lgan ketmonlar tuproq yuklarida, ayniqsa, jo‘yak olish, uvat ko‘tarish, er tekislashda
ko‘proq ishlatilgan. Hajmi kichik ketmonlar esa o‘simliklarning tagini yumshatish va chopiq qilishda keng
qo‘llanilgan. Ketmon dastasi ham tol daraxtidan tayyorlangan. Voha dehqonlari erdan ko‘proq hosil olish uchun
unga sifatli ishlov berishgan. Tadbirkor boylar kuzda erni bir-ikki marta ko‘sh bilan haydashgan. Mola bosish,
suv tarash va mahalliy o‘g`itlarni berish ishlari ham tajribali dehqonlar maslahati bilan amalga oshirilgan.
Almashlab ekish ham dehqonchilikda asosiy o‘rinda turgan. O‘simliklarning xususiyatlaridan kelib chiqib,
birining o‘rniga ikkinchisini ekishgan. Albatta, bu jarayonda faslning qanday kelishi va tuproqning xususiyati
ham hisobga olingan.
O‘rta Osiyodagi barcha xalqlar singari Buxoro vohasi dehqonlari ham XX asrning boshlarida donli
ekinlarni ko‘proq ekishgan. Kuzda haydalgan erlarga bug‘doy, arpa ekilgan. Urug‘ qo‘l bilan sepilgan va ustidan
mola tortilgan. Don ekilgan to‘qay erlar asosan. maysa unib chiqqach, boshoq olish oldidan va don xamirga
aylanganidan so‘ng 2-3 marta sug‘orilgan.1
Pishgan donli ekinlar o‘roq bilan o‘rilgan. O‘roqlar ishlovchining talabiga ko‘ra katta-kichik qilib
yasalgan. Yosh o‘spirinlar, qizlar, ayollar kichik va engil o‘roqlarni ishlatishgan. Maxsus o‘roqchilarning o‘rog‘i
solbarli, tig‘li qismi uzun va enli bo‘lgan. Maxalliy o‘roqlar deyarli bir xil, faqat katta-kichikligi va tig‘ining
shakli bilan farqlangan. Voha dehqonlari hosildorlikni oshirish maqsadida dalani chuqur shudgor qilish,
almashlab ekish, qisir er (partov er) qoldirish kabi agrotexnik talbirlarni amalga oshirishgan.
Axborotchilarimizning ta’kidlashlaricha, obikor erlarga oqbug‘doy lalmi erlarga «qizil bug‘doy»,
«qora qiltiq bug‘doy», tog‘oldi erlarga esa sovuqqa chidamli «chivit» navi ekilgan. Hosil yig‘ib olingandan
keyin bo‘shagan erlarga mosh, kunjut, uch oylik ok jo‘xori. tariq ekilib. yaxshi hosil olingan. Ba’zi dehqonlar
qayta ekishga sabzavot va poliz ekinlarini, xususan, sabzi, sholg‘om, tarvuz kabilarni ekishni ma’qul ko‘rishgan. 2
XX asrning boshida asosiy maydonlarga bug‘doy, arpa bilan birga no‘xat, zig‘ir, kunjut, makka, kungaboqar
kabi donli ekinlar ham ekilgan. O‘rimdan bo‘shagan paykallarning barchasida qayta ekish to‘liq amalga
oshirilmagan. Chunki qayta ekish uchun dehqonlarning imkoniyati bo‘lmagan. Paykallarning asosiy qismi
o‘rimdan so‘ng sug‘orilgan qo‘sh bilan 2-3 marta haydalgan. Noyabr oyining oxiri, dekabr oyi ichida arga
«yaxob» suvi berilgan.3 Albatta, suvlangan erlar bahorgi ekish davriga qadar Dam olib yotgan.
XIX asrning oxirlarida Turkiston o‘lkasida sug‘oriladigan barcha maydonning 6,4, foiziga g‘o‘za
ekilgan, xolos. Paxta maydonlari Buxoro amirligida 6,2 foiz 4, Qashqadaryo vohasida esa 2 ming gektarni tashkil
etgan. XX asrning boshlarida Buxoro amirligi Angliyaga va boshqa chet mamlakatlarga turli xil qishloq
xo‘jalik mahsulotlarini sotgan. Mahsulotlar ichida paxta ko‘p bo‘lgan. Bu esa o‘z navbatida Buxoro vohasining
Qorako`l, Olot, Romitan kabi tumanlarida paxtaning ko‘p ekilishiga sabab bo‘lgan. Vohada «Mavri g‘o‘za»,
«Malla paxta» navlari ekilgan. Chorakorlar etishtirgan paxta hosilini katta er egalari sotishgan. Boylar
korxonalar (paxtani qayta ishlaydigan kichik korxona) qurib, paxtani chigitdan ajratishgan va olingan
toladan ip yigirishgan. Iplardan shoyi matolar to‘qishgan. O‘rta Osiyo xonliklari bilan savdo-sotiqni
rivojlantirish masalasini o‘rganish uchun yuborilgan polkovnik Strukovning yozishicha,«Osiyoliklar
keltirayotgan turli xil to‘qima matolarni oddiy xalq juda xush ko‘rib ishlatadi, chunki ular yumshok va
chidamli bo‘lgani uchun davlatdagi armiya uchun juda zarur bo‘lgan kanop mato o‘rnini bosa oladi». 5Rus
zobitining bu fikrlarini axborotchtarimizdan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi.
Shuni ta’kidlash mumkinki, voha dehqonlari nechog‘lik jonbozlik ko‘rsatib ishlashmasin, tuprog‘i
qanchalik unumdor bo‘lmasin. ekin oralariga ishlov beradigan texnikalarning oddiyligi xo‘jaliklarning qaddini
tiklashga, boyishiga imkon bermagan. Barcha bekliklar hududida 150-200 yil ilgarigiga o‘xshab natural xo‘jalik,
ya’ni mahsulotni bozorga chiqarib sotish uchun emas, balki o‘z a’zolarining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab
chiqaradigan xo‘jalik tarzi ustunlik qilardi.
Yashash sharoiti qanchalik og‘ir bo‘lmasin, voha ziroatchilari hamisha bir-biriga yordam qo‘lini cho‘zib
kelgan. Ariq ochish, tozalash ishlari kuzning oxiri - qish davri hamda erta bahorda hashar yo‘li bilan amalga
oshirilgan bo‘lsa, xirmondagi donni ajratish, g‘o‘za chopish, ko‘sak chuvish, tok, anor, anjirlarni ko‘mish va
ochish, daraxtlarga ishlov va shakl berish kabiishlarni ham dehqonlar hamjihat bo‘lib bajarishgan.
Birinchi jahon urushi arafasida Rossiyaning Turkistonda olib borgan mustamlakachilik siyosati boshqa
soha vakillari kabi dehqonlarning ham ahvolini og‘irlashtirgan. Soliqlarning haddan ortiq ko‘payganligi ekin
maydonlarining qisqarishiga olib keladi. Xalq bir amallab tirikchilik o‘tkazish uchun hattoki o‘zlarini omochga
ѐзувлари 1998 йил Ромитан тумани Ромиш қишлоғи
И. Ўзбек халк этнографияси.T.,1994. -Б. 102.
3Шаниязов К.Ш. Узбеки - карлуки.T.,1964. -Б. 169.
4Жабборов И. Кўрсатилган асар. -Б. 105.
5Рожкова М.К. Экономическая политика царского правителства на Среднем востоке во второй
четвертии XIX века и русская буржуазия. М-Л . 1949. -С. 41.
1Дала
2Жабборов
134
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
qo‘shib er haydaganliklari, ketmon bilan er chopganliklari haqidagi ma’lumotlar axborotchilarimiz xotiralarida
saqlangan.
Almashlab ekish an’anasiga rioya etilmaganligi natijasida g‘o‘zaning yomon parvarish qilinishi
dalalarning quvvatsizlanishiga, paxta hosilining pasayishi va navlarining buzilishiga, shuningdek, boshqa sifat
ko‘rsatkichlarining yomonlashuviga olib keldi. 1916 yildagi ob-havo sharoiti (ko‘klamning kech va sovuq kelishi,
yozdagi qurg‘oqchilik, chigartka bosishi) iqtisodiyotning va paxtachilik agrotexnikasining axvolini yanada
og‘irlashtirdi.
Butun Turkiston o‘lkasi uchun berilgan bu tavsif Buxoro vohasidagi ahvolni ham ifodalagan, desak xato
bo‘lmaydi.
Xulosa: Shunday qilib, XIX asrning oxiri- XX asrning boshida Buxoro vohasida g‘alla, paxta yoki
boshqa poliz ekinlarini ekib parvarishlash dehqonlar uchun ancha og‘ir bo‘lgan. Sug‘orish shoxobchalarining
nosozligi, unumdor erlarning boy - badavlat kishilar tomonidan bo‘lib olingani, Buxoro amiri tomonidan
undirilgan soliqtarning haddan ortiqligi, qishloq xo‘jalik texnikasi va ish qurollarining oddiyligi madaniy ekinlar
hosildorligini oshirishga imkon bermagan. Bunday qiyinchiliklar o‘sha davrdagi xalq og‘zaki ijodida ham o‘z
aksini topgan. Etnografik kuzatuvlar chog‘ida XIX asrning oxiri- XX asrning boshida ham xalqimnz qadimdan
an’anaga kirib qolgan turli urf-odat va marosimlarga qat’iy amal qilgan. Bu marosimlar dehqonlarimnzning
ijtimoiy hayotida katta o‘rin tutgan. Chunki urf-odatlar orqali elga sihat-salomatlik, hayotida mo‘l-ko‘l rizqnasiba, mushkul ishlarida najot, kundalik turmushida omad tilangan.
Аdаbiyotlar ro’yxati:
1.
XX асрнинг бошларида Ўзбекистоннинг суғорилиш тарихи хақида қуйидага
Тадқиқотчилар атрофлича фикр билдиришган: Дингельштедт Н. Опьт изучения Ирригации
Туркестанского края //Сирдарьинская область. ч. 1-2. СПб.. 1898; Пален К-К. Орошение в Туркестан
(Отчет по ревизии Туркестанского края;. СПб., 1910: Маллицкий Н.Г. Обьгчное право водопользования в
Ташкентском районе и отношение его к шариат //Вестник ирригации, -1925. -N^4. - С. 14; И.Дембо.
Земельний строй Востока. -Л., 1927; Ғуломов Я. Хоразмнинг суторилиш тарихи. - 1959; Муҳаммаджонов
А. Қуйи Зарафшон водийсининг суғорилиш тарихи. -Т..1972. Ўша муаллиф. Ўзбекистоннинг кадимги
гидротехника иншоотлари. -Т., 1997; ,Жабборов И. Жиловланган дарѐлар ўлкаси. -Т., 1964.
2.
Дала ѐзувлари , 1997 йил. Коракул қишлоғи.
3. Дала ѐзувлари 1998 йил Ромитан тумани Ромиш қишлоғи
4. Жабборов И. Ўзбек халк этнографияси.T.,1994. -Б. 102.
5. Шаниязов К.Ш. Узбеки - карлуки.T., 1964. -Б. 169.
6. Рожкова М.К. Экономическая политика царского правителства на
Среднем востоке во второй четвертии XIX века и русская буржуазия.
М-Л . 1949. -С. 41.
***
ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ:
ЎЗБЕКИСТОНГА ХУШ КЕЛИБСИЗ!
Жумаева Ш.Б.
Тошкент вилояти Чирчиқ давлат педагогика институти, Чирчиқ
E-mail: shairajumayeva@mail.ru
Бугунги кунда туризм жадал ривожланаѐтган индустриялардан бирига айланиб, иқтисодиѐтнинг
жаҳон ялпи ички маҳсулотида нефть, кимѐ ва автомобилсозлик соҳаларидан кейинги энг сердаромад
йўналиш сифатида эътироф этилиши бежиз эмас. Шу сабабли дунѐнинг кўпгина мамлакатларида туризм
соҳасини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Жумладан, Ўзбекистон Республикасида ҳам мустақилликдан сўнг туризм соҳаси ривожлана
бошлади десак муболаға бўлмайди. 1992 йил ‚Ўзбектуризм‛ Миллий Компаниясига асос солинди ва
мамлакатнинг туристик жозибадорлигини ошириш ҳамда соҳани кадрлар билан таъминлаш борасида
бир қанча ислоҳотлар амалга оширилди. 1999 йил 20 август куни ‚Туризм тўғрисида‛ги Ўзбекистон
Республикаси Қонуни қабул қилиниши соҳа ривожида муҳим роль ўйнайди. Ушбу Қонуннинг асосий
мақсади туризм соҳасидаги бозорни ривожлантириш, шунингдек туристлар ва туристик фаолият
субъектлари ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат.
Ўзбекистон Республикасининг географик жойлашуви, тарихи ва иқлим шароитига кўра
туризмнинг экотуризм, зиѐрат туризми, саѐҳат туризми каби соҳалари мавжуд бўлиб, бугунги кунда
туризмнинг янги йўналишлари-тиббиѐт туризми, таълим туризми ва ов туризми соҳалари йўлга
қўйилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиѐев томонидан мамлакатда туризм соҳасини
янада ривожлантириш борасида дадил қадамлар ташланиб, туризм соҳаси тубдан ислоҳ этилмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг Президенти 2016 йил 2 декабрдаги ‚Ўзбекистон Республикасининг
135
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида‛ги ПФ-4861-сонли,
2018 йил 3 февралдаги ‚Ўзбекистон Республикаси туризм салоҳиятини ривожлантириш учун қулай
шароитлар яратиш бўйича қўшимча ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида‛ги ПФ-5326-сонли фармонлари
ва 2018 йил 7 февралдаги ‚Ички туризмни жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари
тўғрисида‛ги ПҚ-3514-сонли қарорининг қабул қилиниши ҳамда Виза тизимининг ислоҳ этилиши,
жумладан, 2019 йилдан бошлаб 45 давлатга визасиз тизимнинг жорий этилиши (электрон виза тизими
ҳамда таълим туризмига оид ‚Studentviza‛, ‚Academicviza‛ виза турлари) Ўзбекистонда туризм
индустриясини янада ривожланишига йўл очиб берди.
Статистик маълумотларга кўра, 2017 йилга келиб Ўзбекистонга 2 миллион 700 минг, 2018 йилда 5
миллион 300 мингдан ортиқ туристлар ташриф буюрган. Мазкур соҳани янада ривожлантириш
мақсадида 2019-2025 йилларда Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасини ривожлантириш
концепцияси ишлаб чиқилди. Мазкур концепцияга кўра 2025 йилга келиб хорижлик сайѐҳлар сонини 9-10
миллион нафарга ошириш, турли кўргазмалар, танловлар ўтказиш, Ўзбекистонни фестиваллар
мамлакатига айлантириш, шу тариқа ивент-туризмни ривожлантириш режалаштирилган.
Қадимда ‚Мовароуннаҳр‛ деб улуғланган, ўтмишда ‚Туркистон‛ деб қадрланган ва ҳозирда
‚Ўзбекистон‛ номи билан шараф топаѐтган мамлакатимизда кўплаб табаррук зотларнинг қабрлари,
қадамжо ва зиѐратгоҳлари жойлашган. Ислом цивилизацияси маркази мутахассислари томонидан ислом
тамаддунида юртимизнинг тутган ўрни, улуғ муҳаддис Имом ал-Бухорий, Ат-Термизийларнинг шу
заминдан етишиб чиққани, нақшбандийлик тариқати асосчиси Баҳоуддин Нақшбанднинг илми
ирфондаги ўрни юксаклигини эътироф этишмокда. Ватанимиз ҳудудида дунѐга машҳур қадамжо ва
зиѐратгоҳлар борки, уларни зиѐрат қилиш Ислом динида ‚Кичик ҳаж‛ билан тенглаштирилган. Бу эса ўз
навбатида юртимизда зиѐрат туризмини янада ривожлантириш орқали, юртимизнинг туризм
салоҳиятини юксалтириш имкониятини беради. Бугунги кунда юртимизда жами 7 минг 476 моддий
маданий мерос объекти давлат муҳофазасига олинган бўлиб, шундан 4 минг 308 таси археология
ѐдгорлиги, 2 минг 79 таси архитектура ѐдгорлиги, 694 таси монументал санъат ѐдгорлиги, 395 таси эса
диққатга сазовор жой саналади.
Зиѐрат туризмини мамлакатимизда янада ривожлантириш мақсадида кўплаб ислоҳотлар амалга
оширилмоқда. Шундай ислоҳотлардан бири сифатида Тошкент халқаро аэропортида намозхона ташкил
этилганини келтириб ўтиш ўринлидир. Соҳани ривожлантириш, юртимизга ташриф буюраѐтган
зиѐратчиларга қулайлик яратиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Туризмни ривожлантириш давлат
қўмитасининг ‚Туристик хизматларни сертификатлаштириш маркази‛ давлат унитар корхонаси
томонидан янги давлат стандарти ишлаб чиқилди. Зиѐратчилар учун қулайлик яратиш мақсадида
муқаддас қадамжо ва зиѐратгоҳлар тўғрисида мобил иловалар ишлаб чиқилди.
2019 йил 21-23 феврал кунлари Бухоро шаҳрида ўтказилган Биринчи Халқаро Зиѐрат туризми
форуми (The First International Forum on Ziyarah tourism) зиѐрат туризми индустриясини юртимизда
ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Мазкур форум Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиѐев
ташаббуси билан мамлакатнинг халқаро майдондаги зиѐрат туризми бўйича мавқеини ошириш
мақсадида ўтказилди. Тадбир Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси, Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Дин ишлари қўмитаси, Ўзбекистон мусулмонлар идораси, ‚Вақф‛ хайрия жамғармаси, Ташқи
ишлар вазирлиги, Бухоро вилояти ҳокимлиги, ISESCO (Islamic Educational, Scientific and Cultural
Organization) ва UNWTO (United Nathional World Tourism Organization) ҳамкорлигида ташкил этилди.
Халқаро форум доирасида Ўзбекистоннинг зиѐрат туризм марказларидан бири сифатида тан олинишига
доир Бухоро декларацияси имзоланди. Таъкидлаш жоизки, Бухоро декларациясининг имзоланиши
Ўзбекистон тарихидаги муҳим ҳодисадир. Экспертларнинг фикрича, бу ҳужжатнинг имзоланиши
республикада сайѐҳлик инфратузилмасининг ривожланишига ва умуман туристик оқимнинг янада
кўпайишига кучли туртки беради. Бундан ташқари, форум доирасида Туризмни ривожлантириш давлат
қўмитаси ҳузуридаги Миллий PR-марказ ҳамда Малайзия турагентликлари ассоциацияси ўртасида
ҳамкорлик меморандуми имзоланди. Меморандум туристик компаниялар фаолиятини қўллаб-қувватлаш,
туризм соҳасидаги ишчи ва инвестицион алоқаларни кенгайтириш, шунингдек икки мамлакат сайѐҳлар
сонини оширишни кўзда тутади.
Форум доирасида Мир Араб мадрасасида татар олими ва маърифатпарвари Шигабуддин
Маржоний шарафига мемориал ѐдгорликнинг очилиш маросими, шу билан бирга, Зиѐрат туризми
бўйича илк халқаро форум майдонида Россия муфтийлар кенгаши раиси Рушан Аббасов ва Ўзбекистон
мусулмонлар идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ўртасида ўтказилган учрашувда томонлар ўзаро
ҳамкорлик алоқаларини кенгайтириш ва хусусан, зиѐрат туризми бўйича ҳамкорликни чуқурлаштириш
масалалари кўриб чиқилди. Халқаро форум иштирокчилари томонидан Ўзбекистонда зиѐрат туризмини
янда ривожлантириш борасида таклифларни ҳам билдирилди. Жумладан, Бухоро аэропортини очиқ
осмон форматига ўтказишни, зиѐрат туризми жозибадорлигини ошириш учун тарғибот ишлари яхши
йўлга қўйилиши билан бирга зиѐратчиларга қулай шарт-шароитлар яратилиши кераклиги таъкидланди.
136
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Бухоро шаҳрида ўтказилган форум Ўзбекистонда зиѐрат туризмини ривожлантириш борасидаги
илк қадамлардан бири. Ўзбекистон замини бутун дунѐдан ислом цивилизациясининг муҳим
марказларидан бири сифатида сайѐҳларни чорлаб келмоқда. Қадимдан машҳур Бухоро, Самарқанд,
Хива, Тошкент каби шаҳарларда жойлашган ноѐб тарихий меросдан унумли фойдаланган ҳолда
мамлакатимиз иқтисодиѐтини кўтариш, халқимиз фаровонлигини ошириш билан бирга, уларни келажак
авлодларга етказиш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади. Зоҳиран,
юртимизнинг табиий бойликлари кўзларни қанчалар севинтирса, маънавий бисоти ботинан ифтихор ва
ҳавас туйғуларини уйғотади. Истиқлол йилларида Президентимиз раҳнамолигида мамлакатимизда
маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш борасида изчил ишлар олиб
борилди, ушбу соҳадаги давлат сиѐсатининг асосий йўналишлари белгилаб олинди ва амалга
оширилмоқда. Бунда маданий мерос объектларини муҳофаза қилишга, уларни қайта таъмирлаш-тиклаш
ишларига, маданий мерос объектларини имкон қадар асл кўринишида сақлаб қолишни таъминлашга,
уларни умуминсоний қадриятлар билан уйғунлаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ўзбек халқи
қадимдан меҳмондўст, тинчликсеварлиги билан ажралиб туради. Ўзбекистоннинг қайси вилоятига қадам
қўйсангиз, ўзига хос муқаддас қадамжо ва зиѐратгоҳларга дуч келасиз. Зиѐратгоҳлардаги ободлик ва
озодаликни кўриб кўзингиз қувонади, кўнгил хотиржамлигини ҳис этасиз. Турли миллат вакилларидан
иборат зиѐратчилар, хорижий сайѐҳлар учун зиѐратгоҳларда қулай шарт-шароитлар яратилган бўлиб,
қўшни давлатлар билан алоқаларнинг яхшиланиши зиѐратчилар сонининг сезиларли даражада ошишига
сабаб бўлди. Сизни ҳам Ўзбекистонга таклиф қиламиз. Ўзбекистонга хуш келибсиз!
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати.
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 февралдаги ПҚ-3514-сонли ‚Ички
туризмни жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғриси‛ги қарори.
2.
Н.Абдулаҳатов, Ў.Эшонбобоев ‚Кўҳна Марғилон зиѐратгоҳлари‛-Фарғона-2007.
3.
Йўлдошев Н.Бухородаги айрим авлиѐлар тарихи.-Бухоро,1993.
4.
Эрвалиев Б., Остонақулов И., Абдулаҳатов Н. Ўзбекистон зиѐртагоҳлари ва
қадамжолари. Тошкент ‚Turon Zamin Ziyo‛.2015 й.
5.
‚Тарихий хотира ва мустақиллик‛. Тўплам.-Тошкент-2016.
***
ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ:
ЎЗБЕКИСТОНГА ХУШ КЕЛИБСИЗ!
Аннатоция.
Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида туризм соҳаси, зиѐрат туризмини ривожлантириш
бўйича амалга оширилаѐтган ислоҳотлар, мамлакатнинг зиѐрат туризми салоҳияти тўғрисида маълумот
берилган. Муаллиф томонидан Бухорода ўтказилган Биринчи Халқаро Зиѐрат туризми форуми ҳамда
Ўзбекистонда зиѐратчиларга яратилган шарт-шароитлар кенг ѐритиб берилган.
Калит сўзлар: Туризм, ‚Ўзбектуризм‛, зиѐрат туризми, ислом дини, Бухоро, муқаддас қадамжо,
зиѐратгоҳ, Зиѐрат туризми форуми (Forum on Ziyarah tourism), Туркистон.
ПАЛОМНИЧЕСКИЙ ТУРИЗМ В УЗБЕКИСТАНЕ:
ДОБРО ПОЖАЛОВАТЬ В УЗБЕКИСТАН!
Резюме.
В этой статье представлена информация о секторе туризма в Узбекистане, проводимых реформах
в сфере туризма и туристическом потенциале страны. Автор представил Первый международный форум
туризма в Бухаре и условия, созданные для паломников в Узбекистане.
Ключевые слова: туризм, «Узбектуризм», паломнический туризм, религия ислам, Бухара,
святилище, паломничество, Форум по паломнический -туризму, Туркестан.
THE ZIYARAH TOURISM IN UZBEKISTAN:
WELCOME IN UZBEKISTAN.
Resume.
Mentioned article gives information about tourism, reforms for developing Pilgrimage and it is potential
in Uzbekistan.
The first International Forum on Ziyarah tourism, which was celebrated in Bukhara and Conveniences
for pilgrims in Uzbekistan are clearly explained by author.
Key words: tourism,‛Uzbektourism‛, religious of Islam, Bukhara, Sacred Place, Forum on ZIYARAH
TOURISM, Turkistan.
***
137
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIDA VA OILADA JISMONIY TARBIYANI
MASHG`ULOTLARINI TASHKIL ETISH
Samarqand Davlat Universiteti
O`zbekiston Respublikasi Samarqand shahar
Ibroimova Gulhayo Xolboyevna Samarqand Davlat Universiteti
Jumanova Ozoda Eshpo`lat qizi Samarqand Davlat Universiteti talabasi
ibroimova89@bk.ru
Annotatsiya. Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etishda jismoniy
mashqlardan to`g`ri foydalanish, kun tartibini to`g`ri rejalashtirish, jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini ochiq
havoda o`tkazish tartibi, sog`lom turmush tarzini shakllantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish, ota-ona va
muassasa hamkorligi asosida turli ko`ngilochar tadbirlar o`tkazish, oila muhitida bola rivojlanishi uchun
sharoitlar yaratish, bola yoshiga mos indikatorlarni bajara olish.
Kalit so`zlar.jismoniy mashq, oila, maktabgacha ta’lim muassasasi, faoliyat, bola burchagi, davlat
talablari, indikator, ilk qadam.
Дошкольное образование в учреждениях и форма организации физической культуры в семье.
Аннотация. Правильная методика преподавания физической культуры в дошкольных
учреждениях, правильное распределение режима дня, проведение занятий по физической культуре на
свежем воздухе, правила ведения правильного образа жизни, проведение мероприятий в сотрудничестве с
родителями и учебным учреждением, хорошие условия в семье для развития ребѐнка, выполнение
индикаторов в соответствии с возрастом ребѐнка.
Ключевые слова. Физическое упражнение, семья, учреждение дошкольного образования,
деятельность, детский уголок, государственные требования, индикатор, первые шаги.
Orginizing physical training in the kindergarden establishments and the family
Annotation. In this article is described developing physical training in pre-school education and to
organise it approprictely, to lead physical training closes in the open air, to develop healthy life style, to held
different entertainment parties with parents and organisation, to provide good environment to grow children and
a child should be able to mone indicators corresponding to the age.
Keywords. physical training, pre-school organisation, experience, child corner, , demands of
government, indicator, first(prior) step.
Yurtimizda o`sib kelayotgan yosh avlodni jismonan sog`lom, aqlan barkamol qilib tarbiyalashda
jismoniy tarbiyaning o`rni beqiyosdir.Davlatimiz tomonidan jismoniy tarbiyaga e’tibor kun sayin rivojlanib
bormoqda.Sog`lom millatning, sog`lom mamlakatning farzandlari ham, kelajagi ham sog`lom bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2017-yil 3-iyundagi „Jismoniy tarbiya va
ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida‚gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga
muvofiq, jismoniy tarbiya va sport sohasining moddiy texnik bazasini mustahkamlash, zamonaviy sport
komplekslari qurish, ularni zamonaviy sport uskunalari bilan jihozlash, jismoniy tarbiya va sport sohasida
kadrlar tayyorlash, ularni qayta tayyorlash ustuvor vazifa qilib belgilandi. Prezidentimizning 2016-yil 29dekabrdagi 2707-sonli 2017-2021-yillarda Maktabgacha ta`lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to`g`risidagi qarori aynan ta’lim-tarbiyaning boshlang`ich negizi maktabgacha ta’lim muassasalari ekanligining
isboti bo`ldi. Qarorda maktabgacha ta’lim muassasalarida qisqa muddatli guruhlar tashkil etish,bolalarni
maktabga tayyorlash jarayonida jahon tajribalariga asoslangan ta’lim texnologiyalaridan foydalanish,
mashg`ulot xonalarini rekonstruktsiya qilish kabi vazifalar belgilandi. Jismoniy tarbiya va sport bolani o`zo`zini boshqarishga,o`z ishlarini vaqtga qarab taqsimlashga o`rgatadi, tafakkuri va irodasini rivojlantirish bilan
bir qatorda uning faoliyat energiyasini oshiradi. Bolalarda ilk yosh davrlaridan boshlab jismoniy sifatlarni
rivojlantirishda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati katta. Ularda g`alabaga intiluvchanlik, o`zini tuta bilish,
chidamlilik, epchillik kabi irodaviy sifatlar sport mashg`ulotlari davomida shakllanadi. Shu ma`noda sportchiga
xos xarakter shakllari asta-sekin shakllanib,keyinchalik bu hislatlar uning doimiy xarakteriga aylanadi.Sport
bilan shug`ullanish barobarida bolalarda jismoniy sifatlar bilan bir qatorda intelektual sifatlar ham rivojlanadi.
Sport bilan shug`ullangan, shug`ullanayotgan bolada turli zararli odatlarning, yomon xulqning shakllanishining
oldi olinadi. Kichkintoylar mashg`ulotlardagi qiyinchiliklarni yengishi va navbatdagi faoliyat oldidan o`z-o`ziga
„Men albatta yengaman‚deb vada berishi shaxsning ‚MEN‛ining psixologik rivojlanishini ta`minlaydi. Bolalar
harakat faoliyatini tashkil etishning shakllari quyidagilardan iborat:
1)
jismoniy tarbiya mashg`ulotlari; 2) kundalik rejimdagi jismoniy-sog`lomlashtirish ishlari:
ertalabki gimnastika, harakat o`yinlari va sayr paytidagi jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya daqiqalari,
kunduzgi uyqudan so`nggi jismoniy tarbiya mashqlari,chiniqtirish tadbirlari; 3) faol dam olish: bolalar turizmi,
jismoniy tarbiya bayramlari, salomatlik kunlari, ko`ngilochar musobaqalar; 4) bolalarning mustaqil harakat
faoliyati; 5) uyga vazifa.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg`ulotlari reja asosida, bolaning
yoshi,jinsi,psixofiziologik holatlarini e’tiborga olgan holda tashkil etiladi. Bolalar bog`chasidagi jismoniy tarbiya
138
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
mashg`ulotlari bolalarni harakat-faoliyatiga o`rgatishdagi asosiy shakl hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim
muassasalarida bolalarni qabul qilish jarayonida ularning jismoniy holatlari haqida to`liq ma’lumot qayd
qilinadi. Jismoniy mashg`ulotlar bajarilishi orqali ulardagi o`zgarishlar mavsum davomida kuzatib boriladi.
Mashg`ulotlar musobaqa tarzida o`tkazilsa, bolalarda g`alabaga bo`lgan intiluvchanlik yanada kuchayadi.
BOLALAR RIVOJLANISH KO`RSATKICHLARI
3-7 yosh guruhlari
Bo`yi
Og`irligi
Kichik guruh
(3-4 yosh)
89-94 sm
13-15 kg
O`rta guruh
(4-5 yosh)
105-108 sm
17-19 kg
Katta guruh
(5-6 yosh)
112-116 sm
19-22 kg
Tayyorlov guruh
(6-7 yosh)
120 sm
22-24 kg
Bolaning ilk yosh davri asosiy ish shakli jismoniy mashqlar bilan individual shug`ullanish hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida 2018-yil 18-iyulda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining „Ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan davlat talablari‚asosida ta’lim-tarbiya ishlari tashkil
etiladi. Tarbiyalanuvchilarda jismoniy rivojlanish va sog`lom turmush tarzini shakllantirish, bunda,
BOLA:
o`z tana a’zolarini boshqaradi, maqsadli to`g`ri harakatlanadi;
qo`li va barmoqlarini turli maqsadlarda ishlatadi;
sezgi organlari yordamida o`z harakatlarini boshqaradi;
sog`likni saqlash malakalarini namoyon qiladi;
xavfsiz sog`lom taom va hayot xavfsizligi qoidalari haqida tushunchaga ega bo`ladi;
Mashg`ulotlar o`zining ta’limiy vazifasi va mazmuniga qarab turli xilda bo`lishi mumkin:
1) asosiy e’tibor yangi materialni o`rganishga qaratilgan mashg`ulotlar;
2)ilgari o`zlashtirishgan malaka va ko`nikmalarni takomillashtirishga qaratilgan mashg`ulotlar;
3) aralash xususiyatga ega mashg`ulotlar.
Mashg`ulotlarning qay darajada qiziqarli va unumli bo`lishi pedagog mahoratiga bog`liq. Jismoniy
tarbiya mashg`ulotlarida bolalarga jismoniy mashqlarni o`rgatishning quyidagi metod va usullari qo`llaniladi: „
So`zlab berish:-Mashqni tanishtirish, ko`rsatma, buyruq berish, hikoya, suhbat; ko`rsatmali mashg`ulotko`rsatib berish, ko`rgazmali qurollardan foydalanish, imo-ishora, taqlid qilish; amaliy metod-mashqlar, aniq
topshiriqlar, o`yin usullari. Har bir metod mashg`ulot jarayonini bolalalarga taqdim etishda asosiy qurol
vazifasini o`taydi. Mashg`ulotlar davomida bola o`z yoshiga qo`yiladigan indikatorlarni bajara olishi kerak.
Topshiriqlarni bajargan bolalar turli tartibda rag`batlantiriladi. Baho nisbiy tushuncha. Bolalarni baho bilan
emas balki turli maqtov so`zlari, qo`l mehnatidan tayyorlangan buyumlar, olqishlar yordamida
rag`batlantiriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida kun tartibi faoliyatlarga mos tarzda olib boriladi. Ertalabki badan
tarbiya mashg`ulotlari rejasi 1 oyda 2 marta rejalashtiriladi. Mashqlar bajarishda bolalar soniga yetarli
inventarlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu bolaning mashqlarni to`g`ri, aniq bajarishiga yordam
berish bilan bir qatorda bola qiziqishini oshiradi. Badan tarbiya mashqlari orqali bolaning bosh, gavda, qo`l va
oyoq muskullari rivojlanadi, kayfiyati ko`tariladi. Faoliyatlar davomida bolalar uchun turli xil harakatli o`yinlar
tashkil etiladi.
O`yinlar orqali bolaning aqli, irodasi, ongi, xotirasi, tasavvurlari rivojlanadi. O`yinlar, jismoniy
mashqlar va sport mashg`ulotlarini bajarish natijasida ixtisoslashtirilgan idroklar rivojlanadi. Ular:
yugurishda-vaqtni his etish;
yengil atletika va sakrashda-mo`ljalni his etish;
suzuvchilarda-suvni his qilish
. bokschi va karatechilarda ”oraliqni his qilish.
Rivojlanishda orqada qolayotgan bolalar bilan individual shug`ullanish talab etiladi
139
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
JISMONIY TARBIYA MASHG`ULOTLARINING QISMLARI VA VAQTLARI
GURUH
Kichik guruh
O`rta guruh
Katta guruh
MASHG`ULOT QISMLARI
UMUMIY
VAQT
Kirish
Kirish-tayyorgarlik
Asosiy qism
Yakunlovchi qism
15-20
Kirish
Kirish-tayyorgarlik
Asosiy qism
Yakunlovchi qism
20-25
Kirish
Kirish-tayyorgarlik
Asosiy qism
Yakunlovchi qism
30-35
QISM VAQTLARI
2-4
3-4
8-10
2-3
3-5
4-6
10-15
3-4
4-6
5-6
15-20
3-4
Muayyan guruh bolalari yoshini har bir bolaning salomatligini, umumiy rivojlanish darajasini, joy
xususiyatlari, yil fasli mashg`ulotlarni o`tkazish sharoitidan kelib chiqqan holda mashqlar tanladi. Sayr
faoliyatida bolalar bilan jismoniy tarbiyani tashkil etishda ham bu xususiyatlarga e’tibor beriladi. Sayr faoliyati 5
qismdan iborat:
1.
Kuzatish
2.
Mehnat
3.
O`yin
4.
Yakka
tartibda
ishlash
5.
Erkin sayr
Sayr faoliyatining 3-qismi jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini olib borish uchun qulay fursat hisoblanadi.
Umuman olganda, jismoniy mashqlardan aynan jismoniy mashg`ulotlar davomida emas, qo`lning
mayda motorikasini rivojlantirish uchun,bola nutqini rivojlantirish uchun mo`ljallangan mashg`ulotlar
davomida ham foydalanish mumkin. Bu bolaning uzoq muddat bitta ish bilan shug`ullanishining, mashg`ulotdan
zerikishining oldini oladi.
Kun sayin ushbu sohada yangiliklar, rivojlanish dasturlari ishlab chiqilayotgan bo`lsa ham uning
natijalari, samarasi hali ko`zga tashlanayotgani yo`q. Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya
mashg`ulotlarini o`tish uchun jismoniy tarbiya yo`riqchisi kerak bo`ladi. Ammo ba’zi muassasalarda jismoniy
tarbiya yo`riqchilari yetishmaydi, yoki o`rta maxsus ma’lumotga ega bo`lgan yo`riqchilar faoliyat olib boradi.
Aynan mana shu holat mashg`ulotning unumlilik koyfitsientining yarim qismini yo`qotishga sabab bo`ladi.
Faoliyatlar jarayonida bolalar turli inventarlardan foydalanadi, bu bolalarning mashg`ulotga bo`lgan qiziqishini
oshirish bilan bir qatorda, mashg`ulotlar ketma-ketligida yangi buyumlar bilan tanishish imkonini ham beradi.
Bolalar soniga mos inventarlarning bo`lmasligi bola psixologiyasiga ham, mashg`ulot sifatiga ham salbiy ta’sir
ko`rsatadi.
140
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Hozirda mashg`ulotlar o`tkazish davomida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zamon talabiga
aylanib qoldi.Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini olib borish jarayonida bolalar yoshiga mos turli raqsbop
qo`shiqlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Mashg`ulotning sifati va natija bolalarning mashg`ulot
davomidagi erkinligiga va ixtiyoriy faoliyatlarga qarab belgilanadi. Mashg`ulotlarni malakali kadrlarning
o`tkazmasligi, inventarlarning yetishmasligi, zamonaviy texnologiyalardan foydalanmaslik, ish rejasi yoki dastur
asosida faoliyatlarning bajarilmasligi, jismoniy tarbiya yo`riqchisining ishi nazoratga olinmasligi biz kutgan
natijaga erisholmasligimizning asosiy sabablaridir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar va ota-onalar
xohishiga qarab turli xil sport to`garaklari faoliyat yuritishi lozim. Hozirda Respublikamiz muassasalarida:
karate, badiiy gimnastika, shaxmat, shashka, dyuzdo kabi to`garaklar olib borilmoqda. Kunning birinchi
yarmida olib boriladigan bu to`garaklar kunning ikkinchi yarmida kunduzgi uyqudan keyingi jismoniy
daqiqalar vaqtida o`tkazilishi kerak.Buning sababi ertalabki badan tarbiya mashqlari va haftada 2 kun olib
boriladigan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari kunning birinchi yarmida bolalarga beriladigan ta’lim turlari uchun
ajratiladigan vaqtning ko`p qismini tashkil etmoqda, bu o`z navbatida bolaning yosh xususiyatlari uchun
qo`yiladigan davlat talablariga javob bermasligiga olib keladi. Muassasalarda ochiq havolarda o`tkaziladigan
jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini ota-onalar bilan hamkorlikda turli musobaqalar rejalashtirish „Bizning oila
sportchi‚, „Polvonjon- sog`lomjon‚ kabi shiorlar ostida o`tkazish bolalar kayfiyatining ko`tarilishini
ta’minlaydi. Har qanday mashg`ulot turini o`tkazishdan qat’iy nazar bola rivojlanishi bilan birga uning
psixologik holatini inobatga olish zarur.
O`zbekiston Respublikasining I Prezidenti I.A.Karimov: „Biz sog`lom avlodni tarbiyalab voyaga
yetkazishimiz kerak. Sog`lom kishi deganda faqat jismoniy sog`liqni emas, balki sharqona ahloq-odob va
umumbashariy g`oyalar ruhida kamol topgan insonni tushunamiz‚ degan edi. Bolaning o`sib rivojlanishi
zamirida oila va maktabgacha ta’lim muassasalari muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyalanuvchi kun davomida
muassasada kun tartibi asosida faoliyatlar bilan shug`ullanadi. Kechki vaqtlarda,dam olish va bayram kunlari
bola oila davrasida bo`ladi. Oila muhitida jimoniy tarbiyani tashkil etishning asosiy bosqichi sog`lom turmush
tarzidir.
Tatqiqotlar natijasi shuni ko`rsatadiki, dam olish kunlarida oila muhitida bo`lib, muassasaga qaytgan bolada
turli charchoq alomatlari seziladi. Bu bolaning uyda bo`lgan vaqtida kun tartibiga rioya qilmaganligidan va
doimiy kun tartibining buzilganligidan darak beradi. Bola uyda bo`lgan vaqtida kun tartibiga,to`g`ri
ovqatlanishga,madaniy gigiyenik qoidalarga amal qilishi, bu esa kattalar tomonidan nazorat qilinishi,
ko`ngilochar o`yin bilan vaqtni samarali va qiziqarli o`tkazishlari lozim. Oilada bolaning har tomonlama
rivojlanishi uchun bola xonasi va bu xonada uning burchagi tashkil etilishi zarur. Unda bolalar uchun turli
mavzudagi rasmli kitoblar, o`yinchoqlar, shirinlik, sport jihozlari va anjomlari, rangli qalamlar, oq qog`oz
bo`lishi kerak. Bola xonasi umumiy bolaga mos ravishda jihozlanishi yoki yuqorida ko`rsatilgan buyumlar bilan
ta’minlangan bo`lishi mumkin. Ammo, bu holat ham bolaning bitta rivojlanish markazi bilan chegaralanishiga
olib keladi. Shu sababdan yuqorida keltirilgan jihozlar vakillaridan tuzilgan kichik burchakning bo`lishi samarali
natija ko`rsatadi.
141
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Bu
burchak bola rivojlanishi uchun qulay muhit bo`lish bilan birga, bola psixologiyasini o`rganish maydonchasi
hamdir. Bola ushbu burchak elementlarining qay birini tanlashiga qarab bola qiziqishlari haqida ma’lumotlar
olish mumkin. Ota-onalar xonalarda,uy sharoitida bola hayoti va sog`ligini muhofaza qilishga alohida e’tibor
qaratishlari talab etiladi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada jismoniy
tarbiyani tashkil etishda har ikkala tomonning hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’lim
muassasalarida ota-onalarga bolalarning jismoniy holati haqida to`liq ma’lumot berib boriladi. Muassasada
bolalar va ota-onalar bilan turli ko`ngilochar tadbirlar o`tkazish, ota-onalar bilan muassasa va tarbiyachi
hamkorligini ta’minlashga yordam beradi, ota-onalarning farzandlariga bo`lgan e’tiborini kuchaytiradi.
Oilalarda bola xonasidagi burchaklarning tashkil etilishi „Bolaning noyobligi‚tamoyili o`sishining asosi bo`la
oladi. Negaki, aynan bola tomonidan bola burchagidagi aynan bir jihozning tanlanishi uning qiziqishlari va ayni
vaqtdagi psixologik holatidan darak beradi, oila muhitida kun tartibining buzilmasligini, bola faoliyatning biron
turi bilan shug`ullanishini ta’minlaydi.
Adabiyotlar
1.O`zbekiston Respublikasining 2017-yil 3-iyunda qabul qilingan ‛Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni
rivojlantirish chora-tadbirlari‛to`g`risidagi qarori
2.Tadjieva M.X.Xusanxodjayeva S.I. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy nazariyasi va
metodikasi:2017.
3.2018-yil 18-iyulda qabul qilingan ‛Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga qo`yiladigan davlat
talablari‛.
4.O`zbekiston Respublikasining 2016-yil 29-dekabrda qabul qilingan 27-07 qarori.
5.‛Maktabgacha ta’lim‛jurnali.2018.
6.A.B.Xuxlayeva D.B.Keneman Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi1988.
7.Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish Konsepsiyasi.2019.13.02
8.Ziyonet.uz.
9.Pedagog.uz.
10.Lex.uz.
11.Maktabgacha ta’lim sayti.
***
142
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
АБУЛҲАСАН АЛ-МОВАРДИЙНИНГ САЛТАНАТ БОШҚАРУВ ТАЪЛИМОТИ:
“АЛ-АҲКОМ АС-СУЛТОНИЙЙА ВА-Л-ВАЛОЁТ АД-ДИНИЙЙА”
АСАРИ
Жўраев Зиѐвуддин Муҳитдинович.
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети. тарих факультети “Манбашунослик ва
архившунослик” кафедраси катта ўқитувчичи
Афлотуннинг “Республика”, Арастунинг “Сиѐсат”, Форобийнинг “Фозил шаҳар одамларининг ўй-фикрлари”,
Мотуридийнинг “Китоб ат-тавҳид”, Мовардийнинг “Ал-Аҳком ас-султониййа ва-л-валоѐт ад-диниййа” каби асарлари
шаклланишига давр, замон ва макон, муҳит, сиѐсат ва ҳуқуқ, дин, таълимот, маънавият, мафкура каби локомотив омиллар ўз
таъсирини кўрсатган.
Жаҳон тамаддуни базасида қадимда ва ўрта асрлар мусулмон Шарқи мутафаккирлари томонидан яратилган
шоҳона асарлар, салтанат бошқарувига оид қадимий таълимотлар ва муқаддас битиклар мавжуд.
Инсониятнинг сиѐсий, ижтимоий, иқтисодий, ҳарбий,маънавий, мафкуравий жараѐнларни бошқариш, сиѐсат олиб
бориш, керакли тушунча бериб кетиш, асарларни мерос қолдириш ҳолатини изоҳлаш, қиѐсий таҳлил этишда, янги
тадқиқотлар олиб боришда Мовардий ва унинг илмий меросига оид тадқиқот натижалари манба сифатида хизмат
қилдирилса ижобий хулосалар чиқариш ўринли бўларди.
Бундан ташқари Олий таълим ва ундан кейинги таълим тизимини маълумотлар базасини асл мулмон Шарқи
давлат бошқарувига оид ѐзма манбалар билан тўлдириш, талабаларнинг битирув малакавий ишлари, магистрлик
диссертациялари ҳамда бошқа Олий таълимдан кейинги илмий тадқиқотларда “ал-Аҳком ас-султониййа ва-л-валоѐт аддиниййа”да баѐн этилган сиѐсий-ҳуқуқий таълимотлар манба сифатида хизмат қилса нур устига аъло нур бўлур эрди...
Айтиш мумкинки, турли давр ва тилларда битилган манбаларда Шарқона давлат бошқарувига оид қимматли
тажриба ўз аксини топган. Улар қаторига кирадиган Абулҳасан Мовардийнинг “Ал-Аҳком ас-султониййа ва-л-валоѐт аддиниййа” (“Султонлик ҳукмлари ва диний бошқарув [қоидалари]”кейинги ўринларда – “Аҳком”) асарини илмий ўрганиш
катта назарий ва амалий аҳамиятга эга. “Аҳком”дан Маҳмуд Ғазнавий ва Ғазнавийлар, Тўғрулбек ва Маликшоҳ Салжуқий
ва Салжуқийлар, Амир Темур ва Темурий султонлар, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва Бобурий султонлар, Бухоро, Қўқон
ва Хива хонлари давлат бошқарувини ташкил этишда фойдаланганлари ѐзма манбаларда қайд этилган.
Бугунги кунда ўтмишдан бизгача етиб келган адолатли салтанат бошқарувига оид таълимотларни ўзлаштириш,
талаба ѐшлар таълим жараѐнларига олиб кириш, мутахассислар тафаккурида мовардийшуносликни асосли татбиқ этиш
давр талабидир. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиѐев таъкидлаганидек, “...тарихий меросни асрабавайлаш, ўрганиш ва авлодлардан авлодларга қолдириш давлатимиз сиѐсатининг энг муҳим устувор йўналишларидан
бири бўлиши керак”1.
X–XI асрлар илм-фанига салмоқли ҳисса қўшган мутафаккир, Бағдоддаги “Байт ал-ҳикма” раиси, давлат арбоби,
мутакаллим, машҳур элчи, фақиҳликда ақзо ал-қузот даражасига эришган забардаст олим Абулҳасан Али ибн Муҳаммад
ибн Ҳабиб ал-Мовардий ал-Басрий ал-Бағдодий аш-Шофеъий (973 – 1058 йй.)нинг “Аҳкoм” асари XI аср мусулмон
Шарқи давлат бошқаруви тарихи бўйича қимматли манбалардан бири сифатида муҳим таълимот ҳисобланади. Асарнинг
муқаддимасида таъкидланишича, у Аббосий ҳукмдорлар Қодир Биллоҳ ва Қоим Биамриллоҳлар талабига кўра, салтанат
тузиш қонун-қоидаларини аниқ бир тартибга келтириш мақсадида ѐзилган2. Унинг манбашунослик тадқиқотини амалга
ошириш, мамлакатимиз ва чет эл кутубхоналарида сақланаѐтган қўлѐзмалари, тарихий ва замонавий нашрлари, Ғарб ва
Шарқ тилларига қилинган таржималари ҳамда унга бағишланган жиддий тадқиқотларни илмий муомалага киритиш
долзарб илмий вазифалардан ҳисобланади.
Мовардий илмий мероси, жумладан, “Аҳком” асарини ўрганиш узоқ даврни қамраб олади. Унинг ҳаѐти, фаолияти
ва илмий мероси, сиѐсий-ҳуқуқий қарашларига оид ѐзма манбаларни ўрганиш олим яшаган вақтдан бошланган. Улар ўрта
асрлардан то ҳозиргача мусулмон Шарқи ва Ғарб мамлакатлари ўқув муассасалари ҳамда илмий марказларида назарий
манба вазифасини бажариб келгани маълум. Абу Яъло, Низомулмулк, Абу Бакр Шоший, Бурҳонуддин Марғиноний, Абу
Бакр бин Аҳмад каби фақиҳлар шариатга оид асарлар яратиш, давлатчилик ҳақидаги таълимотларни ривожлантиришда
Мовардийнинг “Аҳком” асари муҳим манба вазифасини ўтагани тўғрисида ижобий фикрлар билдирган3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилоти ташқи ишлар
вазирлари кенгаши 43-сессиясининг очилиш маросимидаги нутқи//Халқ сўзи, 2016, 19 октябрь.
2Мовардий. А ком. ЎзРФА ШИ
ўлѐзмаси, №7228. ” 1- вара ; Мовардий. А ком. Ўзбекистон Миллий
кутубхонаси ўлѐзмаси, № 63. ” 1- вара .
3 Абу Бакр ибн Ахмад. Таба от Ибн ози Шу ба. Кўпрулу ўлѐзмаси, № 36 О. ‚Мовардий ‚Аҳком‛ асарида
имом (давлат раҳбари), вазир, қози, соҳиби шурта (ички ишлар нозири), мазолим (давлат маъмурлари
нозири), қоид ал-жайш (қўмондон), уммол ал-имом (давлат бошлиғи амалдорлари), вулотуҳу (минтақа ва
вилоятлар ҳокимлиги нозирлари), аш-шуун ал-ижтимоия ал-омма (ижтимоий бошқарув) каби мансаб
ваколатлари ҳақида махсус тўхталган. Хусусан, муҳтасиблик (ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ва
муҳофаза этувчи, шиҳна, миҳна, ҳисоб-китоб нозири) муассасасига эҳтиѐж юзасидан муҳтасибнинг сиѐсий,
1
143
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мовардийнинг “Адаб ад-дунѐ ва-д-дин” асари матнини нашр этган олим Мустафо ас-Саққо унга юксак баҳо
берган4. Унинг “Адаб ал-қози” асарини нашрга тайѐрлаган Муҳий Ҳилол хулосаси5. Ҳ.Гиббнинг Мовардий Шарқ давлат
бошқаруви назарияси ҳақидаги қайдлари6, “Аҳком” ношири кувайтлик олим Аҳмад Муборак Бағдодийнинг қиѐсий
таҳлиллари7 мавзуга оид айрим қирраларга ойдинлик киритади.
“Аҳком”нинг аҳамияти Мовароуннаҳр, Хуросон, Шимолий Африка каби минтақалар олимлари, жумладан, Абу
Осим (ваф. 1068), Абу Исҳоқ ал-Шерозий (в.1086), Ибн Салоҳ ал-Шаҳриварзий (ваф. 1253), Бадриддин ибн Жамоа
(в.733/1343 й.), Ибн Халдун (в.1406 й.) кабилар томонидан эътироф этилгани табақот, тарихий, ҳуқуқий, сиѐсий ва адабий
асарларда ўз аксини топган. Уларда Мовардийнинг давлатчилик таълимоти – сиѐсий фиқҳ илми тараққиѐтига қўшган
ҳиссаси “Аҳком...” асарининг илмий-амалий аҳамияти мисолида очиб берилган.
Мовардий илмий меросини ташкил этувчи асарлар Ливан, Миср, Ироқ, Кувайт, Шотландия, Туркия ва
Ўзбекистонда нашр этилган. Улар“Тасҳил ан-назар ва таъжил аз-зафар [фи ахлоқ ал-малик ва сиѐсат ал-мулук]”, “Аълам
ан-нубувва”, “Адаб-ул-қози”, “Насиҳат ал-мулук”, “Ан-нукат ва-л-„уйун: тафсир ал-Мовардий”, “Ал-иқнаъ”, “Ал-визара”,
“Адаб ал-визара”, “Қаванин ал-визара”, “Қаваниин ал-визара ва сиѐсат ал-мулук”, “Амсал ал-Қуръон”, “Ал-Ҳовий [фи
фуруъ ал-фиқҳ]”, “Амсал ал-ҳикам”, “Китоб фи-н-наҳви”, “Адаб ад-дунѐ ва ад-дин” кабилардир.
Шунингдек, “Аҳком” асарининг арабча, туркча, французча, инглизча, немисча, урдуча, форсча нашрлари амалга
оширилган. Уларга Мисрдаги Мустафоал-Бобий ал-Ҳалабий кутубхонаси нашриѐти томонидан 1966 йилгача ва кейинги
йилларда амалга оширилган нашрлар8, Аҳмад Муборак ал-Бағдодийнинг тадқиқоти асосидаги “Дор Ибн Қутайба”
кутубхонасининг 1989 йилдаги Кувайт нашри9, “Дор ал-кутуб илмийя” кутубхонасининг Байрут нашрига10асосланган Али
Шафақнинг туркча таржимасини (1994 й.)11, Вафо Ҳ. Ваҳабанинг инглизча таржимасини (1996 й., Байрут)12, Ҳиндистон ва
Покистонда чиққан Мавлавий Саййид Муҳаммад Иброҳимнинг урдуча таржимасини (2002/1381 й. Гужарат, Лоҳур)13,
Бағдод қозиси Қавомиддин Юсуф бин ал-Ҳасан ал-Ҳусайний аш-Шофеъийнинг форсча (1750 й., асарнинг дастлабки 10
боби) таржимасини, шунингдек, олмон тилидаги нашрларни киритиш мумкин 14.
Булардан ташқари, Ғарб мамлакатларида “Аҳком”нинг француз, голланд ва инглиз тилларига қилинган
таржималари нашр этилган. Kont Leon Ostrorogin томонидан “Аҳком”нингилк 5 боби, кейин унинг тўлиқфранцузча
ҳуқуқий ваколати, эркинлик ва мажбуриятлари, хатти-ҳаракатларини ажойиб тарзда таснифлаб берган‛,
деган.
4 Мовардий. Адаб ал-дунѐ ва-д-дин/Ношир Мустафо ал-Са
о. ” Байрут, тарихсиз. ” Б. 11. ‚Аҳком‛ асари
Мовардий яратган янгиликлардан бири бўлиб, унда давлатнинг сиѐсий бошқарувига тегишли ҳукмлар фиқҳ
илмига оид мутаносиб қонуният сифатида тавсифланган. Унгача бирор олим фиқҳ илмига сиѐсий мақом
бермаган‛, деган.
5 Мовардий. Адаб ал- ози/Му ий илол ас-Сар он. – Ба дод, 1971. 1 ”жилд. ” Б. 52. ‚Шарқшунослар ўртасида
Мовардийнинг ‚Аҳком‛ асари машҳур бўлиб, муҳим сиѐсий аҳамиятга молик давлатчиликка оид мавзуларни
ўзида мужассам этган бундай асарни ислом маданияти тарихида унгача бирор киши томондан ѐзилмаган.
Кейинги давр олимлари ‚Аҳком‛дан кенг фойдаланиб, сиѐсий-ҳуқуқий асарлар яратишган‛, деган.
6 Gibb Н. Al-Mawardis Theory of Khalifat Islamic Culture. ” Indiya, 1937. ” Р. 291”302. ‚Мовардий, давлат
раҳбари томонидан қабул қилинган шариатга хос ҳуқуқий далилларни текшириб, давлат бошқарувига оид
мансаблардан вазирлик, диний бошқарма, мазолим”адлия, ҳарбий қўмондонлик кабиларни маъмурий
бошқариш, назорат этиш имом (давлат бошлиғи ” султон)нинг вазифаси эканини тушунтирган олим‛ , дея
тавсифлаган.
7 Мовардий. А ком/Ношир А мад Муборак Ба додий. ” Кувайт, 1989. ” Б. 390. ‚Мовардийнинг ‚Аҳком‛
китоби ўз даври давлат бошқарувининг маънавий жиҳатлари, сиѐсий-ҳуқуқий таълимотлари, мезонлари ва
жараѐнларининг қандай кечганини ўрганишда қўл келади. Асарнинг аҳамияти шундаки, у мутахассис
олимлардан ташқари, кенг омма ѐки нисбатан тор доирадаги илм аҳлига қуръоншунослик, ҳадисшунослик,
ижмоъ, қиѐс, шариат ва араб тилининг илмий-филологик муаммоларини ѐритишда ҳам муҳим манба сифатида
хизмат қилади‛, деган.; Мовардий. Адаб ал- ози/Ношир Му ий илол ал-Сар он. ” Ба дод, 1971. 1” жилд. ”
Б. 55; Шмидт А. Э. Очерки истории ислама как религии//Мир ислама. ” Санкт - Петербург, 1912, №1. ” С. 42”
55; Сюкияйнен Л. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. ” Москва: Наука, 1986. ” С. 31” 89, 113.
8 Al-Mawardi Abu ‘l-Hasan. Al-Ahkam as-sultaniyya wa-‘l-wilayat ad-diniyya.”Misr: Sharika maktaba wa matba‘at)
Mustafa al-Babiy al-Halabiyy, 1966.
9
.;
10,
-
”
Мовардий. А ком. ” Кувайт, 1989. ” Б. 390.
-
.
Ebu’l-Hasan Habib el-Ma’verdi. El-Ahka’mu’s-Sultaniye/Ceviren:AliShafak. ” Istanbul: Bedir Yayinevi, 1994. ”
B.504.
12 Abu’l-Hasan al-Mawardi. Al-ahkam as-sultaniyyah. Introduction to «The Ordinances of Government», trans.,
Wafaa H. Wahaba (Lebanon: Garnet Publishing, 1996), xv.
13 www.KitobSunnat.com.
” 416 b.
14 Ahkam-e Soultani Offentliches Rect im Islam von Mawardi//Prof. Mohammad Taghi Daeshpajouh, Persische
Ubersetzung von Hosseini-e Shafe’ii im 10. Jahrhundert (Hedschra) Manuskript bearbeitet und her ausgegeben von
M.T.Daneshpajuh-Tschangiz Pahlavan. Blatter fur Kultur und Gesellschaft (3). Munster.” 2002. April. ” 150 p.
–
11
144
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
таржимаси 1900-1906 йй. Парижда15, Асатуллоҳ Ятенинг инглизча таржимаси 1996 й. Лондонда16; Landesbibliothek, Gotha.
(Arab.ms.N1872) голландча/фламандча таржимаси Голландия17 нашрлари шулар жумласидандир.
Мовардий илмий меросини Ўзбекистонда ўрганишга бағишланган тадқиқотларнинг энг салмоқлиси олим
қаламига мансуб “Дунѐ ва дин одоби” асарининг ўзбек тилига қилинган таржимаси18 ҳамда “Мовардийнинг Шарқ
давлатчилик таълимоти (XI аср)” мавзусидаги илмий монографик тадқиқотни келтириш мумкин.19 Шунингдек,
академик А.Х.Саидов ва проф. А.Ш.Жузжонийнинг “Шарқ ва инсон ҳуқуқлари” асарида ҳам Мовардий мероси ҳақида сўз
юритилганини зикр этиш зарур20.
Мовардий илмий меросини ўрганиш оламшумул кўлам касб этганига қарамай, “Аҳком”нинг қўлѐзмалари,
нашрлари, таржималарининг қиѐсий таҳлилига бағишланган ўзбек тилидаги танқидий матншунослик ва манбашунослик
тадқиқоти ҳамда унинг мукаммал таржимаси ҳали амалга оширилмаган. Шунингдек, Мовардий асаридаги давлатчиликка
оид маълумотларнинг ундан кейинги мутафаккирлар ижодига таъсир даражаси тадқиқ этилмаган.
Бундан ташқари, “Аҳком” асарининг Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий Кутубхонаси “Қўлѐзмалар,
нодир китоблар ва нашрлар хизмати” фондидаги (Пв. №63) ва Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Шарқшунослик Институтида сақланаѐтган (Р.№7228/I) рақамли 2 та қўлѐзмаси тадқиқотларга жалб этилмаган. Ваҳоланки,
“Аҳком”нинг Ўзбекистондаги қўлѐзмалари унинг Кувайтдаги учта рақамсиз (Ирландиядаги Честер Битти кутубхонаси
микрофильмлари №4903, №5085), Санкт-Петербургдаги (№6737), Туркиядаги (№377; №378; №379) қўлѐзмаларидан
мукаммалроқдир. Мовардий илмий мероси кенг миқѐсда ўрганилаѐтган бўлса-да, “Аҳком”нинг Тошкент, СанктПетербург ва Туркия қўлѐзмаларига асосланган манбашунослик, тарихшунослик, исломшунослик тадқиқоти ҳанузгача
амалга оширилмаган.
Олимнинг илмий меросига тегишли 18 та асардан 17 таси мавжуд бўлиб, шундан 1 та асари ҳанузгача топилмаган,
улардан 10 таси эса нашр этилган. X–XI асрларда Бағдоддаги “Байт ал-ҳикма” олимларининг шариат аҳкомларига
асосланган мусулмон давлат бошқаруви таълимотини шакллантиришга оид сиѐсий-ҳуқуқий асарлари танловида
Мовардийнинг “Аҳком”и аббосий халифа Қодир Биллоҳ томонидан алоҳида эътироф этилган ва танловнинг мутлақ
ғолиби (1031 йил) деб эълон қилинган. Асар давлат томонидан легитимлаштирилган ва амалиѐтга жорий этилган.
Мусулмон давлатлари, шу жумладан, Хуросон, Афғонистон, Туркистон ўлкаларидаги давлатлар учун амалий қўлланма
бўлиб хизмат қилган.
ХХ бобдан иборат “Аҳком”да баѐн этилган имомат – давлат бошқаруви, қонун-чиқарувчи, вазорат – вазирлик,
ижро ҳокимияти, иморат – амирлик ва маъмурий муассасалар, қозилик/мазолим – суд ҳокимиятига оид мансаблар
иерархиясининг мазмун-моҳияти очиб берилган. “Аҳком” асари давлатни адолатли ташкил этиш, ижтимоий
муаммоларни ислоҳ қилиш, барқарор бошқарувни шакллантиришни кўзлаган янгича услубдаги мусулмон сиѐсий ҳуқуқи
руҳида яратилган.
Мовардий “Аҳком” асари ҳанафийлик ва шофеийлик мазҳаблари учун умумий бўлган урф-одат, дунѐвий-ҳуқуқий,
диний-шаръий, жумладан, Қуръон, Ҳадис, ижмоъ, қиѐс, рай, фатво каби асосий манбалардан ғоя олган.
“Аҳком”да давлат бошқаруви етакчисига хос фазилат эгаларини танлаш ва уларни мансабга тайинлаш учун танлов
ва сайлов ҳайъати – “аҳл ал-ҳал ва-л-ақд ли ихтиѐр ал-имом” низоми илк бор ишлаб чиқилган. Унда номзоди давлат
бошқарувига кўрсатилган шахсда адолатпарварлик, илмий салоҳият, жисмоний, руҳий, маънавий ва ақлий соғломлик,
фаҳм-фаросатли, насл-насаби тоза, ҳарбий маҳорат, молиявий-иқтисодий билим, сиѐсий-ҳуқуқий, амалий тажрибага
эгалик шартлари, сайлов-танлов жараѐни, сиѐсий эркинликлар белгилаб берилган.
“Аҳком” давлатни адолатли ташкил этиш, ижтимоий муаммоларни ислоҳ қилиш, барқарор бошқарувни
шакллантиришни кўзлаган янгича услубдаги мусулмон шариъати сиѐсий ҳуқуқи, сиѐсий фиқҳи яъни янгича давлат
бошқаруви руҳида яратилган. Асарда салтанат ишларини тизимли таҳлил асосида вазиятга қараб сиѐсат юритишни,
керакли чора-тадбир ва тадорикларни кўриб қўйишни таъминлашда қонун устуворлиги етакчи ўрин тутган.
Мовардийнинг шаръий/мусулмон Шарқи давлат бошқаруви ҳақидаги таълимоти ўзбек давлатчилигига оид
тарихий манбаларда маълум даражада акс этган. Амир Темурнинг “Тузуклар”идаги салтанат тузиш қонун-қоидаларининг
муҳим ўринлари Мовардийнинг “Аҳком”ида баѐн этилган салтанат бошқаруви таълимотига ҳамоҳангдир. Шу каби, унинг
Темурийлар кутубхонасидаги 70 яқин давлатчилик манбаларини тартиблаган Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳоннинг “Сулук алмулук”, Муҳаммад Кубравийнииг “Фатовои Шайбоний”, Муҳаммад Шариф ал-Бухорийнинг “Фавоиди хоқонийя” каби
асарларида ўз аксини топганини кшриш мумкин. “Аҳком”дан баъзан бугун ҳам учраб турадиган Халқаро миқѐсдаги
деструктив ҳаракатларга қарши курашда фойдаланиш мумкин.
Kont Leon Ostrorogin. El-Ahkam Es-Soultaniya, Traite' de Droit Public Musulman. ” Paris, 1901; Ostrorogin L.
Les constitutiones politiques, trac. et commente'es d'apres Les sources orientales. ” Paris, 1900-1906.
16 Abu’l-Hasan al-Mawardi.Al-ahkam as-sultaniyyah. The Laws of Islamic Governance/Translated by Asadullah Yate
PhD. Kalamullah.Com. Ta-Ha Publishers Ltd. London, 1994. ” 381 р.
17 Голландия: Landesbibliothek, Gotha. Arab.ms.N1872
18 Абулҳасан Мовардий. Дунѐ ва дин одоби// Таржимон ва сўзбоши муаллифи Абдуллоҳ Исмоил Махдум. ”
Тошкент: Hilol nashr, 2017. ” 454 б.
19 Жўраев З.М. Мовардийнинг Шарқ давлатчилик таълимоти (XI аср). ” Тошкент: Алишер Навоий номидаги
Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2015. ” 310 б.
20 Қаранг: Саидов А.Х., Жузжоний А.Ш. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. ” Тошкент, 1998. ” Б. 50-60.
15
145
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мовардий яшаган даврдаги ижтимоий-сиѐсий вазият, унинг ҳаѐти ва фаолияти ҳамда илмий меросини ўрганиш
натижаларига кўра хулоса чиқариш мумкинки, X–XI aсрлардaги ижтимоий-сиѐсий вазият, иқтисодий ва маданий ҳаѐт ўта
зиддиятли кечган. Бағдод халифалиги ҳудудида содир бўлган қалтис ижтимоий-сиѐсий жараѐнлар туфайли21 Аббосийлар
марказий ҳокимияти заифлашгани боис, расман халифа лавозимидан кейинги, аммо ҳал қилувчи йирик мансаб
ҳисобланган амир ал-умароликни араблар билан бир қаторда, барбарий, форс ва туркий халқлар вакиллари эгаллай
бошлаган. Хуросонлик Бувайҳийлар амир ал-умаролик қилган 932–1055 йиллар Бағдод халифалигининг энг заифлашган
даври ҳисобланади. Тарихдан маълумки, аббосийлар халифалигининг таназзули ва пойтахтда юзага келган мураккаб
вазиятдан фойдаланган 6 та минтақа ноиб амирлари бирин-кетин ўз мустақиллигини эълон қила бошлаганлар.
Аббосийлар халифалигини шиалар босимидан қутқариш учун Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳукмронлик қилган,
“Аҳли сунна ва-л-жамоа” суннийлик мазҳабига эътиқод қилувчи, ислом ва инсоният тарихида илк бора султон мақомига
Мовардий воситасида эришган, халифа томонидан султон унвони берилган, “Аҳком ас-султонийя...” асари ҳам айнан
янгитдан қўллаб-қувватланаѐтган туркий султонлар: Ғазнавийлар (977/998-1030–1186 йй.) ва Салжуқийлар (1028/1055–
1258 йй.) аббосийлар пойтахти Бағдодда амир ал-умаролик қилган йиллар араб-мусулмон халифалигининг энг
ривожланган даврига тўғри келади. Бу сиѐсий жараѐн Мовардий яшаган йилларга (973–1058 йй.) тўғри келиб, унинг
давомида Бағдоддаги аббосий халифалар Мутиъ (946–974 йй.), Тойиъ (974 – 991 йй.), Қодир Биллоҳ (991–1031 йй.), Қоим
Биамриллоҳлар (1031–1075 йй.) расман ҳукмронлик қилган даврлар эди.
Мовардий аббосий халифаларнинг ожизлиги ва эътибордан қолганига шоҳид бўлган. Уларнинг баъзан туркий
қабилалар амир ал-умаролари, баъзан дайламий шиа шоҳлари қўлида итоаткор қўғирчоқ, охири Ғазнавий ва Салжуқий
сунний турк султонларидан ѐрдам сўраб, ноилож қолганларига, бўйсунганларига гувоҳ бўлган. Аббосий халифалар куч
билан ҳокимият тепасига келган ҳарбий амир ал-умароларнинг қонунийлигини тан олишга мажбур эдилар. Бу пайтга
келиб халифалик амалда учга бўлиниб кетган: шимолий Нил бўйидаги Фотимий, шимолий Африка ва Андалусиядаги
Умавий, Ироқдаги Аббосийлар халифалиги. Бу тарихий, ижтимоий-сиѐсий вазиятмусулмон оламидаги сиѐсий инқироз
нақадар чуқурлашганидан далолат беради. Қодир Биллоҳ ва Қоим Биамриллоҳлар ҳукмронлиги даврида давлат миқѐсида
сиѐсий, ҳуқуқий, ижтимоий ва иқтисодий йўналишлардаги жиддий ислоҳотлар фавқулодда зиддиятли шароитларда
амалга оширилган. Бу даврда давлат бошқарувига оид сиѐсий ҳуқуқ борасида икки асосий оқим – суннийлик ва шиалик,
улар мазҳаблари ўртасида ўзаро муросасиз сиѐсий, диний-мафкуравий ақидаларга асосланган давлат бошқаруви
таълимотлари илгари сурилаѐтган замонлар эди. Мовардийнинг “Аҳком” асари Бағдод, Ҳижоз, Шимолий Африка,
Андалусия, Дамашқ, Хуросон ва Мовароуннаҳр каби минтақаларда шаклланган исломий, шаръий давлат бошқаруви
илғор тажрибасини ҳисобга олиш ва умумлаштириш, ислоҳ этиш мақсадида яратилган.
Тарқоқ, зиддиятга муккасидан кетган мусулмон минтақаларни марказлашган қудратли давлатга бирлаштириш
ғояси Абулҳасан ал-Мовардий таълимоти “Аҳком”нинг асосини ташкил этади. Шунинг учун ҳам у қудратли таълимот
саналади.
Илмий жараѐнларда Мовардийнинг “ал-Аҳком ас-султонийя” асаридаги салтанат бошқарув таълимотлари ҳозиқ
табиб тайѐрлаб берган султоннинг адолатли сиѐсий-ҳуқуқий дастуриламали сифатида бамисоли заргар қўлидаги
маҳактош вазифасини ўтаб, ҳаққоний мувозанатни барқарор ушлаб турувчи асосий таянч сифатида хизмат қилиши илмий
жиҳатдан далилланган.
“Аҳком”дан миллий-диний ва дунѐвий давлатчилик асосларини тиклаш, ривожлантириш билан бирга
марказлашган салтанатни шак-шубҳали таълимотлар, вайронкор ғоя ва оқимлар назаридан асраш билан боғлиқ илмий
изланишларда қўл келади. Тараққиѐтга маҳкум салтанат, давлат ва унинг бошлиғи, вазирлик, қозилик, хавфсизлик
хизмати, амир-ул-умаролик, молия тизими, нақиблик, элчилик, муҳтасиблик имомлик каби институтларнинг шаклланиш
босқичлари, сайлов, танлов, ворисийлик каби сиѐсий-ҳуқуқий тушунчаларни теран англаш, фойдаланишда эътиборли
тарихий манбалар қаторидан мустаҳкам ўрин олишида муҳим манба бўлиб хизмат қилгани аниқланган.
Мовардийнинг “ал-Аҳком ас-султонийа” асари мусулмон Шарқи давлат бошқаруви ҳуқуқи бўйича муҳим манба
сифатида салтанатни бошқариш таълимотига кўра ҳукмдор / султон фаолиятига оид қоидалар, иш юритишни йўлга
қўйиш, мансабдорлар иерархияси, ваколатлари, мажбуриятлари, салтанат тузиш қора-тадбирлари, жамиятни йўл-йўриққа
солиб туриш тартиб-қоидалари, иш юритишга оид ҳуқуқлар ишончли далиллар, жумладан, оят ва ҳадислар билан
асосланган. Мовардийга кўра, халқнинг давлат бошқарувида иштирокини таъминлаш меъѐрлари – демократик
тамойиллар сифатида илк ўрта асрларда қуйидагича асосли далиллар келтирилган: халқнинг мутлоқ етакчиси бўлган
давлат бошлиғи – “имом” ( ), халқпарвар давлат марказий ҳокимияти – “имомат” (
), салтанат халқи – “уммат”
( ) каби сиѐсий-ҳуқуқий атамалар билан номланган.
“Ал-Аҳком ас-султонийа”га кўра, “имомат” – бу Шарқ мусулмон халқлари давлат бошқаруви марказий
ҳокимиятининг мукаммал намунасидир.
Мовардийнинг “ал-Аҳком ас-султонийа” асаридаги сиѐсий-ҳуқуқий қарашларига кўра халқнинг атоқли
намояндаларидан номзодлар сараланиб, улардан ибрат намуналарига эга энг афзал мутлоқ битта шахсни танлаб, давлат
бошлиғи сифатида сайлаш меъѐрлари белгиланган, улар салтанат қонунлари билан мустаҳкамлаб қўйилган. Унга кўра
султонга берилган давлат бошқарув ваколатлари ҳатто таҳким аҳли бўлган “Аҳл-ул-ҳал ва-л-ъақд” (“Олий мажлис
кенгаши”) султон ихтиѐрига кўра, тириклик пайтида давлат бошлиғи лавозимига хавфсизликни таминлаш мақсадида
Қаранг: В.В.Бартольд. Соч., т. VI. Ислам; Догматика; Мусульманские учение. ” Москва: Наука. ГРВЛ. 1963;
Дж. Муқаддаси. Суннитское возрождение // Мусульманский мир. 950-1150. ” Москва, 1981.
21
146
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ўзига меросхўр валиаҳд – тахт ворисини тайинлаши, давлат раҳбари бўлиш навбатини белгилайдиган махсус сайлов
ҳайъати кабиларнинг меъѐрий, ҳуқуқий асослари, қонун-қоидалари мустаҳкамлаб қўйилган. Шунингдек, асар “имом”,
“имомат”, “уммат”, “ихтиѐр” каби тушунчаларнинг моҳиятини очиб бериишга хизмат қилган.
Мовардийнинг “Аҳком” асари кейинги давр Шарқ мусулмон давлатчилигига оид асарларга таъсирини тадқиқ
этиш натижаларига кўра айтиш жоизки, Олимнинг асарида ѐритилган имомат, ихтиѐр, вазорат, иморат, мазолим,
муҳтасиб, нақиб каби сиѐсий-ҳуқуқий институт ва таълимотлар кейинги замон ва маконларда яратилган давлат бошқарув
тизимига оид асарларга ўз таъсирини кўрсатганига гувоҳ бўлиш мумкин.
Миср, Кичик Осиѐ, Хуросон, Мовароуннаҳр, Туркистон каби минтақаларда бошқарувнинг назарий-амалий
масалаларини ҳал этишда муҳим мақомга эга бўлган. “Аҳком” ўзидан кейин яратилган элликдан ортиқ асарларга
манбавий асос сифатида хизмат қилгани ҳолда минтақадаги вазиятни ислоҳ этишдаҳам алоҳида ўрни мавжуд. Бундай
асарлар сирасидаги энг муҳимлари қаторига Абулҳусайн Қудурий (970 – 1050 йй.)нинг “Мухтасари Қудурий”
(“Қудурийнинг қисқартмаси”)22, Абу Яъло Ҳанбалий (ваф. 1080 йил)нинг “Ал-Аҳком ас-султонийя” (“Султонлик
ҳукмлари”) (1068 й.), Кайковус ибн Искандар (1083 й.)нинг “Қобуснома”23, Юсуф Хос Ҳожиб (1070 й.)нинг “Қутадғу
билиг” (“Қут-бахт саодатга эриштирувчи билим, ҳикматлар”)24, Абу Ҳасан ибн Али ибн Исҳоқ Хожа Тусий Низомулмулк
(1018 – 1092 йй.)нинг “Сиѐсатнома”25, Абу Ҳомид Ғаззолий (1058-1111 йй.) нинг “Мукошафат ал-қулуб” (“Қалблар
калити”)26, Абу Бакр Шоший (ваф. 1118 й.)нинг “Китоб ал-мустазҳирий” (“Мустазҳирийнинг китоби”)27, Бурҳонуддин
Марғиноний (1118 – 1197 йй.)нинг “Ҳидоя”28, Нуриддин ас-Собуний Бухорий. (ваф. 580/1184 й.)нинг “Ал-Бидоя фи усул
ад-дин” (“Дин асослари бўйича дастлабки [китоб]”)29, Бадриддин ибн Жамоъа (в. 733/1343 йй.)нинг “Таҳрир ал-аҳком фи
тадбири аҳл ал-ислом” (“Мусулмонларнинг тадбирида аҳкомнинг таҳрири”)30, Ибн Халдуннинг “Тарих”, Камолиддин
Ҳусайн Воиз Кошифий (1442-46–1505 йй.)нинг “Футувватномаи султоний”31, Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон (1455 – 1521
йй.)нинг“Сулук ал-мулук” (“Давлат бошқарув таълимотлари”)32, Самандар Термизий (1630 –1730 йй.)нинг “Дастур алмулук” (“Ҳукмдорлар учун қўлланма”) (1695 й. ѐзилган)33 каби давлат бошқарувига оид асарлари киради.
Табақот услубидаги йигирмага яқин асарларда Мовардийнинг ҳаѐти ва фаолияти, фатволари, қўллаган ҳуқуқий
асосларидан фойдаланилган. Абу Осим Муҳаммад бин Аҳмад (в. 458/1068)нинг “Табақот ал-Ибодий” ѐхуд “Табақот алфуқаҳои аш-шофеъийя” (“Ибодиѐна табақот” ѐки “Шофиъий фақиҳлар табақоти”)34, Абу Исҳоқ аш-Шерозий (в.
476/1086)нинг “Табақот ал-фуқаҳо ли-ш-Шерозий” (“Аш-Шерозийнинг фақиҳлар табақоти”)35, Ибн Салоҳ ашШаҳризурий (в. 643/1253)нинг “Табақот ибн Салоҳ” (“Ибн Салоҳнинг табақоти”)36 кабилар улар жумласига киради.
XI–XII асрлар кесимидаги “Аҳком”нинг таъсир доираси контент анализи натижасида қуйидаги хулосаларга
келинди: у “Аҳли-с-сунна ва-л-жамоа” олимлари, жумладан, ўзбек давлатчилигига оид ҳуқуқий манбалар муаллифлари
орасида кенг оммалашган. “Аҳком” сиѐсий-ҳуқуқий намунавий манба сифатида Шарқ давлатчилигида ҳамиша муҳим
бўлиб келган.
Тадқиқотлар натижасида аѐнлашдики, ХI–ХIХ асрлар давомида “Аҳли-с-сунна ва-л-жамоа” мазҳабларининг
машҳур олим, муфтий, фақиҳ, қози, қози ал-қузот, ақзо ал-қузотлари, қозилик баѐнлари, қозилар ҳужжатчилиги, садр,
аълам, шайхулисломларнинг одоб, ахлоқ, фатво масалалари, мулук, аҳком, молия ва иқтисод, закот йиғиш ва ҳақдорларга
Тасҳили зарурайн. Қудурий масалалари./Араб тилидан таржимон Абдураҳмон ибн Абдуллоҳ Марғилоний.
1-қисм. ” Марғилон. 1995. ” 95 б...–
22
Кайковус ибн Искандар. Қобуснома./Форсчадан Муҳаммад Ризо Огаҳий таржимаси/нашрга тацйѐр:
Долимов С., Долимов У. ” Тошкент, 1994. ” 173 б.
24 Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. ” Тошкент: Фан, 1971. ” 963 б.
25 Абу Ҳасан ибн Али ибн Исҳоқ Хожа Тусий, Низомулмулк. ‚Сиѐсатнома ѐхуд сияр ал-мулук‛/форс тилидан
тарж. Воҳидов Ш.Ҳ. , Эркинов А. ” Тошкент: Адолат, 1997. ” 250 б.
26 Абу Ҳомид Ғаззолий ‚Мукошафат ал-қулуб‛ (Қалблар кашфиѐти). ” Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. ” 315
б.
27 Абу Бакр Шоший. ‚Китоб ал-мустазҳирий
28 Бурҳонуддин Марғиноний.‚Ҳидоя‛/Нашрга тайѐрловчи А.Х.Саидов. ” Тошкент. ” 900 б.
29 Нуриддин ас-Собуний Бухорий. ‚Ал-бидоя фи усул ад-дин‛. ” Анқара. 137 б.
23
30
”
Камолиддин Ҳусайн Воиз Кошифий (1442-46”1505 йй.)нинг ‚Футуватномаи султоний; Ахлоқи муҳсиний /
Н.Комилов; М.Ҳасаний., А.Ҳакимжонов. Нашрга тайѐрловчилар: М.Аминов., Ф.Ҳасанов. ” Тошкент:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2011. ” 376 б.
32 Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон .‚Сулук ал-мулук‛. ЎзР ФАШИ қўлѐзмаси. № 3639. ” 270 Варақ.
33 Самандар Термизий. ‚Дастур ал-мулук‛/форс-тожик тилидан тарж. Ж.Эсонов. ” Тошкент: Шарқ. 2-нашр,
2001. ” 352 б.
31
34
”
35
”
”
-
1-14-44”
;
-
36
147
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
тарқатиш, ер-сув, тоғ-кон, ҳунармандчилик ва тадбиркорлик, ҳаж масалалари каби фиқҳий қоидаларга шарҳлар,
ҳошиялар, йўлланмалар, вақф ҳужжатчилиги, меъѐрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, мажмуалар, етим-есирларга кўмак бериш,
қария ва ѐшларга ѐрдам кўрсатиш, ота-она ҳурматини жойига қўйиш, инсон манфаатлари йўлида маърифат тарқатиш,
яхшиликка даъват, ѐмонликдан қайтаришга оид ечимларни ҳал этишда Мовардийнинг қарашларидан кенг
фойдаланганлар.
Ўрта аср муаллифлари томонидан “Аҳком”га муҳим манба сифатида такрор ва такрор мурожаат этилгани унинг
мусулмон Шарқи давлатчилигида тутган ўрни бениҳоя юксак бўлганидан далолат беради.
Хулоса сифатида айтиш ўринлики, тадқиқотда таҳлил этилган материаллардан қуйидаги хулосаларга
келинди:
– Мовардий яшаган замон аббосий халифалар Мутиъ, Тойиъ, Қодир Биллоҳ, Қоим Биамриллоҳлар
ҳукмронлигига тўғри келиб, улардан охирги иккитаси халифалиги давомида бошқарув соҳасида катта
ислоҳотлар амалга оширилган. Ушбу ислоҳотлар контекстидаги ҳуқуқий-сиѐсий масалалар суннийлик
мафкурасига мувофиқҳал қилинган. Мовардий томонидан яратилган сиѐсий-ҳуқуқий таълимот олтита минтақа,
жумладан, Хуросон ва Мовароуннаҳр, Туркистондаги давлат бошқаруви тизими тажрибалари таъсирида
шаклланган;
– салтанат бошқарувига оид қадимий таълимотлар ва муқаддас битикларнинг “Аҳком”га таъсири катта бўлган. Унда
баѐн этилган салтанат бошқарувига оид таълимот Афлотуннинг “Республика”, Арастунинг “Сиѐсат”, Форобийнинг “Фозил
шаҳар одамларининг ўй-фикрлари”, Мотуридийнинг “Китоб ат-тавҳид” каби асарлари, шунингдек, Қуръон, Ҳадис, суннат,
қиѐс, ижмо, рай, фатово каби манбалар ва институтлар, тааълимотлар таъсирида шаклланган;
– Мовардийнинг илмий мероси, хусусан, “Аҳком” элликдан ортиқ мутафаккирлар асарларига манбавий асос
сифатида хизмат қилган. Жумладан, ўзбек давлатчилигига оид ҳуқуқий манбалар муаллифлари назарида ҳам “Аҳком”
эътиборли битик саналган. Шунинг учун ҳам алломанинг ҳаѐти, фаолияти ва илмий меросини ўрганиш бугунги кунгача
давом этмоқда. “Аҳком”да ўз ифодасини топган сиѐсий институтлар кейинги замонларда яратилган бошқарув тизимига оид
асарларга сезиларли таъсир кўрсатиб, Mиср, Кичик Осиѐ, Хуросон, Мовароуннаҳр, Туркистон каби минтақаларда
бошқарувнинг ҳуқуқий-амалий масалаларини ҳал этишда қўлланма вазифасини бажарган;
– хронологик нуқтаи назардан “Аҳком” ѐзилган даврга яқин турган олтита қўлѐзмани таққослашга
асосланиб айтиш мумкинки, у мусулмон давлати бошқаруви бўйича сиѐсий-ҳуқуқий таълимотни яратишга
қаратилган илк фундаментал асардир;
– тадқиқотдан келиб чиқадиган муҳим хулосалардан яна бири шуки, “Аҳком”нинг Ўзбекистонда
сақланаѐтган иккита қўлѐзмаси хориждаги қўлѐзмаларга нисбатан анча тўлиқроқ ва қадимийроқдир. Ушбу
фактнинг диссертацион тадқиқотда илмий асослангани ислом тарихи ва манбашунослиги йўналишидаги муҳим
илмий янгиликдир;
– “Аҳком” орқали Мовардий сиѐсий фиқҳ мактабига асос солган. Асар ўрта асрларда амалга оширилган
ислоҳотларга асосланган мусулмон Шарқи давлатини бошқаришда дунѐвий ва диний тартиб-қоидаларни ўзаро
уйғунлаштирувчи дастур вазифасини ўтаган. У нафақат мусулмон Шарқи, балки умуман марказлашган давлат
ва адолатли жамият қурилишига оид мукаммал сиѐсий-ҳуқуқий манбадир. Асар мусулмон халқлари давлат
бошқарувига оид шаръий-ҳуқуқий асос бўлиш билан бирга, давлат ҳуқуқиманбаи сифатида X–XI асрлар ва
кейинги даврлар давлатчилиги ривожланишида муҳим назарий дастур вазифасини бажариб келган;
– Мовардийнинг диний бошқарув халифаликдан кўра султонлик, яъни бугунги тил билан айтганда,
дунѐвий бошқарувга ўтишга ундовчи мулоҳазалари, мусулмонлар ва ғайри мусулмонларни яхлит ижтимоий
бирлик сифатида талқин этишга даъвати, марказлашган давлатни мустаҳкамлашга қаратилган амалий
ҳаракатлари ҳозиргача ўз аҳамиятини сақлаб қолган. Шунга кўра, “Аҳком” давлатчилик тарихига оид
умумбашарий қимматга эга манбалардан бири сифатида баҳоланишга муносибдир.
Зеро, Мовардийнинг илмий мероси умуман мусулмон Шарқи, жумладан, Хуросон ва Мовароуннаҳр,
Туркистонда илм-маърифатнинг равнақи, ислом таълимотида улуғланадиган инсонпарварлик, ватанпарварлик,
маърифатпарварлик, бағрикенглик каби қадриятларнинг қарор топишига асрлар давомида хизмат қилиб
келмоқда.
***
148
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
XX АСР БОШЛАРИДА БУХОРОДА МАДАНИЯТ СОҲАСИНИНГ ИСЛОҲ ҚИЛИНИШИ
(1920-1924 ЙИЛЛАР)
Жўраев Ҳамза Атоевич
Ўзбекистон Республикаси, Чирчиқ давлат педагогика институти.
XX асрнинг дастлабки чораги Шарқ дунѐсида миллий маданият ва санъат ривожида муҳим
босқич сифатида қаралади. Жумладан, Туркистон АССР, БХСР ва ХХСРда замонавий миллий ўзбек
санъатини шакллантириш, уни ибрат ва ахлоқ тарбия объектига айлантириш халқнинг маънавий
баркамоллигини таъминлаш каби йўналишларда муҳим йўналишлардан бири ҳисобланади. Бухоро
миллий маданиятини ўрганиш 1920 йилларданоқ кўрилган илмий-ташкилий тадбирлар натижасида бу
масалани давр талаблари асосида ўрганиш бошланди. Бироқ бир пайтнинг ўзида барча соҳаларни
қамраб олиш анча қийинчиликлар туғдирди [1].
1920 йилдаги Бухоро Республикасида халқ санъат ташкилотларининг яратилишига асос солинди
ва натижада босқичма-босқич театр, цирк, кинотеатр каби маданий муассасалар ташкил қилина
бошланди. Барча маданий-маърифий ташкилотлар сингари улар ҳам янги мафкурани тарғиб қилиш
воситалари сифатида қарала бошланди. Республика ўзининг резолюциясида шундай таъкидлаган эди:
‚Киноматография, театр, концерт ва кўргазмалар қишлоқларга кириб бориши билан бирга улардан
мустақиллик ташвиқоти учун фойдаланиш керак, уларнинг мазмунини маъруза ва митинглар орқали халқ
оммасига етказиш керак‛. Республика ҳукумати театр ишлари олдида муҳум бир вазифани қўйиб ўзининг
санъати билан республика халқига ҳалол меҳнат қилиш, қурилишда ва бунѐдкорлик ишларида фаол
иштирок этиш кераклигини тарғиб қилган.
Қисқа бир муддатда Эски Бухорода, Карманада, Когонда (Янги Бухоро), Чоржўй, Шаҳрисабз,
Қарши, Термиз ва бошқа жойларда кўплаб мустақил театр жамоалари ташкил этилиб, маҳаллий аҳоли
учун концертлар берганлар ва замон талабларидан келиб чиққан ҳолда бир қатор пьесаларни ижро
этганлар (ўша даврда кўплаб аѐл роллари эркаклар томонидан ижро этилган). Санъат ходимларининг
жамоаси халқ уйида ‚Кун ва тун,‛ ‚Хамелеон‛ ва ‚Эски қасрда‛ драмаларини қўйганлар[2]. 1922 йил
январда мустақил театр труппаси Карманада концерт берди ва халқ ундан жуда рози бўлди[3]. Астасекин Бухоро Республикасида театрлар, концрт заллари, театр коллективлари ҳамда мустақил гуруҳлар
сони кўпайиб борди.
Янги ҳокимиятнинг биринчи йилларида Бухоро Республикаси аҳолиси кино санъати билан энди
танишган эди, республикада кино унчалик ҳам кўп ривожламаган эди. Бу даврда Эски Бухоро
ташқарисида кино деярли кўрсатилмаган. 1920-1921 йиллари Эски Бухорода 3 та кўчиб юрадиган
кинохона бўлиб, улар Эски Моҳи-Хосса, Регистон ва мактаб бўлимида ташкил этилган [4].
Фуқаролар уруши ва хўжаликнинг пароканда ҳолатига қарамасдан, Бухоро Республикасида
киноматографияни ташкил қилишга келишиб олинди. Шу мақсадлар учун республика ҳокимияти
киноаппартлар ва техник ходимларни Москва, Тошкент ва бошқа шаҳарлардан юборишни сўрайди.
Бухоро Республикаси талабига биноан РСФСР Маориф наркомининг аъзолари Эски Бухорода
иккита киноматографияни ташкил қилишга қарор қилади [5]. Наркомпрос ТАССР, Бухоро
Республикасига иккита киноматографни юбориб, уларга киноматография учун яхши бинони беришини
сўрайди. Бу талаб республика ҳукумати томонидан амалга оширилди. Эски Бухородан ташқари
киноматографияларни республиканинг бошқа вилоятларида ҳам ташкил қилишга қарор қилинди. Бухоро
Республикасида ўша вақтлари ‚Уч мушкетѐр,‛ ‚Фуқаролик уруши тарихи,‛ ‚Ҳинд қабри‛ (1 ва 2
сериялар) ва ‚Тарзан‛(1 - 6 сериялар) фильмлари намойиш этилди [6].
Бухоро кино ходимлари олдида республикадаги ҳаѐтни тасвирловчи киноларни яратиш учун бир
қатор қийинчиликлар мавжуд эди. Республика бош сиѐсий тарғибот бўлимининг маълумотлари бўйича
Бухорода очилган кинотеатрларни кўриб чиқиш мумкин. Агар 1917 йилда у ерда фақатгина битта
кинотеатр бўлган бўлса, 1922 йилда 5 та, 1923 йилда 4 та, 1924 йилда 5 та кинотеатр бўлган [7].
1924 йил 12 апрелда Москвада Бухоро-рус кино ҳамкорлигини ташкил қилиш масаласига
бағишланган мажлис бўлиб ўтади. Бу мажлисда Бухоро Республикаси ҳукумати аъзолари, ‚Севзон кино‛
билан Бухоро киноматографияни ривожлантириш борасида шартнома имзоланди ҳамда кинотеатрларни
қуриш бўйича барч харажатлар шартнома асосида тўлаб берилиши келишиб олинди. Киноаппаратура
сотиб олиш учун бўладиган харажатлар Бош сиѐсий тарғибот бўлими томонидан тўланадиган бўлди.
1922 - 1923 йилларда Эски Бухорода кинотеатрларга ҳар ой 3000 киши тушган [8]. Кинотеатр
биноларини қуриш учун жойнинг камлиги сабабли, коммунал бўлим, сиѐсий тарғибот бўлимига ‚Лир‛
давлат театрини барча инвентарлари билан берилиши таклиф қилинди.
Сиѐсий тарғибот бўлими ҳукумат бўлими билан бирга Эски Чоржўйда ѐзги кинотеатр қуриши
керак бўлган, шунинг учун ҳам ‚бинони қуришнинг режасини ва сметасини тайѐрлаб уни тасдиқлаш учун
облисполкомга тақдим қилиши керак эди ‛ [9].
149
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Хулоса қилиб айтганда, БХСР ҳукумати республикани маданий жиҳатдан ривожлантириш ва
халқни театр, мусиқа ва кино каби маданият тарқатувчи масканларга яқинлаштиришга ҳаракат қилди.
БХСРда 1920-1924 йилларда кечган сиѐсий ўзгаришлар, ижтимоий ва иқтисодий жараѐнлар Бухоро
воҳаси аҳолиси ҳаѐтига кескин таъсир кўрсатди. Бир тамондан, амирлик ҳукуматидан оғир мерос бўлиб
қолган кўплаб хатолар тузатилди. БХСРда демократик ўзгаришларни амалга ошириш бошланди.
Иккинчи томондан, бундай ўзгаришлар доимий равишда Марказ таъсири ва унинг ваколатли оргалари
ҳамда коммунистлар раҳбарлигида амалга оширилиб, маҳаллий аҳолининг манфаатлари инобатга
олинмади.
Адабиѐт:
1.Ҳайитов Ш.А Бадриддинов С. Рахмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси:
2.‚Известия Бухревком и ЦК БКП‛ 1май 1921г.
3.ЎзР МДА, 56- фонд, 1-руйхат, 43-иш, 132 ” варақ
4.Ўша жойда 46 - фонд, 1-руйхат, 72-иш, 1 варақ.
5.ЎзР МДА, 48 - фонд, 1-руйхат, 22-иш, 22, 207 варақ
6.Ўша жойда 56- фонд, 1-руйхат, 112-иш, 13 варақ
7. Ўша жойда
8.Бухара в государственном хоз. плане 1923-24 гг.стр 226.Северный кинопрокат был в
Ленинграде,
9. ЎзР МДА, 56 - фонд, 1-руйхат, 112-иш, 5 варақ.
иқтисодиѐти, ижтимоий сиѐсат, маданий ҳаѐт. Бухоро: ‚Бухоро‛ нашриѐти, 2005. Б.75-80.
о Западный-в Москва.
Аннотация. Дар ин мақолат таҳлили нақши театр дар баланд бардоштани сатҳи мардумй
фарҳанги,тарбия омма аҳолй,дар рўҳияи эчодкорй таърихи рушди санъати театри ва марҳилалои асоси
ташкилоти театри парванда дар ЧШХБ дар давраи 1920- 1924 солоҳи кушода додаги.
Tags: театр, труппа, санъат, канцерт,намоишномаи хонаи мардум,опера, драма,
мусиқи,кино,кинематография.
Аннотация. В этой статье анализирована роль театра в повышении уровня культуры народной
массы, воспитании населения в духе творчества, освещена история развития искусства театра и основные
вехи организации театрального дела в БХСР в период 1920”1924 гг.
Ключевые слова: театр, труппа, искусство, пъеса, концерт, дом народа, опера, драма, музыка,
кино, киномотографя.
Annotation. This article provides the analisys of improving cultural competentes of public, developing the
theatre and art, organising the theatre connection with art around the respublic by educating people in the spirit
of creativy
Key words: theatre, troupe, art, affiliate, play, concert, folk house, opera, drama, music, film,
cinematography.
***
ИМКОНИЯТҲО ВА ДУРНАМОИ ИСТИФОДАИ ЗАХИРАҲОИ ГИДРОЭНЕРГЕТИКИИ
КӮҲҲОИ ОСИЁИ МАРКАЗӢ ДАР ҲАЛИИ МАСЪАЛАҲОИ ЭКОЛОГИИ МИНТАҚА
Ҷӯраева М.М., Темирӣ М.И.,
ДДХ ба номи академик Б. Ғафуров
“Њамагон бояд фањманд, ки арзишмандии об на камтар аз арзишмандии нафт, газ, ангиштсанг ва
дигар сўзишвориву манбаъњои энергия барои ояндаи босуботи кишвар ва минтаќа мебошад”.
Э. Рањмон
Об мавќеи махсусро дар байни захирањои табиии Замин ишѓол мекунад. Дар инкишофи устувори
њар як давлат захирањои обї ањамияти њалкунанда дорад, чунки рушди босуботи њамаи соњањои хољагии
халќ, паст кардани дараљаи камбизоатї ва бехатарии озуќаворї, таъмини солимии ањолї аз он вобаста
аст. Вобаста ба масъалањои гидроэкологии солњои охир инсоният ба асри 21 бо фањмиши он ќадам
гузошт, ки яке аз проблемањои глобалии ин аср дефитсит ва ифлосшавии захирањои обї мебошад. Мањз
барои њамин об яке аз омилњои асосии инкишофи устувор гардид ва љомеаи љањонї оиди ин масъала як
катор чорабинињоро гузаронид. Тољикистон новобаста аз захирањои беинтињои обї, ташаббускори
истифодаи оќилонаи захирањои обї дар миќѐси регионалї ва љањон мебошад.
Мањз бо ташаббусњои Асосогузори сулњу вањдати Миллї, Пешвои Миллат, Президенти
Љумњурии Тољикистон, Љаноби Олї, Мўњарам Э. Рањмон, Ассамблеяи Генералии СММ бо Ќарори худ
150
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
тањти №5/196 аз 20.12.2000 соли 2003 ” ро соли «Соли байналхалќии Оби Тоза», бо Ќарори дигари худ
тањти № 58/217 аз 23.12.2003 солњои 2005-2015 ”ро Дањсолаи Байналхалќии амалиѐти «Об барои Њаѐт»
эълон дошт.
Дањсолаи Байналхалќии амал «Об барои Рушди Устувор, солњои 2018 - 2028» ташаббуси чоруми
глобалии Тољикистон оиди масъалањои обї мебошад, ки аввалин маротиба аз тарафи президенти
љумњурї Э. Рањмон дар рафти форуми 7 ” уми Байналхалќии об дар республикаи Корея, пешнињод шуда
буд.
Тољикистон ќариб нисфи захирањои обии минтаќаро доро бошад њам, лекин сиѐсати истифодаи
оќилонаи обро дар асоси принсипњои њамкорї ба роњ мондааст. Ташаббусњои Президенти Љумњурии
Тољикистон вобаста ба проблемањои регоналї ва глобалии марбут ба об, аз тарафи љомеаи љањонї
пазируфта шуда, дастгирї ѐфтааст. Ташаббусњои Президенти Љумњурї оѓози раванди умумиљањонии
муносибатњои нав ба захирањои обї гаштааст.
Кӯҳҳои Осиѐи Марказӣ, ки форсҳои қадим онро боми ҷаҳон ва хитоиҳо кӯҳҳои осмон номида
буданд, асрҳои аср дар ин минтақаи паҳновар, дар маркази материки Авруосиѐ нақши муҳими табиї
географї ва иќтисодї географї доштанд ва ҳоло низ аҳамияти беандоза доранд. Дар ин минтақа панҷ
давлат, собиқ республикаҳои СССР: Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Ҷумҳурии
Қирғизистон, Ҷумҳурии Туркманистон ва Ҷумҳурии Қазоқистон ҷойгир шудаанд. Дар ‚Рӯзнома ба асри
ХХ1 ” барномаи амалиѐтҳои глобалӣ дар инкишофи устувор‛, ки соли 1992 Дар Рио ”де - Жанейро дар
Саммити ‚Сайѐраи Замин‛ қабул шудааст, ҳамаи экосиситемаҳои кӯҳӣ ‚Унсурҳои ҳаѐтан муҳими
зиндагонии инсон‛ номида шудаанд.
Системаҳои кӯҳҳои боҳашамати Осиѐи Марказӣ аз Олтой то Копедоғ қариб 2 ҳазор км тӯл
кашида, сарҳадҳои табиии давлатҳои ИДМ ” ро бо Хитою Афғонистон ба вуҷуд овардааст. Қисмати аз
ҳама ҷанубтарини кӯҳҳои Осиѐи Миѐнаро системаи кӯҳии Помир ишғол кардааст. Помир тугунди
мураккаби кӯҳии пайвастшавии байни ду минтақаҳои кӯҳии дунѐ ” Алпу Ҳимолой ва Помиру Чукот
мебошад
Кўњњои Осиѐи Марказї экосистемањои гуногун ва аљоибро на танњо дар територияњои кўњї,
балки дар водињои наздикўњї низ ба вуљуд овардааст, ки аз он ањолии на танњо минтаќањои кўњї, балки
ањолии тамоми минтаќа истифода мебаранд. Ба ин мисол шуда метавонад: меваи љангалзорњо, заминњои
кишт барои истењсоли маводњои хўрока, шароити дамгирї ва рекреатсия, ва аз њама муњимаш сарчашмаи
шаклгирии об - оби њаѐтбахш ба биѐбонњои ин минтаќа.
Кўњњои Осиѐи Марказї ба шароити иќлимии ин минтаќаи пањновар таъсири амиќ расонида,
сарчашмаи асосии оксиген мебошад. Дар як ваќт гармшавии глобалии иќлим њаљми пиряхњоро торафт
кам карда истодааст. Кўњњои Осиѐи Марказї нигоњдорандаи гуногуннамудии биологї низ масњуб
мешавад.
Гармшавии глобалии иќлим ба обшавии мунтазами пиряхњо мусоидат карда, захирањои барфњои
доимиро низ кам карда истодааст. Аз соли 1927 то соли 2010 пиряхи Зарафшон дар Тољикистон, ки аз он
дарѐи њамном љорї мешавад, 2,5 км кўтоњ шудааст 1. Пешгўикунињои гидрометеорологї низ аз бад
шудани режими гидрологї огоњї медињанд.
Дар маљмўъ дар Тољикистон 56% ва Ќирѓизистон 30% обњои Осиѐи Марказї шакл мегирад, ки
тамоми малакатњои Осиѐи Марказї ва ќисман Хитой, Россия ва Афѓонистонро бо об таъмин мекунад.
Ўзбекистон давлати зичањолии ин минтаќа буда, вобаста ба инкишофи пахтакорї истифодабарандаи
асосоии захирањои обии давлатњои минтаќа ба њисоб меравад. 90 % захирањои обии Ўзбекистон ва
Туркманистон аз кўњњое, ки берун аз марзи ин давлатњо љойгир шудааст, љорї мешавад.
Минтаќањои кўњї дар нигоњдошти гуногуннамудии биологии табиї ва хољагии ќишлоќ наќши
муњим мебозанд. Ба тариќи амудї љойгиршавии минтаќањои табиї дар кўњњо, боис мешавад, ки дар
територияи хурд намудњои гуногуни олами набототу њайвонот ва дар маљмўъ экосистемањои гуногун
љойгир шавад. Дар минтаќањои кўњї намудњои гуногуни эндемикї ба худ муњити њаѐтї ѐфта, шаклњои
њаѐтии заминро боз њам рангоранг мекунанд.
Дар минтаќањои кўњии Осиѐи Марказї захирањои генетикии растанињои маданишуда чун гандум,
себ, бодом, чормаѓзи юнонї, писта ва њайвоноти хонагишуда, чун асп, буз ва ќутос зиндагї мекунанд.
Дар кўњњои Осиѐи Марказї зиѐда аз 20 экосистемањои гуногун ва зиѐда аз 4500-5500 растанињои
олї мављуданд, ки чањоряки онњо камѐфт ва ѐ эндемикӣ мебошад. Дар минтаќањои пасткўњї ва пешкўњї
экосистемањои минтаќањои хушкї ва дар миѐнакўњњо дашт, марѓузор, љангал ва буттазорњо бартарї
дорад. Дар минтаќањои баландкўњї бошад, экосистемањои ба тундра монанд пањн шудааст.
Мутаассифона, намудњои зиѐди дар кўњњо зиндагї кунананда, зери хавфи нестшавї ќарор доранд: чун
барс (ирбис, шерпаланг) ва архари помирї (гўсфанди кўњї).
Горы Центральной Азии. Университет Центральной Азии, Экологическая сеть «Zoï», Горное Партнерство,
ГРИ Д-Арендал, 2012 г. ” 160 с.
1
151
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Кӯҳҳо тақрибан 93% територияи Тоҷикистон, 90% територияи Қирғизистон 20% територияи
Ӯзбекистон, 10% територияи Қазоқистон ва 5% територияи Туркманистонро кӯҳҳо ишғол мекунад. Дар
маҷмӯъ 800 000 км. кв. територияи Осиѐи Марказиро кӯҳҳо ишғол мекунад, ки он 20% територияро
ташкил медиҳад.
Пас аз пошхўрии Иттињоди Шўравї, гузаштан ба шакли нави хољагидорї, ба вуљуд омадани
проблемаи бекорї ва гуруснагї ањолии минтаќањои кўњии давлатњои Тољикистон ва Ќирѓизистонро
маљбур кард, ки ба шикори њайвоноти вањшї машѓул шаванд. Зиѐд шудани шикор ва љамъ кардани
растанињои ѐбої ба флора ва фаунаи минтаќаи кўњї таъсири манфї расонид. Ба ин раванд кам ва ќиммат
шудани сўзишвор аз ќабили нефт, газ, ангишт низ мусоидат кард, чунки ањолї маљбур буданд,
растинињоро ба сифати сўзишворї низ истифода баранд.
Дар даврони Шуравӣ Осиѐи Марказӣ (дар он давра мафҳуми Осиѐи Миѐнаро истифода
мебурданд), ки байни давлатҳои Федератсияи Русия, Эрон, Афғонистон ва Хитой ҷойгир шуда буд,
региони ягонаро ташкил мекард. Ин регион инфрасохтори ба ҳам алоқаманд ва системаи ягонаи
энергетикӣ , хоҷагии обӣ дошт.
Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ республикаҳои собиқ Иттиҳод мустақилияти худро эълон
карданд ва ба этапи нави инкишофи сиѐсӣ гузаштанд, ки дар дараҷаҳои гуногуни инкишофи иқтисоди
миллӣ зоҳир мешавад. Қазоқистон, Туркманистон ва Ӯзбекистон, ки захираҳои зиѐди нефту газ доранд,
аз ҳисоби маблағгузории хориҷӣ дар ин соҳаҳо, инфратсохтори худ ва соҳаҳои дигари иқтисоди худро
фаъол карданд. Лекин давлатҳои кӯҳӣ ва ноҳияҳои кӯҳӣ пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ ва қатъ
шудани дастгирии молиявии ин давлат ба масъалаҳои зиѐди иқтисодӣ, иҷтимоӣ, энергетикӣ, молиявӣ ва
ғайраҳо рӯ ба рӯ шуданд. Ин буд, ки соли 2002 бо пешниҳод ва ташаббуси Қирғизистон аз тарафи СММ
‚Соли кӯҳ‛ ва соли 2003 бо пешниҳод ва ташаббуси Тоҷикистон ‚Соли оби тоза ‛ эълон шуд.
Ба зиѐд будан захирањои обї нигоњ накарда, 40% ањолии љумњурии мо бо оби ошомидании тоза
пурра таъмин нест, дар баъзе дењањо бошад таъмин бо оби нўшокї, яке аз проблемањои шадид боќї
мемонад. Бо баробари ин Тољикистон њар сол бо офатњои табиии марбут бо об, дефитсити барќ,
норасогии маблаѓгузорї дар соњаи об ва омилњои дигаре рў ба рў мешавад, ки новобаста ба саъю
кўшиши Њукумат оиди бартарф кардани ин масъалањо, ба раванди инкишофи иќтисодии љумњурии мо
таъсири зиѐди манфї мерасонад. Бинобар ин њалли масъалањои марбут ба об ќисмати људонашавандаи
Стратегияи Миллии инкишоф ва Стратегияи кам кардани сатњи камбизоатии ањолии Љумњурии
Тољикистон ба њисоб меравад, дар як ваќт Тољикистон ягон маротиба ба халќњои дигар бобати ин
масъала монеае эљод накарда буд ва минбаъд низ монеа эљод нахоњад кард. 1
Мушоҳидаҳои метереологӣ, нишон медиҳанд, ки ҳарорати давлатҳои Оисѐи Марказӣ баланд
шуда истодааст, яъне раванди глобалии гармшавии иқлим ба давлатҳои Осиѐи Марказӣ низ таъсир
расонида истодааст. Вобаста ба пешгӯикуниҳои тағйироти иқлим, дар сурати кам нашудани партофтани
партовҳои гази карбон ба атмосфера, ҳарорати ҳаво дар Осиѐи Марказӣ то соли 2050 аз 1 то 3 дараҷа ва
то охири аср аз 3 то 6 дараҷа гарм мешавад.
Таѓйирѐбии иќлим ба солимии ањолї таъсири љиддї расонида, шумораи беморињои дилу рагњои
хунгардро боз њам зиѐд мекуанд, инчунин вобаста ба боришоти зиѐд ва системаи номукаммали
бообтаъминкунї ва канализатсионї, эњтимолияти пањншавии тифи шикам, салмонеллѐз, гелминтоз ва
дизентерияро зиѐд мекунад.
Обшавии пиряхи калонатарин Федченко мисоли возењи гармшавии иќлим ба њисоб меравад.
Дарозии ин пирях аз 70 км ва бараш аз 2 км изофа буда, наздик 1 км кўтоњ ва дар як ваќт тунук шудааст.
Дар Ќазоќистон майдони пиряхи Тюксу, ки њамчун индикатори гармшавии иќлим мониторинги он аз
тарафи Хадамоти Умумиљањонии мониторинги пиряхњо бурда мешавад, дар 50 соли охир 30% коњиш
ѐфтааст.
Аз 28 давлатњои кўњии Аврупо, Кавказ ва Осиѐи Марказї, Бонки Умумиљањонї давлатњои аз
њама осебпазирро Ќирѓизистон ва Тољикистон њисоб кардааст, ки њисороти зиѐдро дар натиљаи
тармафарої, сел, хушксолї ва дигар офатњои табиї ба вуљуд меорад.
Тағйироти иқлим пеш аз пеш омили асосии муайянкунандаи шароитҳои экосистемӣ гашта,
кризиси экологиро ба фауна ва флораи ба тағйироти иқлим ҳассос, ба вуҷуд овардааст. Дар баъзе
минтақаҳои кӯҳи намудҳои дигари растанӣ сабзида истодааст. Хушксолӣ ва кам шудани маҷрои дарѐҳо
ба экосистемаҳои обӣ ва экосистемаҳои тӯқайзорҳои поймаҳои дарѐҳо таъсири бештар расонида
истодааст.
Дар мамлакатҳои Осиѐи Марказӣ дараҷаи аз ҳама пасти партофтани гази карбон ба атмосфера
ба Тоҷикистон ва Қирғизистон (1-2 тонна ба ҳар сари аҳолӣ дар як сол) рост меояд. Ин пеш аз ҳама ба он
вобаста аст, ки онҳо энергияи обро бештар истифода бурда, аз канданиҳои фоиданоки энеретикии
сӯзанда кам истифода мебаранд. Ба ғайр аз ин ҷангалзорҳои кӯҳии Тоҷикистон ва Қирғизистон ҳар сол
Э. Рањмон. Международная конференция высокого уровня по среднесрочному всеобъемляющему обзору
хода выполнения Международного десятилетия действий «Вода для жизни», 2005-2015. Стр. 10. Под общей
редакцией Хамрохона Зарифи, Душанбе: «Офсет», 2010. -352с.
1
152
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
наздик 1,5 млн. тонна гази СО2 ”ро фурӯ мебарад, ки ин 15%-и ҳаҷми умумии партовҳоро дарбар мегирад.
Давлатҳои бо захираҳои нефту газ бои Ӯзбекистон, Туркманистон ва Қазоқстон нишондиҳандаҳои аз
ҳама баланди партовҳои гази карбонро доранд, ки ба ҳар сари аҳолӣ дар як сол 12-14 тонна мебошад.
Лекин иқтидори ин давлатҳо дар фурӯбарии гази карбон, вобаста ба ландшафти биѐбонӣ ночиз аст.
Тағйирѐбии иқлим хавфи обхезӣ, сел, лағжиш ва тармафароиро зиѐд мекунад. Дар кӯҳҳои
Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Қирғизистон ва Қазоқистон ҳодисаи ногшаҳонии обхезӣ, ки дар натиҷаи
кандашавии кӯлҳои пиряхӣ (дар натиҷаи обшавии интенсивии пирях чунин кӯлҳо ҳосил мешаванд) ба
вуҷуд меояд, зиѐд шудааст, ки ин масъалаи мониторинги ин ҳодисаро ба миѐн овардааст.
Дар Тољикистон ва Ќирѓизистон зарари иќтисодї аз офатњои табиї 1 - 1,5% -и ММД -ро
(баробар ба 25-30 млн. доллари ИМА) ташкил мекунад. Муайян шудааст, ки зарар аз офатњои табиї
баъзе солњо то 5% ММД ”ро ташкил мекунад.
Мутобиќи принсипњои инкишофи устувори протоколи Киото, маќсади асосии инкишофи минбаъдаи энергетикаи
љањонї, кам кардани сањми истењсоли барќ аз сарчашмањои анъанавї ва иваз кардани онњо ба сарчашмањои
ѓайрианъанавї мебошад. Тањти таъсири таuйирёбии глобалии иrлим дар бахши энергетика низ дигаргуни[ои муайян бояд
ба вуxуд оянд. Даќиќ кардани э[тиёxот, rабули тадбир[ои мутобиrгардонb ва таъмини рушди соњаи энергетика бо
дарназардошти иrлими таuйирёбанда, бояд аз xониби xомеаи xањонb [амчун масъалаи афзалиятноки расидан ба рушди
устувор баррасb гардад. Маълум аст, ки [иссаи асосии партови газ[о ба со[аи энергетика ва саноат рост меояд, ки он[о
барои таъмини э[тиёxоти истеъмолкунандагон асосан захира[ои сeзишвориро истифода мебаранд. Бинобар ин зарурати
rабули тадбир[ои фаврb доир ба рушд ва азхудкунии манбаъ[ои барrароршавандаи энергия ва xорb кардани
технология[ои каммасраф ба вуxуд омадааст. Чунин иrдом сат[и вобастагиро аз дигар навъ[ои анъанавии энергия, ки ба
му[ити зист таъсири амиr мерасонанд, паст мегардонад. Дар Осиёи Марказb мисли бисёр минтаrа[ои сайёра [иссаи асосии
энергияи барrи исте[солшаванда ба нерeго[[ои барrи [ароратb рост меояд, ки он[оро [ар сол ба атмосфера миллион[о
тонна партов[ои газро хориx мекунанд. Дар [оле, ки минтаrаи Осиёи Марказb иrтидори ни[оят бузурги гидроэнергетикb
дорад, имрeз тан[о 10 фоизи он истифода мегардад. Тан[о дар Тоxикистон иrтидори солонаи захира[ои гидроэнергетикb
беш аз 527 миллиард киловатт-соатро ташкил мекунад, ки ин нишонди[анда нисбат ба э[тиёxоти имрeзаи [амаи кишвар[ои
Осиёи Марказb се баробар зиёд мебошад.
Азхудкунии оно на тан[о боиси кам шудани [аxми партови газ[о ба атмосфера шуда метавонад, балки имконият
меди[ад, ки нерeи барrи арзон ва аз ли[ози экологb тоза исте[сол карда шавад, ки дар навбати худ ба мо барои дастрасии
«кредити карбонb» тибrи Протоколи Киото имкон фаро[ам меорад. Тоxикистонро аз љињати партови газ[о дар Осиёи
Марказb дар xои охирин rарор дорад. Бо назардошти масъала {укумати Xум[урии Тоxикистон ро[и азхудкунии
комплексии иrтидор[ои мавxудаи гидроэнергетикиро пеш гирифтааст, ки ин раванд имкон меди[ад, ки э[тиёxоти
афзояндаи на тан[о кишвари мо, балки кишвар[ои [амсоя низ, ки намуд[ои зеризаминии сeзишвориро [амчун манбаи
асосии исте[соли нерeи барr истифода мекунанд, rонеъ гардонида шавад.
Дар чунин шароит, яъне гармшавии фарогири иrлим а[амияти обанбор[ое, ки дар назди нерeго[[ои барrи обb
сохта мешаванд, ба маротиб меафзояд. Дар даврае, ки дар Осиёи Марказb бар асари ко[иши [аxми оби дарё[о ва афзоиши
истеъмоли он камбуди захира[ои об торафт шиддат мегирад, обанбор[о дар масъалаи таъмини амнияти об дар минтаrа
наrши бисёр му[им мебозанд.
Афзоиши а[олии Осиёи Марказb, ки аз 20 миллион нафар соли 1956 то ба 65 - 70 миллион нафар дар имрeз
расидааст, шиддати масъаларо боз [ам тезу тунд мекунад. Чунин таркиши демографb, табиист, ки боиси азхудкунии
босуръати замин[ои обёришаванда гардида, майдони чунин замин[о аз 2,5 миллион гектари ибтидои асри ХХ то 9 миллион
гектар дар охири аср расидааст.
Тоxикистон [амчун давлати со[ибистиrлол сол[ои охир дар барасии масъала[ои [алталаби экологb, аз xумла
таuйирёбии иrлим, иштироки фаъолона дорад. Соли 1998 аз xониби {укумати кишвар Конвенсияи таuйирёбии иrлим ба
тасвиб расидааст ва дар асоси талаботи ин Конвенсия оид ба паст намудани шиддати таъсири таuйирёбии иrлим як rатор
тадбир[о андешида шудааст. Аз xониби Муассисаи давлатии обу[авошиносии Кумитаи [ифзи му[ити зисти назди
{укумати Xум[урии Тоxикистон бо xалби васеи коршиносон ду Ахбороти миллb оид ба таuйирёбии иrлим та[ия шуд, ки
дар он[о маълумот[ои мавxуда оид ба таuйирёбии иrлим та[лил ва xамъбаст гардидаанд. Аз xониби Президенти
Тоxикистон Эмомалb Ра[мон оид ба xаб[а[ои гуногуни [ифзи му[ити зист, аз xумла масъала[ои таuйирёбии иrлим, оби
тоза, гидроэнергетика, дар сат[и байналмилалb ва минтаrавb ташаббусу пешни[од[ои мушаххас ироа гаштаанд, ки он[о ба
бе[дошти вазъи экологb ва истифодаи оrилонаи захира[ои табиb равона гардидаанд. 3 сентябри соли 2009 Президенти
Тоxикистон, Эмомалb Ра[мон дар Конфронси байналмилалb оид ба таuйирёбии глобалии иrлим, ки дар Женева баргузор
гардид, суханронb карда, вазъи таuйирёбии иrлимро дар минтаrаи Осиёи Марказb та[лил ва баррасb намуд. Дар маърeзаи
сардори давлат проблемаи нига[дории пирях[о ва истифодаи самараноки захира[ои обb дар Осиёи Марказb та[лил шуда,
махсус зикр гардид, ки [алли самараноки ин проблема ба кeшиши якxояи xум[ури[ои Осиёи Марказb вобастагb дорад ва
яке аз ро[[ои паст намудани шиддати таuйирёбии иrлим дар Осиёи Марказb инкишофи гидроэнергетика ба [исоб меравад.
Истифодаи манбаъ[ои барrароршавандаи энергия дар муrобили энергияи сeзишворb метавонад партов[ои газ[ои гармиро
ба атмосфера ма[дуд созад ва таъсири номатлуби таuйирёбии иrлимро то андозае паст намояд.
Муаммои асосии соњаи энергетика дар давлатњо, ин таъсири манфии он ба табиат ва истифодаи
захирањои минералии барќарорнашаванда мебошад. Њарчанд ин соња муаммоњои экологиро тезу тунд
кунад њам, лекин истифода бурдани тавонистани энергия ҳамеша роҳи наҷоти инсоният буд. Ва ҳоло
дараҷаи истеъмоли энергияи ба ҳар сари аҳолӣ, яке аз муҳимтарин нишондиҳандаи на танҳо иқтисодӣ,
балки нишондиҳандаҳои иҷтимоиро низ дарбар гирифта, дар бисѐр ҳолатҳо сатҳи зиндагии мардумро
пешгӯӣ мекунад. Ин аст, ки бисѐр вақт мегӯянд, ки энергетика ҷаҳонро идора мекунад.
153
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Ҳалли ин проблема, яъне инкишофи мунтазами иқтисодиѐт ва роҳ надодан ба инкишофи соҳаи
энергетика, ки табиати атрофро ифлос мекунад, муаммои асосоии ҷамъияти муосир мебошад. Яке аз
роҳҳои ҳалли ин масъала истифодаи сарчашмаҳои алтернативии энергияи барқароршаванда мебошад, ки
яке аз ин сарчашмаҳо гидроэнергетика мебошад. Захирањои гидроэнергетикии Тољикистон метавонад,
тамоми минтаќаро бо барќи арзонї аз љињати экологї тоза, бо истилоњ «Энергияи сабз» таъмин намояд.
Њоло дар њамаи мамлакатњои Осиѐи Марказї таќрибан 150 млрд кВт.с дар як сол барќ истифода
мешавад, ки ин аз нишондињандањои техникии Тољикистон ду маротиба кам аст. Дар як ваќт соњаи
гидроэнергетика дар Тољикистон масъалаи дигари муњим, масъалаи танзими љараѐни дарѐњо ва
обѐрикунии заминњоро на танњо дар Тољикистон, балки дар тамоми давлатњои минтаќа њал мекунад.
Мањз њамин унсурњо вазъияти имрўзаи энерегетикаи Тољикистон ва стратегияи дурнамои инкишофи онро
муайян мекунад.
Адабиѐт:
1. Горы Центральной Азии. Университет Центральной Азии Экологическа сеть «Zoï», Горное
Партнерство, ГРИ Д-Арендал, 2012 г. ” 160 с.
2. Ильин И.А. Водные ресурсы Ферганской долины. Л.: Гидрометеоиздат. 1959.-248 с.
3. Коллектив авторов. Таджикистан. Природа и природные ресурсы. Душанбе, Дониш, 1982.-602
с.
4. Таджикистан: Обзоры результативности экологической деятельности. Третий обзор, ООН
Ньйю ” Йорк и Женева, 2017. Вебсайт:http:www// unўc. Org. 320с.
5. Э. Рањмон. Международная конференция высокого уровня по среднесрочному
всеобъемляющему обзору хода выполнения Международного десятилетия действий «Вода для жизни»,
2005-2015. Под общей редакцией Хамрохона Зарифи, Душанбе: «Офсет», 2010. -352с.
***.
БОБУР ВА ШАЙБОНИЙЛАР ЎРТАСИДАГИ ДИПЛОМАТИК МУНОСАБАТЛАРГА ДОИР
БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР
Замонов Акбар Тургинович
тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), ЎзР Фанлар академиси Ўзбекистоннинг энг янги
тарихи
масалалари бўйича мувофиқлаштирувчиметодик марказ бўлим мудири.
Эл. почта: als_zamonov@mail.ru
Тел.:+998977628312, +998909558312
Тарихчилар зиммасига ўлка тарихини холисона ва ҳаққоний ѐритиш, унга адолат нуқтаи
назаридан ѐндашиш ва баҳо бериш каби улкан вазифалар қўйилмоқда. Ўрта Осиѐнинг қадимги тарихи ва
маданияти, ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи, илк шаҳарсозлик маданияти, қадимги маданий алоқалар
мавзуларига катта эътибор берилаѐтганлиги аҳамиятга моликдир. Зеро, Ўрта Осиѐ халқлари тарихидаги
иқтисодий, сиѐсий ва маданий жараѐнларни акс эттирувчи ѐзма манбалар ва ҳужжатларни янги
асосларда таҳлил этиб умумлаштириш муҳимдир. Халқимиз тарихини ўрганиш ва уни тарғиб этишда,
Ўрта Осиѐ давлатчилиги тарихида, унинг маданий ривожланишида сулолалар бошқаруви, ҳукумдор
сулолаларнинг айрим вакиллари алоҳида ўрин тутади.
Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов таъбири билан айтганда, ‚Тарихни ѐзишда
ҳеч қачон ўнг томонга ҳам, чап томонга ҳам оғмасдан, фақат ҳақиқат ва адолат нуқтаи назаридан йўл
тутилиши керак‛ [5:112]. Шу нуқтаи-назардан қараганда, совет даврида (ҳатто ҳозир ҳам)
аждодларимизнинг бир фарзандини яхшироқ, ижобий фаолият кўрсатган деб тасвирлаш учун иккинчи
бир тарихий шахсни салбий шахс сифатида талқин қилиш одат тусига айланган эди. Бу ўринда Бобур ва
Шайбонийхонни (ѐки темурийлар ва шайбонийлар) бир-бирига ўта зид равишда талқин қилинганини
мисол тариқасида келтириш мумкин. Адолат билан иш тутсак, Бобурни халқимиз тарихида тутган ўрни
бўйича улуғлашимиз табиий. Аммо, Шайбонийхон ва шайбонийларнинг ҳам давлатчилигимиз
тарихидаги хизматларини инкор этиб бўлмайди. Бу масалага ѐндашувнинг яна бир жиҳати шундаки,
1500-1501 йилларда юртимизда ҳокимият алмашинуви юз берди, у темурийлардан шайбонийлар қўлига
ўтди, лекин эл-юрт ўз жойида қолди, миллий давлатчилик анъаналари давом этди.
Шайбонийларга нисбатан қарашларнинг салбийлашиш омиллари ўша даврга оид тарихий
манбаларнинг йўқлиги эмас, балки уларнинг хилма-хиллигидир. XVI асрдаги Ўрта Осиѐ халқлари
тарихининг муфассал, кўп сонли тарихий манбаларга асосланган таҳлиллари мавжуд бўлса-да, уларнинг
аксариятида темурийлар ва шайбонийлар ўртасида муносабатлар ўзаро ҳарбий-сиѐсий аҳамиятга
моликлиги нуқтаи-назаридан илгари сурилади[1].
Дашти қипчоқ қабилаларини бирлаштириш ва ўзбек давлатини қайта бунѐд этиш вазифасини
Шайбонийхон амалга оширди [8:243]. Шайбонийхоннинг сиѐсат майдонига чиқиши Темурийлар
154
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
салтанатининг парокандаликка учраган даврига тўғри келади. Мовароуннаҳрдаги тарихий вазиятни
тўғри баҳолай олган Шайбонийхон унинг ҳудудларини ишғол этишга киришди. Шайбонийхон билан
кескин уруш ҳаракатларини олиб борган темурийлар авлоди ” ўз даврининг йирик давлат арбоби Бобур
подшоҳ эди.
Муҳаммад Шайбонийхон тарихда темурийлар ҳукмронлигини йўққа чиқарган кучнинг тимсоли
сифатида қолди. Аммо, темурийларнинг Мовароуннаҳр тарихи саҳнасидан тушишига [7], энг аввало,
уларнинг ўзлари айбдор эдилар, яъни Соҳибқирон боболари бирлаштирган салтанатни парчаланиши
тахт талашган набиралар ғавғоси туфайли, ўзаро иттифоқнинг йўқлигидан юз берди; бу тарихий ҳақиқат
ва тарихнинг қайтарилмас ҳукми эди. Бу хусусда одил ва холис баҳони Бобур ўзининг ‚Бобурнома‛
асарида аниқ-равшан битиб қўйган. Орадан неча асрлар ўтди, Бобур билан Шайбонийхоннинг ўзаро
зиддияти тарихнинг мулкига айланди, бу зиддиятни бугунгача ‚кўтариб юриш‛ илмга мутлақо зид ва
тарихий воқеаларни холис баѐн этишга халақит берувчи сохтакорликдан бошқа нарса эмас.
Аслида битта миллатга, битта халққа мансуб бўлган ҳар икки давлатнинг ҳукмрон табақалари
бир-бирлари билан қуда бўлишга интилганлар. Хусусан, кўпгина темурий шаҳзодалар Дашти Қипчоқдан
келин олган бўлсалар, баъзи темурий маликалар у ерга келин бўлиб тушганлар. Буни қуйидаги қатор
мисолларда кўриш мумкин. Жумладан, ҳали Муҳаммад Шайбоний ва Бобур сиѐсий майдонга келмай
туриб, XV асрнинг ўрталарида Абу Саид Мирзо (1451-1469) ва Дашти Қипчоқ хони Абулхайрхон (14281468) ўртасидаги иттифоққа биноан, Мирзо Улуғбек (1409-1449)нинг қизи Робия Султонбегим
Абулхайрхонга турмушга берилган ҳамда улардан туғилган ўғиллар ” Кўчкунчихон (1512-1530) ва унинг
авлодлари 1578 йилга қадар Самарқанд ва унинг атрофларида ҳукмронлик қилган бўлса, иккинчи ўғли
Суюнчхожахон (вафоти 1525 йил)нинг авлодлари 1583 йилга қадар Тошкентда ҳукмронлик қилган.
Шунингдек, XV асрнинг ўрталарида Астраханда ҳукмронлик қилган шайбоний сулоласи вакилларидан
бири бўлган Аҳмадхон ҳам Султон Ҳусайннинг синглиси Бадакабегимга уйланган. Улардан туғилган
ўғиллар кейинчалик, 1469 йил Султон Ҳусайн Ҳирот тахтини эгаллагач, шу ерда султон хизматида
бўлганлар [2:68].
1497-1501 йилларда Бобур ва Муҳаммад Шайбонийхон ўртасида Мовароуннаҳр ҳукмронлиги
учун кураш кечган йиллар ва ундан кейинги даврда ҳам темурийлар ва шайбонийлар ўртасида қудаандачилик тўхтаб қолмади, аксинча, янада ривожланди. Бобурнинг бешта опа-синглисидан уч нафари
шайбоний султонлар никоҳида бўлган. Энг аввало, 1501 йил Самарқанд қамалининг натижаси ўлароқ,
Бобурнинг опаси Хонзода бегим Шайбонийхон никоҳига ўтди. Муҳаммад Шайбонийхоннинг уч ўғлидан
иккинчиси ” Хуррамшоҳ султон (1502-1511) Хонзода бегим ҳамда Шайбонийхоннинг ўғли, Бобурнинг
жияни бўлган ва унга Балх вилояти суюрғол қилиб берилган эди. Бобурнинг Ёдгор Султонбегим исмли
синглиси 1504 йил Ахси ва Андижон Шайбонийхон томонидан эгаллангач, Ҳамза султоннинг Абдулатиф
султон исмли ўғлига олиб берилган. Кенжа синглиси Руқия Султонбегим 1512 йил Бобурнинг
шайбонийлардан енгилиши ва чекиниши натижасида Жонибек султон (Абулхайрхоннинг невараси,
Шайбонийхоннинг амакиваччаси, шайбонийларнинг етук вакили Абдуллахон II нинг бобоси, 1529 йил
вафот этган) қўлига тушган ва султон уни ўз никоҳига олиб, ундан бир нечта фарзанд кўрган [4:33].
Бобурнинг амакиси, Самарқанд ҳукмдори Султон Аҳмад мирзо (1469-1494)нинг икки қизи шайбоний
султонлар никоҳида бўлган. Хусусан, катта қизи Робия Султонбегим (Коракўзбегим ҳам дейишган)
Тошкент хони Султон Маҳмудхон никоҳида бўлган ва 1508 йил хон ўлдирилгач, Робия Султон
шайбонийлардан Жонибек султон никоҳига ўтган ва умрининг охирига қадар шайбонийлар харамида
олий маликалар сафида бўлган [4:40]. Тўртинчи қизи Султонбегимни 1501 йил Шайбонийхоннинг тўнғич
ўғли Темур султон олган [4:40].
Шайбонийлар сулоласининг энг йирик вакили бўлган Абдуллахоннинг отаси Искандархон она
томондан Султон Маҳмудхон (Бобурнинг тоғаси, Тошкент хони)нинг набираси эди [9:190]. Шу жиҳатдан,
Абдуллахоннинг Бобурга қариндошлиги ҳам бўлган.
Темурийлар ва шайбонийларнинг қариндошлиги ва қуда-андачилиги масаласидаги бундай
мисолларни кўплаб давом эттириш мумкин. Лекин 1512 йил Мовароуннаҳрда шайбонийлар ҳукмронлиги
узил-кесил ўрнатилиб, Бобурнинг бу ҳудуддаги илинжи буткул узилгач, Бобур ва бобурийлар ҳамда
шайбонийлар ўртасидаги дипломатик муносабатлар узилиб қолмади. Бобур Ҳиндистонни эгаллаб,
империя пойдеворини барпо этгач, Мовароуннаҳр билан кенг кўламли алоқаларни йўлга қўйди. Ўз феълатворига мос равишда шайбоний султонларга нисбатан кўнглида ҳеч қандай кек сақламади. У ўзининг
‚Бобурнома‛ асарида Муҳаммад Шайбонийнинг набираси Пўлод султон (Темур султоннинг ўғли, 1530
йил вафот этган)нинг назмга мойиллиги борлигини, унга нома ѐзганда шеърий байт илова қилганини
ѐзади [4:179]. Шунингдек, 1528 йил Бобур Аградаги элчиларни қабул қилиш маросими ҳақида ѐзар экан,
Мовароуннаҳрдан келган Кўчкунчихон элчиларига чап томондан жой берилгани, уларга Эрон, ҳинд ва
бошқа юртлардан келган элчилар билан бир хил муносабатда бўлинганлигини таъкидлайди [4:259].
Бобур бу манзарани таърифлай туриб, бошқа давлат элчиларининг кимлиги, уларни ким юборганлиги,
уларга қандай муносабатда бўлинганлиги сингари масалаларга тўхталмаса-да, Мовароуннаҳрдан келган
элчилар Абу Саид султон (1530-1533), Меҳрибон хоним (Шайбонийхоннинг келини, Темур султоннинг
155
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
хотини) ва унинг ўғли Пўлод султонлар томонидан юборилгани, уларга қандай совғалар улашилганини
батафсил ѐзади [4: 259, 262-263]. ‚Бобурнома‛нинг 1528 йил воқеалари баѐн қилинган қисмида
шайбонийлардан бўлган Балх ҳокими Кистан Қора султондан келган элчилар ва уларни қабул қилиш ва
кузатиш ҳолатларига тўхталади [4:265]. Жараѐнни баѐн этишдаги бундай ѐндашув Бобурнинг ўз она
ватанига муҳаббати билан бир қаторда, шайбонийлар сулоласи вакилларига илиқ муносабатда
бўлганлиги, ҳатто уларнинг Ҳиндистонга ташрифи Бобурнинг кўнглини кўтарганлигидан далолат
беради.
Бобур ўзининг ‚Бобурнома‛ асарида 1506 йилги воқеаларни тасвирлар экан, бу даврга келиб
Мовароуннаҳрда Муҳаммад Шайбонийхон ҳукмронлиги ўрнатилганлиги, темурийларнинг айримлари
хон билан курашда ҳалок бўлган бўлса, айримлари у томонга ўтиб кетганлиги ва биргина ўзи ѐлғизланиб
қолганлигини надомат билан ѐзади. Шундай бўлса-да, Бобурнинг ҳарбий-сиѐсий фаолиятига назар
соладиган бўлсак, шайбонийлар сулоласига мансуб кўплаб султонлар унинг хизматида бўлганлигини
кузатиш мумкин. Хусусан, шайбонийлардан бўлган Бахтиѐр султоннинг ўғиллари ” Ҳамза султон ва
Маҳди султонлар дастлаб Шайбонийхонга хизмат қилган бўлса-да, кейинчалик Ҳисорда ҳукмронлик
қилиб турган темурий ҳукмдор Султон Маҳмуд мирзо (1494 йилга қадар Ҳисор ҳокими, 1494-1495
йилларда Мовароуннаҳр ҳукмдори) хизматида бўлган. Султон Маҳмуд мирзо вафот этгач, 1495 йил
Андижонга келиб Бобур хизматида бўлган ва унинг дастлабки жангларида иштирок этган [2:334; 6].
Шайбонийлар наслидан бўлган яна бир давлат арбоби, саркарда Одил султон 1525 йилдан Бобур
хизматида бўлган. 1525 йил Миѐни Дуоба, 1526 йилги Панипат, 1527 йилги Канва жангларида Бобур
қўшинининг асосий қисмларига бошчилик қилган ва ғалабани таъминлашга ўз ҳиссасини қўшган [2:405].
У 1528 йил Ҳиротдан Қобулга келган Султон Ҳусайн Бойқаронинг невараси Шодибегимга
уйлантирилган [3:48]. ‚Бобурнома‛да ѐзилишича, шайбонийлардан бўлган яна бир султон Тонготмиш
султон 1528 йил Бобур ҳузурида уюштирилган зиѐфатда ҳукмдорнинг чап томонидан ўтирган. У шу йили
Ганг дарѐсинингҲалдий гузарида Бангола қўшини билан бўлган жангда иштирок этган ва Бобурнинг
эътирофига сазавор бўлган [4:259,272]. Шунингдек, Бобур қўшинида шайбонийлардан бўлган
Муҳаммадий султон Панипат жангида (1526), Тўламиш султон Канва жангларида (1527) [2:511] жасорат
кўрсатиб, садоқатини намоѐн қилган. Бобур қўшинида Маҳди султон, Ҳамза султон, Одил султон,
Тўламиш султон сингари шайбонийларнинг садоқат билан хизмат қилиб, юқори мартабага эришгани
Бобурнинг барча туркий қавмларга, шу жумладан, шайбонийларга бир халқ сифатида қараганини
кўрсатади. Бу билан у ўз ғаними бўлган Муҳаммад Шайбонийнинг қариндошларини ўзининг душмани
сифатида кўрмайди ва душманлик қисматида уларнинг айби ѐки ўрни борлигига бағрикенг ҳукмдор
сифатида аҳамият бермайди.
Юқорида Бобурнинг Шайбонийхон набираси Пўлод султон билан назмий ѐзишмалар ҳақида
тўхталган эдик. Адабиѐт соҳасида ҳам бобурий ва шайбоний шеъриятида ҳам узвийлик ва боғликликни
кузатиш мумкин. Хусусан, ўзбек адабиѐтида рубоийнинг Бобурдан кейинги тараққиѐти Убайдуллахон
(1486-1540) номи билан боғлиқ. Уларнинг ижодида маълум муштарак жиҳатлар ҳам мавжуд. Бунга мисол
тариқасида қуйидаги рубоийларни келтириш мумкин:
Бобур:
Андин бериким, қасдим учун турди фироқ,
Юз дарду аламни манга еткурди фироқ,
Мени эшикингдин, нетайин сурди фироқ,
Қил чора, йўқ эрса мени ўлтурди фироқ.
Убайдий (Убайдуллахон):
Меҳнат ѐсин жоним учун қурди фироқ,
Жонимға менинг жафо ўқин урди фироқ,
Ўзгага раво кўрмайин ул меҳнатни,
Ваҳ-ваҳ, не қилай менга раво кўрди фироқ [2:514].
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, давлатчилик нуқтаи-назаридан, Шайбонийлар даврида
Мовароуннаҳрда темурийлар давридаги ижтимоий-сиѐсий, маданий-иқтисодий муносабатларда
айтарлик ўзгаришлар юз бермади. Мамлакат бир сулоладан иккинчи сулола бошқарувига ўтди. Шуни
алоҳида таъкидлаш лозимки, темурийларнинг кучлари бир-бирига тенг бўлган бир нечта ҳукмдорлари
ўзаро курашиб, мамлакатни инқирозга бошлаѐтган бир шароитда, уларнинг барчасидан қудратлироқ
бўлган Муҳаммад Шайбонийхон уларнинг мақсадини ўзи рўѐбга чиқарди. Бу ҳодиса, давлатчилигимиз
тарихи учун муҳим аҳамият касб этади.
Мовароуннаҳрда бир аср давомида ҳукмронлик қилган шайбонийлар сулоласига маълум
маънода ўгай кўз билан қараб келинди. Аслида эса, улар темурийлар, маҳаллий аслзодалар билан
сингишиб, қон-қариндош бўлиб, мамлакатнинг ижтимоий-сиѐсий ва маданий тараққиѐтида муҳим рол
ўйнади. Шайбонийларнинг энг йирик намояндаларидан Убайдуллахон ва Абдуллахонлар даврида
Бухоронинг нуфузи янада ортди. Ҳатто, Абдуллахон Ҳиндистондаги бобурийлар билан илиқ дипломатик
муносабатлар ўрнатди, бир неча марта элчилар юборди, элчиликларни қабул қилди. 1501-1512 йиллар
156
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
оралиғида шайбонийлар ва Бобур ўртасидаги кураш кейинги даврларда давомий тус олмаган. Бундан
ташқари, шайбоний султонлар харамида бўлган темурий маликалар ҳам султонларга ўзаро
тинчликсеварликка асосланган ғояларни сингдиришга ҳаракат қилганлар. Демак, шу даврда темурий
маликаларнинг шайбонийлар никоҳида бўлганлигини темурийлар учун заифлик эмас, балки халқлар
учун тинчликпарвар сиѐсатнинг шаклланишидаги муҳим ҳодиса эканлигини кўриш мумкин.
Фойдаланилган манба ва адабиѐтлар:
1. Аҳмедов Б.А. Ўрта Осиѐнинг XVI-XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиѐти (ѐзма ѐдгорликлар). ”
Т., 1985; Тарихдан сабоқлар. ” Т.: Ўқитувчи, 1994. Ўзбек улуси. ” Т.: Мерос, 1992. Давидович Е.А. Ўрта
асрлардаги Ўрта Осиѐ метрологияси бўйича маълумотлар. ” М., 1970, 15-бет; Зияев Ҳ.З. Ўрта Осиѐ ва
Волга бўйлари (XVI-XIX аср). ” Т., 1965; Муқминова Р.М. XVI асрда Ўзбекистондаги деҳқончилик
муносабатлари тарихига доир. ” Т., 1966; Чехович О.Д. Бухоро хонлигидаги деҳқончилик муносабатлари
тарихига оид ҳужжатлар. ” Т., 1954; Самарқандга оид XV-XVI аср ҳужжатлари; Зиѐев. А. Ўзбек
давлатчилиги тарихи. ” Т.: 2001. 310-330-бетлар; Шониѐзов К.Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жараѐни. ”
Т.: Шарқ, 2001. 25-бет; Иноятов С., Тўраев Ҳ., Саидов М. Қосим Шайх Азизон. ” Т.: 2000; Муқимов З.
Шайбонийлар давлати ва ҳуқуқи. Тошкент: Адолат, 2007.
2. Бобур энциклопедияси. Т.: Шарқ НМАК, 2014.
3. Гулбадан бегим. Хумоюннома / Форс тилидан С.Азимжонова таржимаси. ” Т.: ЎзССР Фанлар
академияси нашриѐти, 1959..
4. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома./ Нашрга тайѐрловчи: П.Шамсиев, С.Мирзаев, Эйжи
Мано. ” Т.: Ўқитувчи, 2008.
5. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш ” энг олий
саодатдир. Т: - Ўзбекистон, 2015.
6. Кейинчалик, Шайбонийхонга хизмат қилган ва жангларда кўрсатган жасоратлари эвазига,
1503 йил Ҳисор вилоятининг ҳокими этиб тайинланган. 1511 йил Бобурнинг Ҳисорга юриши чоғида
Маҳди ва Ҳамза султонлар ўлдирилган.
7. Мовароуннаҳр тарихи дейилишининг асосий сабаби шундаки, темурийлар, яъни бобурийлар
шайбонийлардан тўла-тўкис мағлубиятга учраганлигидан кейин Афғонистон ва Ҳиндистон тарихи
саҳнасига чиқди ва узоқ вақт давомида мазкур ҳудуд тарихнинг ажралмас қисмига айланди.
8. Муҳаммад Ҳайдар мирзо. Тарихи Рашидий. / В.Раҳмон ва Я.Эгамов таржимаси. ” Т.: Шарқ,
2010.
9. Муҳаммадѐр ибн Қатағон. Мусаххир ал-билод / Форс тилидан таржима, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифлари И.Бекжонов, Д.Сангирова. ” Т.: Шарқ, 2009.
***
ЭКСТРЕМИЗМ ХАТАР БА ЊАЁТИ ИНСОН
Зарипова Шаҳноза
муаллимаи кафедраи журналистика
ва назарияи тарҷума
Таи чанд соли охир њодисањое, ки дар кишварњои Покистон, Афѓонистон, Сурияву Ироќ,
Фаронса, Англия ва дигар мамлакатњои дунѐ ба вуќуъ пайваста истодааст, ба њаќиќати ин амр ишорат
мекунанд, ки имрўз сайѐраи моро гуруње аз њизбу њаракатњои экстремистї, ки аз номи ислом баромад
мекунанд, зери хатар гузошта, дар асл барои расидан ба њадафњои нопоки худ њаѐти осоиштаи мардумро
халалдоре мекунанд. Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат муњтарам Эмомалї Рањмон борњо
аз минбарњои баланди њамоишу конфронсњои сатњи љањонї ба ин нукта таъкид намудаанд, ки «ислом њељ
робитае ба терроризми байналмилалї надорад‛, Ин нукта сарчашма дар он дорад, ки аз нигоњи дини
мубини ислом бузургтарин гуноњ рехтани хуни мўъминон аст.
Нуктаи дигари таассуфовар он аст, ки имрўз вуљуд омадани созмонњову азњоби ба ном динї, ки
дар саргањи онњо ДИИШ, Њизбуттањрир, љараѐнњои салафияву вањњобия ќарор гиирфтаанд, аслан њељ
робитае ба асли фарњанги исломї надоранд,. Ин њизбу њаракатњо имрўз на танњо номи ин дини
мушаррафро бад карда истодаанд, балки заминањое бањри куштори одамони бегуноњ дар саросари сайѐра
ва харобињо мегарданд, ки таркишњои чанд рўз ќабл дар шањри бузурги Англис Манчестер, истгоњи
шањри Санкт Петербурги Федератсияи Русия, шањри Кобули Афѓонистон ба вуќуъ пайваста аз ин амр
шањодат медињад.
Имрўз зарурати он пеш омадааст, ки барои пешгирї аз ин амалњои номатлуб ва њаракатњои ба
ном терростистиву экстремистї тамоми љомеа сањмгузорї намояд. Бо дарки хатари љиддии экстремизм ва
терроризм ба њаѐти инсон ва куллан ба тамоми сайѐра мањз бо дастури Асосгузори сулњу вањдати миллї,
Пешвои миллат, муњтарам Эмомалї Рањмон дар Тољикистон Стратегияи миллии муќовимат ба
экстремизм ва терроризм ќабул гардид, ки ин барномаи бузурги давлатї моро вазифадор мекунад, ки
157
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
имрўз барои расидан ба њадафњо ва кам намудани сафи љавонони ба ин њизбу њаракатњо шомилшуда
иќдом намоем. Нуктаи аввал ва муњиму зарурї он аст, ки бояд дар мактабњову донишгоњњо корњои
тарѓиботиро љоннон намуда, љавононро пеш аз њама ба омўзишу пажўњиш ва корњои мутолеаи осор ва
дигар тадбирњои муњим, таъмини ширкат дар озмуну чорабинињои фарњангиву маърифати даъват
намоем. Машѓул шудани љавонон ба дарсу маърифатандўзї, мутолеаи осори мухталиф, аз љумла
китобњои бадеии тарбиявї метавонад холигоњии фикрии онро бо донишу маърифат пур намуда,
нагузорад, ки онњо фирефтаи њар гуна аќидањои номатлуб ва афкори зараровари ин гурўњњо шаванд.
Дар канори ин, имрўз љалби њар чї бештари љавонон ба чорабинињои варзишї, маърифатї,
ташкили корњои фањмондадињї дар љойњои љамъиятї, хобгоњњоу дигар макони бештари фароњамоии
љавонон зарур аст. Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат, муњтарам Эмомалї Рањмон мањз
бо назардошти њамин љанбањои муњими зарурати љалби љавонон ба корномањои фарњангиву навоварї,
омўзиши технологияњои муосир дар Паѐми навбатии хеш таъкид намуда буданд, ки бояд мањфилњои
илмиву эљодї бештар карда шавад ва баробари ин љињати дарѐфти истеъдодњои љавон тадбирњои амалї
аз сар гирифта шавад.
Албатта, ин хатар имрўз ба тамоми сайѐра тањдид мекунад, ки Тољикистони азизи мо низ чун
узви ин сайѐра аз он берун намемонад. Моро зарур аст, ки барои њар чї бештар решакан кардани ин
зуњуроти номатлуб ва ѐ ин вабои аср пеш аз њама дар љодаи пешгирии шомилшавии љавонон ба ин
гуруњњо тадбирњои зарурї андешида, онњоро барои расидан ба зиндагонии шоиста, инчунин њамќадами
замон будан ва омўхтани донишњои замонавї ва расидан ба маќоми љавонони љавобгў ба талаботи замон
талош варзем.
***
ИФРОТГАРОЇ ОМИЛИ РЎ БА ЗАВОЛ ОВАРДАНИ ЉОМЕА
Субњиддин Зиѐев
Институти забон, адабиѐт, шарќшиносї ва мероси хаттии ба номи Рўдакии АИ ЉТ
Дар миѐни љомеаи имрўзаи дунѐ калимаи ифротгарон ѐ ифротгароѐн яке аз калимањои
пуристифодатарин ба њисоб меравад. Худи ифротгарон гуруње ѐ љамъияте, ки барои нооромии башар,
ѓаразнок кардани шуури инсон, тафриќаандозї дар миѐни миллатњо, суйиистифода аз номи дин ба
фоидаи шахс, каљрафтории иљтимої ва ба пастї бурдани сатњи моддиѐт ва маънавиѐти халќу миллатњо
фаъолият менамоянд. Фаъолияти чунин гуруњњоро асосан дар манотиќи мазњабии сайѐраи Замин
мушоњида менамоем, ки ин барои мо муайяну мушаххас мебошад. Чунин нафарон онњое мебошанд, ки
гуфтаи офарандаи олам ва расули онро поймол мекунанд, ки гуфтааст: «Дин насињат аст», вале дине, ки
аз љониби чунин равияњо ба назар мерасад ин «Дин зидди насињат аст». Яъне ваќте, ки ба касе насињат
карда мешавад аз љониби насињаткардашуда тањаввулот ва пешравиро мушоњида менамоем. Пас куљост
он насињате, ки аќлњоро ѐрї намедињад.
Дар илми љомеашиносї ду равиае вуљуд доранд, ки яке девиатсия ва дигаре деленквенсия
мебошанд, ки дар охир ин равияњо инсонро ба ифротгарї бурда мерасонад ва ин зинањои аввали
каљрафторї дар миѐни љомеа мебошад. Девиатсия аз калимаи лотинии deviantion- берун баромадан, дур
рафтан гирифта шуда маънои аз меъѐрњои инкишоф, амалнамої берун баромаданро дорад. Агар
девиатсия аз чорчубаи муайяни инсонї бурун рафтан бошад, деленквенсия ин ба љурму гуноњ ѓутта
задани чунин шахсон мебошад, ки ба куштору ѓорат кардан, зарари моддиву маънавї расонидан, занону
кудаконро зинда ба зинда ба гур андохтан ва куштани модар аз љониби фарзанд ба назар мерасад.
Вожаи «ифротгарої»- аз решаи калимаи «фарата»-и арабї гирифта шуда, маънояш зиѐдаравї ѐ аз
меъѐри муайян берун рафтани амале ѐ аќидае мебошад, ки ба тафаккур, аќоид ва суботу оромии љомеаи
башарї таъсири манфї мерасонад. Ифротрагої на фаќат дар дин, балки дар амалу рафторњои ѓайридинї
низ ба мушоњида мерасад. Шахсоне, ки ба ифротгарої даст мезананд, аслан саводи кофї надоранд ѐ
умуман бесаводанд. Онњое, ки ба чунин равияњо гаравидаанд аз љумлаи њамон нафароне мебошанд, ки
аќидањои ботил ва нодурустро ба худ интихоб кардаанд. Тавре, ки медонем имрўз ќисме аз кишварњои
олам, махсусан дар мамолики арабиву Африќо ва Осиѐи Миѐнаву Осиѐи Хурд аз ќабили Афѓонистон,
Туркия, Сурия, Ироќ, Яман, Исроил ва Фаластин бо сабаби фаъолияти ифротгароии созмонњо ва
равияњои диниву ѓайридинии мамнуъгашта, аз љумлаи «Ансоруллоњ», «ал-Ќоида», «Њизб ут-тањрир»,
«Салафия», «Љабњат ул-нусра» ва ахиран «Давлати исломї», ки ба номи ДИИШ дар васоити ахбори
омма машњур аст, љомеаи муосирро ноором ва ба низоъу харобод оварда расонида истодаанд ва халќи
осоиштаи манотиќи мазкурро ба азобу шиканљаи сахт гирифтор кардаанд. Њамаи ин бесаводиву
каљрафтории ифротгароѐн аст, ки њар рўз дањњо мардуми сайѐра ба њалокат расида истодаанд ва љомеаи
љањонї ва созмонњои бонуфуси байналмилалї роњи њалли ин масоили мудњишро андешида истодаанд.
Созмону равияњои ифротгароѐна метавонанд таъсири худро ба мамолики ру ба тараќќї ва
осоиштаи Осиѐи Миѐна, хусусан ба Тољикистони соњибистиќлоли мо расонанд. Имрўз бархе аз љавонони
бетаљриба ва аз асли худ бехабар бо фиребу найранги намояндагони чунин созмонњои экстремистї худро
158
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
асири марг намуда истодаанд. Мувофиќи нишондоди охирини оморї зиѐда аз 1090 нафар шањрвандони
соддалавњу фиребхўрдаи мо, ки аксарашонро љавонон ташкил медињанд ба њизбу њаракатњои
мамнуъгашта гаравидаанд, ки ин боиси ташвиши љомеаи башар мебошад. Њукумати Љумњурии
Тољикистон барои пеши роњи чунин љавононро гирифтан саъйу талош менамояд то ин ки ин гуна
љавонони гумроњгашта аз роњи рафтаашон пушаймон шаванд ва ба Ватани аљдодии хеш баргарданд.
Бењуда нест, ки Президенти Љумњурии Тољикистон, Асосгузори сулњу вањдати миллї ” Пешвои миллат,
муњтарам Эмомалї Рањмон дар Паѐми навбатиашон ба парлумон зикр карда буданд: «Ман чандин
маротиба дар минбарњои СММ ва дигар ташкилоти бонуфузи байналмилалї таъкид карда будам, ки
террорист ватан, миллат ва дину мазњад надорад».
Феълан наќши Љумњурии Тољикистон дар гирифтани пеши роњи терроризм ва экстремизм хеле
бузург аст. Аз љониби мутахассисони Шўрои уламои Маркази исломии Тољикистон, Маркази
исломшиносии назди Президенти Љумњурии Тољикистон, Кумитаи оид ба дин, танзими анъана ва љашну
маросимњои назди Њукумати Љумњурии Тољикистон њар рўз тавассути васоити ахбори омма маќолањо
оид ба фаъолияти созмонњои мамнуъгашта интишор менамояд, ки мардуми мо онро мутолаа кунанд ва
дар натиља худшиносу худогоњ бошанд ва ба чунин гуруњњо њељ гоњ шомил нашаванд.
Шўрои уламои Маркази исломии Тољикистон пайвастан ба сафи гурўњи террористии ДИИШ,
яъне «Давлати исломї»-ро аз нигоњи шариати ислом њаром ва мамнуъ эълон кардааст. Шомил шудани
љавонони Љумњурии Тољикистон ба ин гуруњ ва ширкат дар амалњои ба номи «љињод» тибќи далелњои
шаръї хилофи ањкоми шариат ва гуноњи кабира мањсуб мешавад. Фатвое, ки аз љониби масъулини
Маркази исломии Тољикистон нисбати Давлати исломии Ироќу Шом (ДИИШ) содир гардидааст,
моњияти ин њаракатро хуб омўхта, сифатњои зиддиахлоќонаи ин гурўњро баѐн менамояд, ки ин кирдори
ифротгароѐнаи аъзоѐни Давлати исломии Ироќу Шом яъне (ДИИШ) аз ќатли ом, берањмона сар задани
занону духтарон, аз байн бурдани миллатњо, таркондани масљидњо, ѓулом намудан занону кўдакон,
истифодаи тамоми намуди аслиња бар муќобили мусулмонон, талаву торољи мардум, аз номи ислом
даъват ва гумроњ кардани љавонон ва садњо њаромкорї ва беадолатии дигари ДИИШ мебошад.
Ин гуруњњо зери таъсири аќидањои тунду ѓаразнок љавонони гумроњро ба сафи гуруњњои
экстремистї дохил карда, барои иљрои амалњои дањшатнок, куштору ѓорат ва заволи миллатњо омода
менамоянд. Бинобар ин барои ин гуна ашхос ягон муќаддасот: Ватан, миллат, дин ва мазњаб арзише
надорад.
Нафароне, ки дар дохили Љумњурии Тољикистон ќарор доранд ва барои ноором кардани љомеаи
љумњурї сабабгор њастанд, мо алакай мушоњида намудем, ки ба маќсади нопоки худ нарасиданд ва
нахоњанд расид. Њаводисе, ки аз љониби чанд нафар ашхос дар тирамоњи њамин сол ба вуљуд омад, нишон
аз ифротгарої ва тафриќа андохтан дар миѐни љомеаи мо мебошад.
Шоирону нависандањо барои маънавиѐти љомеа шеъру достону роман менависанд, ки аз љониби
мардум хонда шавад ва аќидаи марум дуруст ба роњ монда шавад. Агар дар њар як хонадони мардуми
тољик аз тарафи волидони бомаърифат ба фарзандон дарси ватандўстї, хештаншиносї, худогоњї ва
зиракии сиѐсиву маърифати њуќуќї гузаронида шавад насли ояндаи тољик ба чунин хатогињо роњ
намедињанд ва љомеаи мо худшиносу худогоњ хоњад монд.
***
ВАЊДАТИ МИЛЛЇ-ОМИЛИ ТАЊКИМИ МАЌОМИ ЗАНОН ДАР ЉОМЕА
Зокирова Зўњро, Шерматова Наргиса
муаллимони кафедраи умумидонишгоњии таърихи халќи тољики факултети таърих ва њуќуќи ДДХ
ба номи академик Бобољон Ѓафуров
Модар ягона мавҷудотест, ки инсон меофарад ва тавре ки бузургон гуфтаанд, бо як дасти худ
гаҳвора ва бо дасти дигараш сайѐраро меҷунбонад.
Нақши модарону занон дар таҳким ва рушди ҷомеа, бунѐди оилаи хушбахт, таълиму тарбияи
фарзандон ва афзоиши эътибори хонадон ниҳоят муҳиму арзишманд мебошад.
Имрӯзҳо бонувони кишварамон баробари мардон номуси ватандориро ба дӯши худ гирифта, дар
соҳаҳои мухталифи ҳаѐти ҷомеа ва давлат ғайратмандона фаъолият доранд ва бо ташабусҳои созандаи
худ Тоҷикистони маҳбубамонро боз ҳам ободу зебо гардонида истодаанд. Ҳамчунин, онҳо бо меҳри
модаронаашон баланд бардоштани мақому манзалати хонадонро шараф ва номуси хеш мешуморанд ва
бо самимият, лутфу муҳаббат ва садоқату шарофати худ номи зан ” модарро муқаддас ва гиромӣ
медоранд, бо дастони пурмеҳри худ навниҳоли соҳибмаърифат ва фарҳангдӯсту адабпарвари боғи
маърифати миллат, яъне созандагони ояндаи неки давлат ва ҷомеаро ба камол мерасонанд.
Занону модарони мо бо дастони пурмеҳри худ ниҳоли ишқу муҳаббат, меҳру садоқат, саховату
асолат ва илму маърифатро парвариш мекунанд ва қалби поки онҳоро ҳамеша барои орому осуда ва
пояндаву устувор нигоҳ доштани оила, ҷомеа ва давлат метапад.
159
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Занону модарони бонангу номуси мо ҳанӯз дар даврони ниҳоят мушкили оғози истиқлолият обрӯ
ва шарафи мамлакатро ҳифз намуданд, ба хотири ҳифзи ҳуқуқи худ мисли гурдофаридҳо ба қиѐм
баромаданд, дар таҳкими давлат сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ саҳми бисѐр арзишманд гузоштанд.
Ба хотири дастгирии занон якчанд барнома ва стратегияҳои давлатӣ ба тасвиб расиданд, ки ҳар
кадоми онҳо ҷиҳати баланд бардоштани мавқеи занону духтарон нақши муҳим бозидаанд. Дар солҳои
истиқлолият барои таҳсили духтарон шароити муносиб муҳайѐ карда шуд[1].
Дар ин давра беш аз 120 ҳазор нафар духтарон, аз ҷумла 6 ҳазорашон тибқи квотаи президентӣ
муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро хатм намуданд, ки ҳоло дар соҳаҳои мухталифи иқтисоди миллӣ
бомуваффақият кору фаъолият карда истодаанд.
Илова бар ин, таъсиси грантҳои президентӣ мусоидат намуд, ки фаъолияти соҳибкории занон
хеле густариш ѐфта, онҳо баробари беҳтар намудани шароити оилавии худ ба рушди иқтисодии кишвар
низ таъсири бевосита расониданд. Ҳамин иқдом боис шуд, ки ҳазорҳо нафар бонувони мо ба
соҳибкориву тиҷорат рӯ оварданд ва корхонаҳои хурду миѐнаи истеҳсоливу хизматрасонӣ таъсис доданд.
Имрӯз 126 ҳазор нафар занону духтарон ба соҳибкории инфиродӣ машғул мебошанд. Танҳо соли 2014 аз
тарафи бонкҳои кишвар ва дигар ташкилотҳои қарздиҳӣ ба занони соҳибкор қариб дуюним миллиард
сомонӣ қарз дода шудааст.
Ин ҳама нишонаи дастгирии занону духтарон буда, аз таваҷҷӯҳи доимии Ҳукумат ба онҳо дарак
медиҳад.
Дар кишварамон шумораи ташкилотҳои ҷамъиятие, ки дар сафҳои худ занонро муттаҳид
менамоянд, рӯз аз рӯз меафзояд ва нақши онҳо дар таҳкими ҷомеаи шаҳрвандӣ мунтазам боло меравад.
Имрӯз дар вазорату идораҳо ва сохтору мақомоти марказии идоракунӣ, инчунин дар мақомоти
иҷроияи ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо беш аз 8 ҳазор нафар занону духтарон
фаъолият карда, 500 нафарашон дар вазифаҳои роҳбарикунанда кор мекунанд.
Аз шаш ҳазор нафар духтароне, ки муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро тибқи квотаи
президентӣ хатм кардаанд, беш аз панҷ ҳазор нафарашон дар соҳаҳои гуногун фаъолият доранд ва 125
нафари онҳо дар мансабҳои роҳбарӣ ба нафъи давлату ҷамъият бо азму талош ва ташаббусҳои созанда
хизмат карда истодаанд [8].
Дар доираи барномаҳои қабулшудаи давлатӣ ҷиҳати мунтазам беҳтар гардидани вазъи занон,
ҳифзи ҳуқуқии оила ва модару кӯдак, ҳалли масъалаҳои вобаста ба рушди оила ва сиѐсати демографӣ,
фароҳам овардани шароити мусоиди корӣ барои занону духтарон ва муҳимтар аз ҳама, ҳарчи бештар ба
раванди идораи давлат ҷалб намудани онҳо, яъне баланд бардоштани нақши иҷтимоии бнувону духтарон
ҳамаи тадбирҳои заруриро амалӣ карда истодаем.
Натиҷаи чунин ғамхориву дастгирии давлат ва ҳукумат аст, ки ҳоло Тоҷикистон бино ба
эътирофи коршиносон аз лиҳози шумораи намояндагони бонувону духтарон дар ҳамаи шохаҳои
ҳокимияти давлатӣ яке аз ҷойҳои намоѐнро ишғол мекунад.
Мо бо ифтихор гуфта метавонем, ки имрӯз бонуи тоҷик роҳбари кордон, муҳақиқи донишманд,
табиби ҳозиқ, соҳибкори муваффақ ва албатта, тарбиятгару омӯзгори меҳрубон аст.
Дар баробари ин, рисолат ва фазилати бузурги тарбияи фарзанди солиму солеҳро ба инобат
гирифта, тибқи қонунгузории кишвар барои занҳое, ки панҷ ва зиѐда аз ин фарзанд таваллуд кардаанд ѐ
кӯдаки маъюбро нигоҳубин ва тарбия намудаанд, ҳангоми ба нафақа баромадан имтиѐз дода шудааст ва
онҳо ҳуқуқ доранд, ки панҷ сол пеш аз синни муқарраршуда ба нафақа бароянд[8].
Зани тоҷик ҳамеша толиби сулҳу ваҳдат, ободӣ оромии диѐр буду ҳаст Ин рисолати раҳнамои
рӯзгори бонувони мост.
Бо назардошти хусусиятҳои хоси фарҳанги оиладории шарқӣ, аз ҷумла суннату ойинҳои неки
тоҷикон ҳар як модар вазифадор аст, ки дар хусуси ба ҳаѐти мустақилона омода намудани фарзандон,
хусусан духтарон, дар шуури онҳо тарбия кардани фарҳанги оиладорӣ, одобу ахлоқи ҳамида ва сабру
таҳаммул кӯшиши доимӣ дошта бошад[4].
Вохўриҳои сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон бо занони фаъоли ҷумҳурӣ дар арафаи Иди
Модарон ба ҳукми анъана даромадааст. Ин гувоҳи он аст, ки занон дар ҷомеаи мо қувваи бузург буда,
имрӯз ҳаѐти ҷамъиятию сиѐсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии ҷумҳуриро бе иштироки занон тасаввур кардан
имконнопазир аст. Дар ин бора Президент дар яке аз суханрониаш чунин қайд кардааст: «Ман қаблан
борҳо гуфта будам ва ҳоло мехоҳам бори дигар таъкид намоям: занону духтарон дар ҷомеаи мо нерўи
бузурганд ва агар онҳо нахоҳанд, ягон қувва моро аз роҳи пешгирифтаамон, яъне роҳи бунѐди давлати
мутамаддин ва демократӣ бозгардонда наметавонад»[2].
Зимни суханронӣ ва мулоқотҳо бо бонувони кишвар Президенти мамлакат борҳо ба нақши
занону духтарони ғайратманди ҷумҳурӣ дар таҳкими пояҳои давлатдории навини Тоҷикистон баҳои
баланд дода, ба муҳимтарин масъалаҳои ҳалталаби ҳаѐти занони мамлакат, мақом ва масъулияти онҳо
дар рушди ободии Тоҷикистон, эҳѐи анъанаҳои неки ниѐгон, танзими расму оинҳои мардумӣ, тарбияи
фарзандони солиму дорои тафаккури наву созанда, тайѐр намудани кадрҳои соҳибмаърифат аз ҳисоби
160
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
занону духтарони оқилу ташаббускор таваҷҷўҳ зоҳир менамояд. Масъалаи мақом ва рисолати занонро
дар ҷомеаи имрўза пайваста бо таърих ва сарнавишти миллат дар маърази муҳокимаҳои доманадор
қарор дода, онҳоро ба бузургдошти муқаддасоти миллӣ ва суннатҳои ахлоқии халқ ҳидоят менамояд [2].
Бо тақозои замон сиѐсати давлат нисбати занон дигаргун шуда, мавқеи эшон дар ҷомеа ва дар
оила ҷои муносибро ишғол менамояд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти
Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба рушду камоли занон пайваста эътибор медиҳад, ҳамеша
нисбати занон ғамхорӣ менамояд ва умед мекунад, ки онҳо дар роҳи эҳѐи арзишҳою муқаддасоти
осебдида ва коҳишѐфтаи миллӣ, оину анъаноти волои гузаштагон зиѐда мусоидат намуда, мазмунҳои
аниқ ва ғояҳои олии ватанхоҳона ва башардўстонаи мероси бузурги тоҷиконро дар зеҳну тафаккур ва
ҳастию вуҷуди халқ, махсусан насли ҷавони кишвар парвариш хоҳанд дод. Бино ба таъкиди Сарвари
давлат меросбарӣ ва пайванди маънавии наслҳо, идомати одобу ахлоқи ҳамида ва бақои анъанаҳои
шоистаи ниѐгон, қабл аз ҳама, ба хидмату фидокории бонувон вобаста мебошад.
Занони Тоҷикистон аз ғамхории пайдарпаи роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон рӯҳбаланд гардида,
кӯшиш менамоянд, ки софдилона меҳнат кунанд, дар бунѐди ҷомеаи демократӣ, хушбахтии инсоният,
ваҳдат ва сулҳу пойдор саҳми худро гузоранд. «Асоситарин ва муҳимтарин меъѐри Конститутсияи
мамлакат ” бунѐди ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунѐд ва дунявӣ, ки шоҳроҳи пешрафту тараққии
Тоҷикистони навин мебошанд, маҳз бо шарофати ҳамовозию дастгирии фаъолона ва қотеъонаи занони
Тоҷикистон мавқеи устувори пойдори худро пайдо кард» - қайд кардааст Президенти кишвар Эмомалӣ
Раҳмон.
Дастоварди бузургтарини халқи мо дар тўли зиѐда аз 25 соли истиқлолият ин барқарор намудани
сулҳу суботи комил ва ваҳдати миллӣ, таъмини рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ, таҳкими
худшиносиву худогоҳӣ, болоравии ҳисси ватандўстиву ватандорӣ дар миѐни тамоми табақаҳои ҷомеаи
Тоҷикистон аст, ки маҳз ба шарофати заҳмати бепоѐн, кўшишу талошҳои ҷонсўзонаи фарзанди фарзонаи
миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ
Раҳмон муяссар гардид.
Пайнавишт:
1.
Эм о ма л ӣ Ра ҳ м он ” П е шв о и ми лла т . ” Ду ша нб е , 2 0 1 6 .
2.
Эм о ма л ӣ Ра ҳ м он : Зи нда г ӣ а з м ода р са р ча ш ма м ег ира д . Му р а т т иб Р .
Қу р бон ов а . ” Ду ша нб е : Ади б , 2 0 1 3 .
3.
Раҳмонов Э. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунѐдкорӣ.- Ҷилди
сеюм.-Душанбе: Ирфон, 2001.
4.
Занони Тоҷикистон. Китоби 1, Душанбе, 2012.
5.
История тадҷикского народа. Т. VI. ” Душанбе, 2011.
6.
Умаралиева Ӯ, Бонувони зиндагисоз, - Хуҷанд, 2013.
7.
Умаралиева Ӯ, Нигини миллати тоҷик, - Хуҷанд, 2011.
8.
Шарифзода А, Қосимӣ З, Фархундапай. ” Душанбе 2014.
***
MAKTABGACHA TA`LIM MUASSASALARIDA JISMONIY TARBIYA MASHG`ULOTLARIGA
QO`YILADIGAN DAVLAT TALABLARI
Samarqand Davlat Universtiteti
O`zbekiston Respublikasi Samarqand shahar
Ilmiy rahbar: professor. Haydarov Bahtiyor Tojiyevch Maktabgacha ta`lim fakulteti dekani
Ibroimova Gulhayo Xolboyevna Samarqand davlat universiteti o`qituvchisi
ibroimova89@bk.ru
Annotatsiya. Maktabgacha ta`lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg`ulotlariga qo`yilgan davlat
talablari asosida yo`riqchilarning mashg`ulotni o`tkazish jarayoni, jismoniy tarbiya mashg`ulotini qismlarga
bo`lish, indeviduallilik va yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda mashg`ulotni amalga oshirish, jismoniy
tarbiya mashg`ulotlari natijasida bolalarda ko`nikmalarning shakllanishi.
Kalit so`zlar: Davlat talablari, ko`nikma, rivojlantirish, malaka, indikator, Ilk qadam, motorikalar,
jismoniy rivojlanish.
Bugungi kunda Maktabgacha ta`lim muassasalarni har tomonlama rivojlantirish, maktabgacha ta`lim
yoshdagi bolalarning salomatligini mustahkamlash, intellektual salohiyatini va bilim darajasini oshirish
maqsadida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan ko`plab qaror va farmonlar ishlab chiqarilmoqda.
Bularga misol qilib oladigan bo`lsak, ‚2017-2021-yillarda maktabgacha ta`lim tizimini yanada takomillashtirish
161
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
chora-tadbirlari to`g`risida‛gi PQ-2707 sonli Qarori, ‚Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish choratadbirlari to`g`risida‛gi PQ-3031 sonli Qarori, ‚O`zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi
faoliyatini tashkil etish to`g`risida‛gi PQ-3583 sonli Qarori, ‚Maktabgacha ta`lim tizimi boshqaruvini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida‛gi PF-5198 sonli Farmoni fikrimiz tasdig`idir.
Jismoniy tarbiya mashg`ulotlari bolalarni jismoniy mashqlarga muntazam o`rgatishning asosiy shaklidir.
Mashg`ulotlarning ahamiyati harakatlar madaniyatining kompleks shakllanishi, sog`lomlashtirish, ta`limiy va
tarbiyaviy vazifalarni muntazam amalga oshirishdan iboratdir. Bu vazifalarning bajarilishi bolalarning jismoniy
kamoloti, organizmning funksional takomillashuvi, ular sog`lig`ining mustahkamlanishi, to`g`ri harakat
ko`nikmalarining egallanishi, jismoniy sifatlar hamda jismoniy tarbiya va sportga nisbatan qiziqishni uyg`otib,
shaxsni har tomonlama rivojlantirishini ta`minlaydi.
Biz jismoniy tarbiya mashg`ulotlariga qo`yiladiga Davlat talablari to`g`risida bilib olishdan oldin,
Davlat talablarining o`zi haqida ma`lumotga ega bo`lishimiz kerak.
Davlat talablari ” bu unda ishtirok etadigan ota-onalar, pedagoglar va barcha katta yoshdagilar uchun
bola rivojlanishi to`g`risida ma`lumotlar beradigan hujjat hisoblanadi.
Davlat talablari 4 bobdan iborat bo`lib,
1-bob ‚Umumiy qoidalar‛,
2-bob ‚Davlat talablarining maqsad, vazifa va asosiy tamoyillari‛,
3-bob ‚Davlat talablarining tarkibi‛
4-bob ‚Yakuniy qoidalar‛.
Davlat talablarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ‚Jismoniy rivojlanish, o`z-o`ziga xizmat va
gigiyena‛ yo`nalishi mavjud bo`lib, bu yo`nalish o`z ichiga quyidagilarni oladi:
“
bolalarning jismoniy rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va uning oldini olish bo`yicha
chora-tadbirlar belgilash;
“
doimiy ravishda bolalarning jismoniy rivojlanishlarini tahlil qilib borish;
“
bolalarning jismoniy rivojlanishi bo`yicha oila bilan hamkorlik qilish;
“
sog`lom turmush tarzining muhimligini tushuntirish va uni ta`lim-tarbiya jarayoniga tadbiq
etish.
Mazkur yo`nalishda bolaning rivojlanish jarayonlari quyidagi bosqichlar orqali kechadi:
Yirik motorikani rivojlantirish ” bunda bola yurish (tez va sekin), yugurish
(tez, sekin va ilon izi bo`lib), sakrash (uzunlikka va balandlikka), zina bo`ylab yuqoriga yurish (yurish,
yugurish, sakrash) vaqtida o`zining tana a`zolarini boshqarishni o`rganadi;
Mayda motorikani rivojlantirish ” bunda bola biron-bir faoliyatni yanada aniqroq bajarish
(ushlash, ochish, yopish, qirqish) uchun o`z qo`llari va barmoqlarini ishlatish va ulardan foydalanish malakasiga
ega bo`ladi;
Sensomotorikani rivojlantirish ” bunda bola o`z harakatlarini boshqarish uchun sezgi
organlaridan (ko`rish, eshitish, qo`l bilan his qilish, hid bilish) foydalanadi;
Madaniy-gigiyenik malakalar ” bunda bola o`z sog`lig`ining muhofazasiga ta`sir etuvchi shaxsiy
gigiyenik malakalarni egallaydi.
Bola yirik motorikani rivojlantirish bosqichida o`z tanasini boshqara olishi, bir yo`nalishda
maqsadli harakatlana olishi; mayda motorikani rivojlantirish bosqichida qo`l va barmoq harakatlarini nazorat
qila olishi, o`yinchoq va kundalik ehtiyoj predmetlaridan foydalana olishi; sensomotorikani rivojlantirish
bosqichida o`z xatti-harakatlarini sezish organlari yordamida boshqara olishi; madaniy-gigiyenik malakalar
bosqichida madaniy-gigoyenik malakalarga ega bo`lishi lozim.
O`zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta`lim muassasalar uchun ‚Ilk qadam‛ davlat dasturi
qabul qilingan. Dastur O`zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta`lim Vazirligining 2018-yil 7-iyuldagi 4-sonli
hay`at yig`ilishi qarori bilan tasdiqlangan. Bu hujjatda maktabgacha yoshdagi bolalarning Yoshi va individual
xususiyatlarini inobatga olgan holda talablar va vazifalar berib o`tilgan.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida ‚Ilk qadam‛ davlat dasturidan kelib chiqqan holda,
jismoniy mashg`ulotlar haftada 2 marta o`tkaziladi va biri toza havoda amalga oshiriladi. Kuzda, qishda va
bahorda binoda hamda ochiq havoda o`tkaziladi. Yoz paytida barcha mashg`ulotlar (yomg`irli kunlardan
tashqari) ochiq havoda, sport maydonchasida olib boriladi. Binod ava ochiq havoda olib boriladigan mashqlar
o`zaro izchillikda bo`lishi lozim.
Davlat dasturidan kelib chiqqan holda, jismoniy tarbiya mashg`uloti 4 qismga ajratiladi, ya`ni
kirish qismi, tayyorgarlik qismi, asosiy qism va yakuniy qism. Kirish qismda kichik guruhlarda 2-4 daqiqagacha,
o`rta guruhlarda 3-5 daqiqagacha, katta guruhlarda 4-6 daqiqagacha davom etadi. Tayyorgarlik qismi bola
organizmini asosiy qismga tayyorlashdan iborat. Bu qismda saf mashqlari va umumrivojlantiruvchi mashqlar
amalga oshiriladi. Asosiy qismda quyidagi pedagogik vazifalar hal qilinadi: bolalarga yangi mashqlar o`rgatish,
ilgari o`tilgan mashqlarni takrorlash va mustahkamlash, harakatlar bo`yicha bolalarning malaka va
ko`nikmalarini takomillashtirish, jismoniy sifatlarni tarbiyalash. Mashg`ulotning bu qismida bola organizmiga
anchagina jismoniy ta`sir ko`rsatiladi. Mashg`ulotning asosiy qismiga asosiy harakatlarga oid hamda umumiy
rivojlanish mashqlariga doir har xil mashqlar, harakatli o`yinlar, sport o`yini qismlari kiradi. Yakuniy qismda
esa bola organizmini dastlabki holatga qaytarish uchun tinchlantiruvchi harakatlar bajartiriladi.
162
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlariga qarab 4 guruhga bo`linadi: kichik,
o`rta, katta va maktabga tayyorlov. Har bir guruhda bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olib va
davlat talablaridan kelib chiqqan holda mashg`ulotlar amalga oshiriladi. Bu guruhlarda mashg`ulotlar davomida
turli xil ko`nikmalar shakllanadi. Bularga misol qilib oladigan bo`lsak, kichik guruhda bolalarga na`muna
bo`yicha mashqlarni ko`rsatish, dars davomida asosan o`yin mashg`ulotlari tashkil etish, boshlang`ich
harakatlarni o`rgatish, qisqa muddatli mashg`ulotlar olib boorish orqali jismoniy tarbiya mashg`ulotlari amalga
oshiriladi. O`rta guruhda harakat oyna ko`rinishida ya`ni yo`riqchining o`zi bolalarga ko`rsatgan hold abo`lishi
kerak, kompleks qo`l mashqlarini, ayniqsa qo`l va barmoqlarni mustahkamlash uchun mashqlarni o`z ichiga
olishi kerak. Asta-sekin joyda harakat qilish qobiliyatini rivojlantiradigan mashqlarni (masalan, hamma joyda
turish, markazga yig`ilish va o`rindiqqa qaytish, tik turib qo`l ko`tarish, tanani o`ngga va chapga aylantirish
kabi) yo`riqchi kiritishi mumkin. Tanish mashqlarni qayta-qayta takrorlab, sensomotorik tasodifiy xotirani
rivojlantirish lozim.
Katta guruh yoshidagi bolalar o`zlarini murakkab harakatli vazifalarni bajarishda qiyinchiliklarni
yengib o`tishga majbur qilishlari mumkin, ular o`z jism harakatlari va imkoniyatlarini o`rganadilar. Ularning
harakati yanada uyg`un bo`lib, tezda ko`nikmalari shakllanadi. Maktabga tayyorlov yoshidagi bolalar esa
allqachon ishtiyoqli bo`ladi. Ular harakatni muvofiqlashtirish bo`yicha murakkabroq harakatlarni amalga
oshirishlari va sifatli bajarishlariga erishish mumkin.
‚Ilk qadam‛ davlat dasturida yo`riqchining ish hujjatlari nimalardan iborat bo`lishi haqida ham
ma`lumot berib o`tilgan. Bular quyidagilar:
“
Haftalik mashg`ulotlar jadvali
“
Ish rejasi
“
Sport bayramlar ssenariylari
“
Tarbiyachi bilan hamkorlikda ishlash rejasi
“
Bolalar bilan yakka ishlash rejasi
“
Sport musobaqalari rejasi
Jismoniy tarbiya mashg`ulotlarining yosh xususiyatlari
Guruh yoshi
Ko`nikmalarning shakllanishi
Kichik
•
•
•
•
O`rta
•
Harkat oyna ko`rinishida bo`lishi kerak;
•
Kompleks qo`l mashqlarini, ayniqsa qo`l va barmoqlarni mustahkamlash uchun
mashqlarni o`z ichiga olishi kerak;
•
Asta-sekin, joyda (maydonda) harakat qilish qobiliyatini rivojlantiradigan
mashqlarni kiritishingiz mumkin (masalan, hamma joyda turish, markazga yig`ilish va
o`rindiqqa qaytish, tik turib, qo`l ko`tarish, tanani o`ngga va chapga aylantirish);
•
Mashqlar ixtiyoriy e`tiborni rivojlantirish, uni tarqatish va e`tibor hajmini
kengaytirish (masalan, asosiy pozitsiyani egallash, yelkalarni ko`tarish, qo`llaringizni
oldinga yurgizib turish, tizzalaringizni o`ramasdan oyoq barmoqlarini ko`tarish va
tushurish) e`tiborga olinishi lozim.
•
Tanish mashqlarni qayta-qayta takrorlab, motorik tasodifiy xotirani rivojlantirish.
•
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda quyidagilarni unutmasligimiz kerak:
Motorika faoliyatli mustaqil tartibga solish qobiliyatini oshiradi.
•
Bolalar o`zlarini murakkab harakatli vazifalarni bajarishda qiyinchiliklarni yengib
o`tishga o`zlarini majbur qilishlari mumkin, vazifalarni ongli ravishda bajarish.
•
Bolalarning harakatlarida ular o`z tanalari va imkoniyatlarini o`rganadilar.
Bolalar harakati yanada uyg`un va ishonchli bo`lib, tezda ko`nikmalarni o`rganadilar.
Katta
Na`muna bo`yicha mashqlarni ko`rsatish;
Dars davomida asosan o`yin mashg`ulotlari tashkil etish;
Boshlang`ich harakatlarni o`rgatish;
Qisqa muddatli mashg`ulotlar.
163
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Maktabga
tayyorlov
•
Dastlabki mashg`ulotlarni yakunlagan maktab guruhlariga tayyor bolalar jismoniy
tarbiya mashg`ulotlari davomida harakatni muvofiqlashtirish va harakat qilish nuqtai
nazaridan ko`nikmalarni bajarish mumkin. Ular allaqachon ishtiyoqli, chiniqqan bo`ladi.
Ruhiy jarayonlar ongli ravishda mashg`ulotlarga kiritilgan. Bolalar o`z imkoniyatlari
haqida obyektiv g`oyalarni shakllantiradilar. Ular harakat va harakatlantiruvchi faoliyatda
qat`iydir. Ular harakatni muvofiqlashtirish bo`yicha murakkabroq bilim olishni istashadi.
Ular murakkab harakatlarni amalga oshirishlari va sifatli bajarilishiga erishish mumkin.
Agar biror vazifani bajara olmasa, ular xafa bo`ladi va aksincha, harakatning
muvaffaqiyatidan katta quvonch his qiladilar.
Jismoniy tarbiya yo`riqchisining ish hujjatlari
•
aftalik mashg`ulotlar jadvali
H
•
I
sh rejasi
•
port bayramlar ssenariylari
•
arbiyachi bilan hamkorlikda ishlash rejasi
S
•
olalar bilan yakka ishlash rejasi
B
•
port musobaqalari rejalari
S
164
T
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, umuminsoniy qadriyatlarning milliy mohiyatlari bo`lmish sport va
jismoniy tarbiya davlat siyosatiga aylangan istiqlol zamonida sog`lom avlodni tarbiyalash va shakllantirish bosh
vazifalardan hisoblanadi. Jismoniy tarbiya va sport barcha yoshdagi fuqarolar uchun suv va havodek zarur
kundalik ehtiyojidir. Shu sababli bugungi kunda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish asosiy maqsad qilib
qo`yilgan. Bu maqsadga erishish uchun birinchi navbatda yosh avlodni ya`ni maktabgacha yoshdagi bolalarni
jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug`ullanishi uchun shart-sharoitlar yaratib berishimiz va ularning
jismoniy tarbiya va sportga qiziqishini uyg`otishimiz lozim. Chunki insonning kelajakda qanday shaxs bo`lib
yetishishi uning yoshligida olgan ta`lim va tarbiyasi bilan uzviy bog`liqdir. Bunga misol qilib oladigan bo`lsak,
binolarni qurishda uning poydevori mustahkam bo`lmasa, bu bino qulab tushadi. Shundan kelib chiqqan holda,
agar bola yoshligidan yaxshi ta`lim-tarbiya olsa, undan kelajakda yetuk kadr yetishib chiqadi.
Adabiyotlar
“
‚O`zbekiston Respublikasining maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yilgan davlat
talablari‛.
“
O`zbekiston Respublikasi ‚Ilk qadam‛ davlat dasturi 2017.
“
Tadjieva M.X. Xusanxodjayeva S.I. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi: 2017 Toshkent
“
А.B. Keneman D.B. Xuxlayeva Toshkent.1988.
“
R.S. Salomov Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi 2015.
“
Internet sayti: Ziyo.net, Pedagog.uz
***
ЗАМОНҲОИ ФЕЪЛ ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСӢ
Иброҳимова Нилуфар Илҳомовна
Магистранти курси 2-юми
Факултети забонҳои хориҷӣ
Ихтисоси забони англисии
Донишкадаи омузгории Тоҷикистон
дар шаҳри Панҷакент
E-mail: ibrokhimova.nilufar@mail.ru
Вожаи калидӣ: замонҳо, грамматика,феълҳо, гузашта, давомдор.
Замони гузашта
Замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддӣ)
Феъли замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддӣ) аз асоси замони гузашта ва бандакҳои феълӣ
сохта мешавад. Шахси сеюми танҳои ин феъл бо асоси замони гузашта баробар аст.
Ҳамаи феълҳои гузаштаи наздик ба тарзи зер тасриф меѐбанд:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман хондам
1. мо хондем
2. ту хондй
2. шумо хондед
165
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
3. вай (у) хонд
3. онҳо хонданд
хобидам, намуд, монд, омадам, овард, рафтам, гуфтед
Замони гузаштаи нақлӣ
Замони гузаштаи накли аз шакли феъли ҳоли (сифати феълии) феъли асос, бо иловаи бандакҳои
хабарй сохта шуда, ба таври зер тасриф меѐбад:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман навиштаам
1. мо навиштаем
2. ту навиштай
2. шумо навиштаед
3. вай (ӯ) навиштааст
3. онҳо навиштаанд
мондаам, ваъда кардааст, навиштааст, гуфтааст, ҷавоб додаанд, вайрон кардаанд, мерос мондааст.
хушрӯйтар намудааст
Шаклҳои ифодаи феъли нақлӣ
Маъниҳои нақлии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меѐбанд.
1. Чунон ки аз мисолхои боло дида мешавад, шакли тасрифии феъли наклй шакли пурра ва асосй
мебошад, ки дар забони гуфту-гӯй, забони адабй (назму наср) серистеъмол аст. Тасрифаш: омадаам,
омадаӣ, омадааст (-ем, -ед, -анд).
2. Аз гузаштаи нақлии шахси сеюми танқо шупидаст бо иловаи бандакҳои хабарӣ тарзи дуюми феъли
наклй ҳосил мешавад, ки тасрифаш чунин аст: (бештар дар назм)
Танҳо
Ҷамъ
1. шунидастам
1. шунидастем
2. шунидастй
2. шунидастед
3. шупидаст
3. шунидастанд
Кунун разми Сӯҳробу Рустам шунав,
Дигархо шунидастй, ин хам шунав.
(Ф и р д а в с й).
3. Феъли наклй ба шакли феъли ҳол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси -а) омада, маънои
замони гузаштаи наклиро ифода мекунад. Ин шакли ифодаи феъли наклй дар назму насри классики қоидаи
маъмулй буд, аммо дар забони ҳозира танҳо дар назм ба кор бурда мешавад. Ин шакл ғайри тасрифист ва аз
рӯи мазмуни матн одатан шахси сеюми танҳоро мефаҳмонад:
~ Ин мавқеъ, ки имрӯз Бухорост, обгир будаст ва баъзе аз вай наистон буда, дарахтзор ва марғзор
буда ва баъзе ҷой чунон буда, ки ҳеҷ ҳайвони ноѐб наѐфтӣ {«Таърихи Наршахй»).
4. Сифати феълии замони гузашта бо суффикси -гй маънои замони гузаштаи наклиро ифода карда
метавонад. Ин шакл ба ҳамин маънй дар нутқи гуфтугӯӣ ва насри бадей серистеъмол буда, ҳамчун шакли
ғайритасрифӣ дар ҳамаи шумораҳо ба як шакл истеъмол мешавад: ман, ту, вай; мо, шумо, онҳо „
хондагй, дидагй...:
Замони гузаштаи ҳикоягӣ
Феъли замони гузаштаи ҳикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакҳои
феълй сохта мешавад. Тасрифи ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман механдидам
1. мо механдидем
2. ту механдидй
2. шумо механдидед
3. вай механдид
3. онҳо механдиданд
Гузаштаи ҳикоягй ҳаминро мефаҳмонад, ки амал дар замони гузашта бардавом вокеъ шудааст,
вале натиҷаи он. яъне анчом ѐфтан ѐ наѐфтанаш маълум нест.
Мисолҳо: ман мепухтам, пеш меомаданд, равған мекарданд, чизе менавишт, аланга мегирифт, пайдо
мекардам, завқ мекарданд, нӯшида менишаст, карда метавонанд, медаромад, мепурсидем.
Замони гузаштаи ҳикоягии нақлӣ
Шакли замони гузаштаи ҳикоягии наклӣ аз гузаштаи нақлӣ бо иловаи
мешавад. Давомнокӣ ва мӯлкаратиро мефаҳмопад: Тасрифаш чунин аст:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман мехондаам
1. мо мехондаем
2. ту мехондай
2. шумо мехондаед
3. вай мехондааст
3. онҳо мехондаанд
префикси
ме-
Тобишҳои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушоҳида мешавад.
166
сохта
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мисолҳо: Ёд мегирифтааст, такрор карда мегуфтааст, баѐн мекардааст, ҷўфт мерондааст, мувофиқ
мешудааст, нағз медонистаанд, ба ҷанг мефиристодааст, шахсан месупурдааст
Замони гузаштаи дур
Феъли замони гузаштаи дур аз шакли феъли ҳоли (сифати феълии) феъли асосй бо иловаи шакли
замони гузаштаи феъли ѐридиҳандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасриф меѐбад:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман дида будам
1. мо дида будем
2. ту дида буди
2. шумо дида будед
3. вай дида буд
3. онҳо дида буданд
Ҷумла:
Модарам як ҷуволча
тутмавиз хушконда монда буд (С.Айнї).
Мисолҳо: омада буданд. дода будам, карда будам, дида ва шунида буд, нарафта будам, расида буд,
рафта буданд, расида буданд, ба болои сар омада буд, пайдо шуда буданд, гуфтанй будам, гуфтани будӣ,
гуфтани буд.
Шакли гузаштаи дури
феълҳои истодан, нишастан (шиштан), хобидан (хоб кардан) ва баъзе феълҳои дигар, ки одатан ѐ дар
мавридаш, ҳолату вазъиятро мефаҳмонад, моҳиятан муродифи шаклҳои гузаштаи ҳикоягии онҳо мебошапд.
Масалан: муќоиса кунем:
нишаста буд—менишаст, хобида буд—мехобид, истода буд—меистод, гӯш дода буд—гӯш медод ва
ғайраҳо.
Замони гузаштаи дури нақлӣ
Замони гузаштаи дури нақлӣ аз феъли ҳол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва
шакли феъли будан ва бандакҳои хабарӣ сохта мешавад. Тасрифаш:
Танҳо
Ҷамъ
1.
ман рафта будаам
1. мо рафта будаем
2.
ту рафта будаӣ
2. шумо
рафта
будаед
3.
вай рафта будааст
3. онҳо
рафта
будаанд
Мисолҳо: истиқомат карда будааст, бино карда нашуда будааст, омада буданд, оварда будааст
Замони гузаштаи дури давомдор (муайян)
Замони гузаштаи дури давомдор (муайян) аз шакли феъли ҳоли (сифати феълии) асосй ва шакли
гузаштаи дури феъли ѐридиҳандаи истодан таркиб меѐбад. Дар ин гуна таркиб феъли ѐридиҳандаи истодан
маънии давомнокии амал, ѐридиҳандаи будан гузаштаи дурро мефахмонад. Тасрифаш чунин аст:
Танхо
Ҷамъ
1. ман дида истода будам
1. мо дида истода будем,
2. ту дида истода буди
2. шумо дида истода будед
3. ӯ дида истода буд
3. онҳо дида истода буданд
Мисолҳо: хандида истода буд, тайѐр карда истода будам, ҳайрон шуда истода буд, ѐд гирифта
истода будам, ба тарафи баландй баромада истода буд, маътал шуда истода будам, дида истода будам
Гузаштаи дури давомдори (муайяни) наклӣ
Замони гузаштаи дури давомдори (муайяни) наклӣ аз шакли феъли ҳолӣ (сифати феълии) феъли
асосй ва феъли ѐридиҳандаи истодан дар шакли гузаштаи дури наклй ташкил меѐбад. Тасрифаш чунин аст:
Танҳо
Ҷамъ
1. рафта истода будаам
1. Рафта истода будаем
2. рафта истода будаӣ
2. рафта истода будаед
3. рафта истода будааст
3. рафта истода будаанд
Мисолҳо: хӯрда истода будааст, навишта истода будаед, тайѐрй дида истода будаанд.
Замони гузаштаи эҳтимолӣ
Феъли гузаштаи эҳтимолӣ амали воқеъшудаеро мефаҳмонад, ки гӯянда дар бораи он бо шубҳаю
тахмин, гумону эҳтимол сухан меронад.
167
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Гузаштаи эҳтимолӣ аз сифати феълии замони гузашта бо суффикси -гй ва иловаи бандакҳо сохта
мешавад. Вай ду тарзи ифода дорад:
тарзи якум:
ман хондагиям, ту хондагии, вай хондагист; мо хондагием, шумо хондагиед, онҳо хондагиянд;
тарзи дуюм (аз шахси сеюми танҳо бо иловаи бандакҳо):
ман хондагистам, ту хондагистй, вай хондагист (-ем, -ед, -анд).
Замони гузаштаи шартӣ-хоҳишмандӣ
Ин шакл аз сифати феълии замони гузашта бо шакли аористи феъли будан сохта мешавад ва
амали воқеъшудаеро мефаҳмонад, ки ба шарте вобаста мебошад: рафта бошам, рафта бошӣ, рафта бошад;
рафта бошем, рафта бошед, рафта бошанд.
II. ЗАМОНИ ҲОЗИРАИ ФЕЪЛ
Феъли замони ҳозира амалеро мефаҳмонад, ки ҳангоми сухан кардан дар бораи он давом дорад.
Замони ҳозираи давомдор (муайян)
Феъли хозираи давомдор (муайян) аз шакли феъли ҳоли (сифати феълии) феъли асосї ва шакли
гузаштаи нақлии феъли ѐридихандаи истодан таркиб меѐбад. Тасрифаш чунин аст:
Танхо
Ҷамъ
1. ман шунида истодаам
1. Мо шунида истодаем
2. ту шунида истодай
2. Шумо шунида истодаед
3. вай шунида истодааст
3. Онҳо шунида истодаанд
Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маъниҳои зерин истифода мешавад:
Ҳозираи давомдор (муайян), ки амали дар айни ҳол ҷараѐндоштаро мефаҳмонад:
Мисолҳо: ғалаба карда истодаем, рафта истодай, ронда истодааст, зада истодаанд, ба ман расида
истодааст, хонда истодааст, нишон дода истодаанд, нафас кашида истодааст, шуда истодааст, ба тарафс
кашолакунон бурда истодааст.
Замони ҳозира-оянда
Феъли замопи ҳозира-оянда аз асоси замони ҳозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо
бандакҳои феълӣ тасркф меѐ-бад. Масалан:
Ҷамъ
Танҳо
1. Мо мераве
2.Шумо меравед
1. Ман меравам
3.
Онҳо мераванд
2. Ту меравй
3. Ў меравад
Э з о х: 1. Феъли доштан (ба маънои доро будан, соҳиб
будан) аз ҷињати сохт ғайри қоидаи умумии шакли ҳозираоянда, вале айнан ба ҳамон маъно, ба шакли аорист (бе
префикси ме-) тасриф мешавад: дорам, дорї, дорад (дорем,
доред, доранд) :
Феъли доштан ба маънихои дигар, дар феълхои
таркибии номй (дуст доштан, нигоҳ доштан, пинхон доштан) ва феъли боздоштан дар шакли ҳозира-ояндл
префикси ме- кабул мекунад:
Аз одамоне, ки чашм аз хамсӯҳбат пинҳон медоранд, эхтиѐт шудан даркор, мегӯянд
(Муҳаммадиев).
3. Феъли дӯст доштан ба ду шакли баробармаъно „ хам ба шакли ҳозира-сянда ва хам ба шакли
аорист (бештар дар назм) омада метавонад: Ба назарам, пиразан ҳам туро дӯст медорад (Раҳим Ҷалил).
Дӯст дорам рӯи некуи туро.
Феъли замони ҳозира-оянда шакли муштаракест, ки бо моҳияти грамматикии худ тобиши
маъноии ҳар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишҳои маъной дар матн муайян меша-ванд.
1. Шакли ҳозира-оянда амали доимии бо замони ҳозира алокамандро мефаҳмонад,
Мисолҳо: ӯзбекиро мефаҳманд, пул меғундорад, ниҳол мешинонад, бад мебинам, сероб мерӯяд, ҳайрон
мешавед, истиқомат мекунем, гирифта бармегарданд, баргашта меравам
III. ЗАМОНИ ОЯНДАИ ФЕЪЛ
Феъли замони ояида амалеро мефаҳмонад, ки он пас аз лаҳзаи нутк, яъне баъд аз сухан рондан
дар бораи вай воқеъ мешавад. Ба эътибори чунин маънии грамматики чанд шакли феъли мавҷуд аст, ки
бевосита ѐ вобаста ба матн замони ояндаро ифода мекунад. Шаклҳои зерини феъл ба ҳамин гурӯҳ дохил
мешаванд.
ФЕЪЛИ ФАРМОИШ
168
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Феъли фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва фаќат шахси дуюми танхову чамъ дорад, ки
шахси танҳои он асоси замони ҳозира ҳисоб меѐбад:
паз — пазед (пазетон),
хӯр — хӯред/хӯретон ва ғ.
Гир – гиред/гиретон
Ин шакли феъл бо префикси би- омада метавонад (бирав „ биравед) ва шакли танхои он гохо дар
назм бо префикси ме- меояд (мерав, мехон, мебош). Тобишҳои маъноии феъли фармоиш дар матн зоҳир
мешаванд.
АОРИСТ
Шакли аористи феъл аз асоси замони ҳозира бо иловаи бандакҳои шахсии феъл сохта шуда, ба
таври зер тасриф меѐбад:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман хонам
1. мо хонем
2. ту хонй
2. шумо хонед
3. вай (ӯ) хонад
3. онҳо хонанд
Замони ҳозира-оянда
Феъли замони ҳозира-оянда аз асоси замони ҳозира бо префикси ме- ва иловаи бандакҳои шахсии
феъл сохта мешавад. Ин шакл ғайр аз ифодаи амали доимию давомноки замони ҳозира ва нақли амали
гузашта, вобаста ба маънии номаш амали замони ояндаро ҳам мефаҳмонад:
ба Путин мебари, ба ҳавлӣ медароям, гирифта меистӣ, ӯро мебинем, шуда мставонад
Замони ояндаи китобӣ
Ин шакли феъл аз асоси замони ҳозираи феъли ѐридиҳандаи хостан (хоҳ) ва шакли асоси замони
гузашта таркиб меѐбад. Ҷузъи якум (феъли ѐридиҳанда) доимист, вай бандакҳои феълӣ қабул карда, шахсу
шумораро мефаҳмонад. Префикси инкорй низ бо ҳамин ҷузъ меояд (хоҳам рафт „ нахоҳам рафт). Ҷузъи
дуюм (феъли асоси) вобаста ба ифодаи маънии луғавй иваз шуда меистад ва тасриф намеѐбад. Масалан:
Танҳо
Ҷамъ
1. ман хоҳам гуфт
1. мо хоҳем гуфт
2. ту хоҳӣ гуфт
2. шумо хоҳед гуфт
3. вай (ӯ) хоҳад гуфт
3. онҳо хоҳанд гуфт
Ин шакли феъл адабӣ - китобй буда, дар заболи ҳозираи тоҷик ҳам ба ҳамин услуб мувофиқ кор
фармуда мешавад.
Замони ояндаи эҳтимолӣ
Сиғаи эҳтимолӣ шакли ҳозира-оянда хам дорад, ки бештар замони ояндаро далолат мекунад. Ин
шакли феъл аз сифати феълии замони ҳозира-оянда бо суффикси -гй ва шакли пурра ѐ кӯтоҳи бандакҳои
хабарӣ сохта мешавад (ниг: Сиғаи эқтимолй).
Замони ҳозира-оялдаи эҳтимолӣ ду тарзи ифода дорад: тарзи
якум: мерафтагиям, мерафтагии, мерафтагист ва ғ.; тарзи дуюм: мерафтагистам, мерафтагистй,
мерафтагист (-ем, -ед, -анд):
мехӯрдагист, метапидагист, мерафтагист, мекардагистем, будагист
Рӯйхати адабиѐти истифодашуда:
1.
2.
3.
4.
Барабаш, Г.А. «Грамматика английского языка»/1983
Бархударов Л.С. Граматика английского языка /1985
Коушанская В.Л. ‚A grammar of the English language‛ ” Москва, 1967г.
Н. Туйғунов, Ф. Сангинов. ‚Мухтасар қоидаҳои забони англисӣ‛ Душанбе ‚Пойтахт‛-
5.
6.
7.
8.
И.М. Бурман. «Грамматика английского языка». Москва. 1994
Бонк Н.А., ‚Учебник английского языка» 1-2 часть.-Москва. 1995.
https://sentenceswith.com/sentences-with-the-indefinite-article-aan/
https://www.englisch-hilfen.de/en/grammar/artikel.htm
2012
***
169
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
АРТИКЛҲО (A/AN ВА THE) ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСӢ
Иброҳимова Нилуфар Илҳомовна
Магистранти курси 1-уми,Факултети забонҳои хориҷӣ
Ихтисоси забони англисии Донишкадаи омузгории Тоҷикистон
дар шаҳри Панҷакент E-mail: ibrokhimova.nilufar@mail.ru
Вожаи калидӣ: артикл, грамматика, a/an ва the
Дар забони дилхоҳ қоидаҳо ва истисноҳо вуҷуд доранд. Ҳамчуноне, ки маълум аст, дар забони
англисӣ ду намуди артикл мавҷуд аст. Артиклҳо калимаи ѐрирасони забон мебошанд.
1.
Артикли номуайянӣ (the indefinite article)- пеш аз исмҳои танҳои ҷондор ва беҷон
истифода бурда мешавад ва ду шакл дорад: ‚a‛ ва ‚an‛
Артикли номуайянии ‚a‛ -ро пеш аз исмҳои танҳое, к ибо ҳарфи ҳамсадо сар мешавад, гузошта
мешавад:
A boy-бача, a dog- саг, a girl-духтар, a table-миз, a tree- дарахт.
She is a nice girl. Give me a pen. Miss Elena is a good teacher.
Артикли номуайянии
‚an‛- ро пеш аз исмҳои танҳое, ки бо ҳарфи садонок сар мешаванд,
гузошта мешавад:
An ice-cream -яхмос, an umbrella-чатр, an orange-афлесун, an apple-себ. An apple a day keeps the
doctor away. I have an idea about how this might work.
Артикли a, an метавонанд пеш аз касбу кори одмон оянд.
I I am a doctor.
You are a teacher. She is a student.
Артикли номуайянии ‚a‛ ва ‚an‛ аслан аз калимаи «one» (як) пайдо шудааст ва барои ҳамин
пеш аз исмҳои танҳо истифода бурда мешавад.
2.
Артикли муайянии ‚the‛ (the definite article) ” пеш аз исми танҳо ва ҷамъ кор фармуда
мешавад ва он исмро (предметро) аз дигар предметҳои ҳамҷинсаш ҷудо мекунад.
Мисол: (for example)
I gave her the book she wanted.
The mother is going to the school.
Инҷо якчанд қоидаи истифодабарии артикли муфйянии ‚the‛:
1.
Артикли муайянии ‚the‛ -дар асос аз ишораҷонишин ‚that‛ (он, щамон) пайдо шудааст.
The film watched was very interesting. Филми тамошокардашуда, хеле диққатҷалбкунанда буд.
The book you gave was very interesting. Ҳамон китоби ба манн додаат хеле шавқовар буд.
2.
Артикли муайянӣ ҳамон вақт истифода бурда мешавад, ки агар ашѐ ҳам ба гӯянда ва ҳам
ба шунаванда маълум бошад.
Мисол: (for example)
This is a book. The book is very interesting. I see a dog. The dog is very
big.
3.
Пеш аз номҳои ҷуғрофӣ артикли ‚the‛ истифода мешавад.
Мисол: (for example)
The Syr Darya river, the Salween river, the Michigan lake, the Zarafshon river.
4.
Номҳои рӯзномаву маҷаллаҳо низ бо артикли ‚the‛ навишта мешаванд:
The ‚Zarafshan‛ newspaper, The ‚Tojikoni jahon‛ magazine.
5.
Чор самтҳои асосиро ҳамеша бо артикли ‚the‛ навишта мешаванд:
The West- Ғарб
The East-Шарқ
The South-Ҷануб
The North-Шимол
6.
Калимаҳое, ки аз рӯи мавҷудияташон ягона ҳастанд бо артикли ‚the‛ навишта
мешаванд: the moon-моҳтоб, the sun-офтоб, the sky- осмон, the earth-замин.
7.
Артикли ‚the‛- ро пеш аз шумораҳои тартибӣ истифода мебаранд:
The first floor, the second lesson and the seventieth of November.
Дар баъзе ҳолатҳо артиклҳо истифода намешавад, масалан пеш аз исмҳо:
Пеш аз номҳои шахсӣ: My name is Alisher.
Mr, Mrs, Miss, Sir, Madam, uncle, aunt, dad and mum.
Исмҳо бо ҷонишинҳои соҳибӣ ва ишоратӣ
Her cat is nice. This is an interesting book.
Пеш аз исмҳои мамлакатҳо, шаҳрҳо: I live in Panjakent. My mother comes from Japan.
Дар шумораҳои миқдорӣ: Open page seven, open text ten.
Дар иборащои зерин низ артикл истифода бурда намешавад:
170
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
at work
at night
at lunch
at home
at school
at noon
to go to school
to go to bed
to go to work
in winter
1.
2.
3.
4.
Рӯйхати адабиѐти истифодашуда:
Барабаш, Г.А. «Грамматика английского языка»/1983
Бархударов Л.С. Граматика английского языка /1985
Коушанская В.Л. ‚A grammar of the English language‛ ” Москва, 1967г.
Н. Туйғунов, Ф. Сангинов. ‚Мухтасар қоидаҳои забони англисӣ‛ Душанбе ‚Пойтахт‛-
5.
6.
7.
8.
И.М. Бурман. «Грамматика английского языка». Москва. 1994
Бонк Н.А., ‚Учебник английского языка» 1-2 часть.-Москва. 1995.
https://sentenceswith.com/sentences-with-the-indefinite-article-aan/
https://www.englisch-hilfen.de/en/grammar/artikel.htm
2012
***
ҚЎҚОН ХОНЛИГИ ТАНГАЛАРИ ВА ПУЛ МУНОСАБАТЛАРИ
Икромов Исмоилжон Иброҳимжон ўғли,
Қўқон Давлат Педагогика Институти Тарих факултети талабаси
e-mail: ikromov6691@mail.ru
tel: +998 90 526 66 91
Ҳар бир давлатнинг асосий тараққиѐтга етакловчи омилларидан бири иқтисодий ҳаѐтдир.
Иқтисодий муомала воситаси сифатида эса пул анча қадимги даврлардан бевосита давлат томонидан
юргизилиб борилади. XVIII аср бошларида ташкил топган Қўқон хонлиги ҳукмдорлари ҳам ўз ички ва
ташқи савдо-иқтисодий муносабатларни тартибга солиш мақсадида пул-молия сиѐсатини олиб
борганлар.
Қўқон хонлиги дастлаб ташкил топган вақтда ҳукмдорлар томонидан асосий эътибор мамлакат
мудофаасини яхшилаш ва ўзаро ички курашларга барҳам бериш билан банд бўлди. Фақатгина XVIII
асрнинг 70-йилларидан бошлаб, мамлакатда бирмунча барқарорлик ўрнатиганидан сўнг иқтисодий
ҳаѐтни тартибга солишга ҳаракатлар бошланади. Ушбу давр мобайнида давлатдаги олди-сотди, савдо
муносабатлари қўшни давлат пуллари, асосан Бухоро тангалари ва мол айирбошлаш тарзида олиб
борилган [1. б, 55]. Норбўтабий даврида дастлабки мис чақа тангалар зарб этилиб улар ‚қора фулус
(фулуси сиѐҳ) ѐки қора пул деб аталган, мамлакатдаги иқтисодий фаровонлик туфайли шундай битта
тангага бир дона қўй ҳам берилган [4. б, 67]. С.Ишанханов Норбўтабий давридаги уч маротаба зарб
қилинган пул наъмуналарини келтириб ўтади. Унга кўра дастлабки тангалар 1780-йилда мисдан зарб
қилиниб, олд тарафига ‚
‛ (Ҳайробод) орқа тарафига ‚
‛ (санайи 1195) номлари
битилган. Орадан беш йил ўтиб зарб қилинган иккинчи тангаларнинг олд тарафига ‚
(Наврузи 1210), орқа тарафига ‚
тангаларнинг олд тарафига ‚
‛
‛ номлари битилган бўлса, учинчи марта зарб этилган
‛ (Фулуси ройиж) ва орқа томонига зарб қилинган вақти
‚
‛(1215) битилган. Норбўтабий зарб қилдирган тангаларнинг оғирлиги 2,35 гр дан 4,55 гр гача
оғирликда бўлган. Аммо, ушбу тангаларнинг ҳеч қайси бирида зарб қилинган жой номи берилмаган [3. б,
6]. ‚Шоҳномайи Умархони‛, ‚Туҳфат ат-таворихи хони‛ асарларига кўра Фарғона водийсида XVI аср,
XVII аср охирларида ҳам ‚фулуси урганжи‛ номидаги пуллардан фойдаланилганлиги, ушбу 31 урганжи
бир олтин мисқолга тенг бўлиб то Олимхон томонидан янги пул зарб қилингунга қадар
фойдаланилганлиги баѐн қилинади [5. б, 159].
Норбўтабийдан сўнг ҳокимиятга келган Олимхон тарафидан ҳам мис чақа ва кумуш тангалар
зарб қилинган [1. б, 55]. Ва унинг даврига оид 10 турдаги зарбдаги тангалар мавжуд. Дастлабки тангалар
Олимхон тахтга келган йили зарб қилиниб, олд тарафига ‚
‛ (Олимбек 1216), орқа
тарафига ‚
‛ (Оқибати ҳайр, 12..) сўзлари битилиб, мисдан зарб этилган ва оғирлиги
3,44 гр дан 4,10 гр гача бўлган, лекин ушбу тангаларда зарб жойи қайд этилмаган. Хон томонидан
171
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
иккинчи марта пул зарби яна орадан бир йил ўтиб амалга оширилган. Тангаларнинг олд тарафига
‚
‛ (Оқибат ҳайр бод), орқа тарафига ‚
‛ (1217) сўзлари битилиб, ушбу тангаларнинг
оғирлиги 3,36 - 3,95 гр атрофида бўлган. Олимбек тарафидан 1805-йил, хонлик рутбасини олгунига қадар
яна 4 марта мис чақалар зарб қилинган. 1805-йилдан бошлаб кумуш тангалар зарб этила бошланади.
Дастлабки кумуш тангаларнинг олд тарафига ‚
‛ (Зарби Муҳаммад
Олим Норбўтахон, 1221), орқа тарафига ‚
‛ (Оқибат бод боқий дар жаҳон)
сўзлари ѐзилиб, ушбу тангалар 3,31 ” 3,38 оғирликда бўлган [2. б, 8]. Умуман олганда Олимхон тарафидан
жами 5 марта кумуш тангалар зарб этилиб, уларнинг фақат юқорида айтиб ўтганимиз, дастлабкисининг
санасигина маълум.
1810-йилда Қўқон тахтига Умархон келиши билан мамлакат ҳаѐтида катта ўзгаришлар содир.
Аввало, хонликнинг минтақадаги нуфузи ошиб, ҳудуди жуда ҳам кенгайди. Бухоро билан Марказий
Осиѐдаги рақобат кучайди. Умархон томондан Туркия ва Россия давлатларига илк элчилар жўнатилди.
Ҳукмдорлик анъаналарига мувофиқ тахтга чиқиши билан ўз номидан кумуш тангалар зарб қилдиради.
Дастлаб зарб қилинган тангаларнинг олд тарафига ‚
‛ (Муҳаммад Умар
Баҳодирхон), иккинчи тарафига ‚
‛ (Ҳўқанд, дирҳам, 1124) сўзлари битилиб
С.Ишанхановнинг маълумотларига қараганда улар 4,25 гр оғирликда бўлган [3. б, 18]. Манбаларга
таяниб айтиш мумкинки, Умархон томонидан шунга ўхшаш кумуш тангалар жами 8 маротаба зарб
этилган. Шу билан бирга Умархон хонлик тарихида илк марта олтин тангаларни муомалага киритган
ҳукмдор ҳамдир. Ҳукмдорлигининг 13-йилида унинг номидан олтин тангалар зарб қилинади.
Тангаларнинг олд тарафида ‚
Муҳаммад
султон),
орқа
тарақида
зарб
қилинган
‛ (Амир ал-муслимин Саййид
жойи
ва
вақти
‚
‛ (зарби 1237, дор ус-султони Ҳўқанд) номлари битилиб, ушбу
тангалар 4,55 гр оғирликда бўлган. Яна Умархон номидан даврида 5 марта мис чақалар зарб этилган.
Қўқон хонлиги тарихида ўз номидан энг кўп марта танга пуллар зарб қилдирган ҳукмдорлардан
бири Муҳаммад Алихон ҳисобланади. Дастлаб хон томонидан ҳукмронлигининг иккинчи йилида кумуш
тангалар зарб қилиниб, тангаларнинг олд тарафига ‚
‛ (1239, Муҳаммад
Алихон Саййид Умар), орқа тарафига зарб қилинган жойи ‚
‛ тарзида
битилган бўлиб, ушбу тангаларнинг оғирлиги 3,13 гр оғирликда бўлган. Маъдалихон Шарқий
Туркистонда Син империями билан курашда ғолибона ҳаракатларидан сўнг ‚ғози‛ лақабини олади ва
1832-йилда ушбу ном билан ҳам олтин тангалар зарб қилинади. Танларнинг бир тарафига зарб қилинган
‛ (Муҳаммад Алихон ғози ибн Умар), орқа тарафига
жойи ва йили ‚
эса зарб қилинган жойи ‚
‛ тарзида битилган. Бундан ташқари хон
томонидан 7 марта мис чақалар зарби ҳам йўлга қўйилган [3. б,11]. Амир Насруллонинг босқинидан сўнг
тахтга келган Шералихон ўз номидан бир маротабадан олтин, кумуш ва мис тангалар зарб қилдирган.
Дастлаб
хон
томонидан
олтин
тангалар
зарб
қилиниб,
олд
тарафига
‚
‛ (Саййид Муҳаммад Шерали Баҳодурхон, 1259), орқа тарафига эса
‚
‛ (Зарби дор ус-салтанати Ҳўқанд, 1259) битилган. Ҳудди шу йил зарби
билан хон томонидан кумуш тангалар ҳам зарб этилган. Аммо, Шералихон томонидан зарб қилинган
ушбу ягона кумуш тангалар олтин тангалар билан бир хил муҳрланганлиги учун дастлабки тиллолардан
деярли фарқ қилмайди.
Шералихон тахтга келганидан бир йил ўтиб мис чақалар зарб қилдиради. Аммо, ҳақиқий
ҳокимият Мусулмонқул мингбоши раҳбарлигидаги қипчоқлар қўлида бўлганлигидан, айрим тарихий
манбаларда бу Мусулмонқулнинг пул ислоҳотлари тарзида ҳам ѐндашилади [5. б, 364]. Қўқон хонлигида
Шералихон вафотидан сўнг қисқа фурсат ҳокимиятда бўлган Муродхон тарафидан тангалар зарб
қилинган эмас. Худоѐрхон тахтга келганидан сўнг эса дастлабки икки йил мобайнида ўз номидан олтин
ва кумуш тангаларни муомалага киритади. Диққатга лойиқ жиҳати ушбу тангаларда унинг номи билан
‚бий‛ сўзи қўшиб зарб этилади. Мисол учун, дастлабки олтинларнинг бир тарафига
‚
‛
(Ваълинеъмати
Худоѐрбий,
1260),
бошқа
томонига
‚
‛ (Зарби дор ус-салтанати Ҳўқанд) номи билан зарб қилиниб, тангалар 4,47
гр оғирликда бўлган. Яна шунингдек 1845-йилда ҳудди шундай кумуш тангалар ҳам зарб этилиб, олд
тарафига
‚
‛
(Ваълинеъмати
172
Худоѐрбий,
1261),
орқасига
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
‚
‛ (Зарби Ҳўқанди Латиф, 1261) битилган. Худоѐрхоннинг биринчи
ҳукмронлик даврида яна 6 маротаба мис чақалар ҳам зарб этилган.
Маллахоннинг 4 йиллик фаолияти мобайнидаги ҳукмронлиги йилларида 5 марта олтин, 4 марта
кумуш ва 4 марта мис тангалар зарб қилинганлиги аниқланган [3. б, 14]. Ҳукмронлигининг дастлабки
йилларида зарб қилинган 3олтин тангалар деярли бир хир бўлиб фақат, биринчисидан юзадаги нақшлари
билангина фарқ қилган. Даслабки олтин тангаларнинг олд тарафига ‚
(Саййид
Муҳаммад
Малла
Баҳодурхон,
1275),
‛
тарафига
орқа
‚
‛ (зарби дор ус-салтанати Ҳўқанди латиф, 1275) ѐзувлари
битилиб, тангалар 4,43-4,55 гр оғирликдан эди. Маллахон томонидан зарб этилган мис чақаларнинг
‚
‛ (фулуси жадид) ва ‚
‛ (фулуси нав) ѐзувлари билан зарб
этилган. Ушбу чақалар 3,64 - 4,64 гр оғирликда бўлган.
Гарчи Маллахоннинг ҳукмронлиги 1862-йилда тугаллансада, Кашғарда Ёқуббек тарафидан
Маллахон номи билан 1871 ” 1873 ”йилларда олтин ва кумуш тангалар зарб қилинади [2. б, 175]. 1871йилда зарб қилинган тангаларнинг олд тарафига ‚
‛ (зарби дор ус-
салтанати Ҳўқанди Латиф, 1288) орқа тарафига ‚
‛ (Саййид Муҳаммад
Маллахон Баҳодур) сўзлари бўлган. Маллахоннинг ўлдирилишидан сўнг қисқа муддат бўлсада
ҳукмронлик қилган Шохмурод тарафидан ҳам олтин ва кумуш тангалар зарби йўлга қўйилади. Олтин
тангаларнинг олд тарафига ‚
‛ (Амир ал-муслимин Саййид
Шохмурод, 1278), кумуш тангаларга эса ‚
‛ (Саййид Шохмуродхон, 1278)
ѐзувлари қайд этилган. Ундан кейин Худоѐрхоннинг иккинчи тахтга келиши даврида ҳам бир мартадан
олтин ва кумуш тангалар зарби йўлга қўйилиб, иккала типдаги тангаларнинг олдт тарафида
‚
‚
‛
(Саййид
Муҳаммад
Худоѐрхон,
1279),
бошқа
тарафига
эса
‛ (зарби дорул мулки Ҳўқанд, 1279) ѐзувлари битилган.
Кейинги ҳукмдор Султон Саййидхон томонидан ҳам олтин, кумуш ва мис тангалар муомалага
киритилган. Дастлабки олтин тангаларнинг олд тарафида ‚
‛
(Муҳаммад Султон Саййид Баҳодурхон, 1280), бошқа тарафида ‚
‛
(зарби дор ус-салтанати Ҳўқанди Латиф, 1280) номлари битилиб, 4,40-4.53 гр оғирликда бўлган. 18631864-йилларда зарб этилган мис чақаларнинг олд тарафида ‚
‛ (фармони олий), орқа
тарафига ‚
‛ (зарби Ҳўқанд, 1280) номлари билан зарб қилиниб, 2,80-4,00 гр
оғирликда бўлган [3. б, 24]. Тошкентга русларнинг ҳужуми ва Алимқули амирлашкар вафотидан кейинги
алғов-далғовли пайтда қиқа фурсат хон кўтарилган Худойқулихон (Белбоқчихон) ҳам ўз номидан 1865йил кумуш тангалар зарб қилдирган. Тангаларнинг бир тарафида ‚
‛ (Саййид
Ҳудойқулихон, 1282), бошқа тарафига эса ‚
‛ (зарби Ҳўқанди Латиф, 1282)
ѐзувлари битилиб, оғирлиги 2,85-2,87 гр дан бўлган.
Худоѐрхон учинчи марта тахтга келганидан сўнг, ўз
номидан олтин, кумуш ва мис тангаларни муомалага киргизади. Дастлаб, 1865-йилда кумуш тангалар
муомалага киритилиб, олд тарафида ‚
‛ (Саййид Муҳаммад Баҳодур,
1282), орқасига ‚
‛ (зарби Ҳўқанди Латиф, 1282) сўзлари битилган. Ҳудди шу
кўринишдаги кумуш тангалар 1875-йилда ҳам зарб этилади. Хон томонидан 1867-йилдан 1873-йилгача
10 марта деярли бир хил кўринишда олтин тангалар зарб этилиб, олд тарафида ‚
‛
(Саййид Муҳаммад Худоѐрхон), орқа тарафида ‚
‛ (зарби Ҳўқанди Латиф, зарб йили
билан) ѐзувлари бўлган. Ушбу тангаларнинг оғирлиги 4,44 гр дан ” 4,53 гр гача бўлган. Халқ қўзғалони
оқибатида тахтдан ағдарилган Худоѐрхон вориси сифатида ҳокимиятни қисқа фурсат бўлсада бошқарган
Насриддинбек ҳам ўз номидан олтин, кумуш ва мис тангалар зарб қилдирган. 1875-йилда зарб қилинган
олтин
тангаларнинг
олд
тарафида
‚
‛
(Саййид
Муҳаммад
Насриддинхон, 1292), бошқа тарафида ‚
‛ (зарби дор ус-салтанати
Ҳўқанди Латиф) битиклари туширилган. Хон томонидан 1875 ва 1876-йилларда деярли бир хил
кўринишда кумуш тангалар зарби йўлга қўйилиб, олд тарафида ‚
Муҳаммад Насриддинхон, зарб йили), орқасида ‚
173
‛ (Саййид
‛ (зарби Ҳўқанди Латиф) ѐзувлари
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
туширилиб, тангалар 2,80-2,92 гр оғирликда эди. Халқ қўзғалонлари натижасида ҳокимиятга келган
Пўлатхон ҳам ўз номидан кумуш тангалар зарб этган. Тангаларнин бир тарафида
‚
‛ (Саййид Муҳаммад Фулодхон ғозий, 1292), бошқа тарафига эса
‚
‛ (зарби Ҳўқанди Латиф) битиклари туширилиб, улар 2,71-2,88 гр оғирликда
бўлган [3. б, 26].
Юқорида кўриб ўтганимиз Қўқон хонлигинин олтин пуллари ” тилло, кумуш ” танга ѐки қўқон,
мис ” чақа деб аталган. Хонлар томонидан зарб этилган тангаларнинг қиймати турли даврларда ўзгариб
турган. XIX аср 30-йилларида хонликда бўлган хорунжий Потаниннинг ѐзишича, Қўқон тиллоси бир
мисқол, танга 7/8 мисқол, мис бир мисқол атрофида вазнда бўлган ва бир тилло 20 кумуш тангага, танга
76 мис чақага тенг баҳоланган. XIX аср ўрталарида Қўқон тиллоси 21 тангага, 12 руб. 82 коп.га ѐки 3 руб.
70 коп. кумушга тенг бўлган. Кумуш танга 21 мис чақа бўлган ва баъзида 53”140 чақагача чиққан.
Ч.Ч.Валихановнинг ѐзишича, XIX аср ўрталарида Қўқон тиллоси 20”21 Қўқон ѐки 17 Бухоро тангасига
тўғри келган, 1 танга 20 коп., 24 пул ва 4 мирига тенг бўлган ва6 пул 1 мирига қийматда ҳисобланган.
XIX аср70-йилларида1 Қўқон тиллоси 19 тангага ѐки 3 руб. 80 коп. кумушга, 1танга 40 чақага тенг эди.
Мусулмонқул зарб эттирган кумуш танга 24”32 чақага, Маллахон давридаги танга 42”50 чақага, ундан
сўнг танга 60”64 чақага, баъзи ҳолатларда танга 100 чақага тенг бўлган. 3 мис чақа1 коп. кумушга тўғри
келган [1. б, 57]. Пойтахт Қўқонда хон Ўрдаси яқинида мамлакатдаги ягона зарбхона мавжуд бўлган.
Бироқ, маълумотларга кўра, XIX аср бошларида Ўшда ҳам хонлик зарбхонаси мавжуд бўлган ва унда
мис чақа тангалар зарб этилган Қўқон зарбхонаси бир кеча-кундузда1000 танга зарб қилиш имкониятига
эга бўлган. Зарбхонада 100 мисқолли олтин ѐмбидан 100 тилло, кумуш ѐмбидан 640”700 танга, 1 ботмон
мисдан 36 минг чақа зарб этилган. Зарб этилган 100 мисқол олтиндан5 тилло, битта ѐмби кумушдан 2
тилло, бир ботмон мис ва қўрғошиндан13 тиллодан хон фойдасига ўтказилган. Шунингдек,
саррофбоши ва зарбхона хизматчилари ҳам маълум миқдорда даромад олган.
XIX аср60-йилларида Қўқон мингбошиси бўлган Алиқули даврида Қўқон зарбхонасида кунига
100 тагача, йилига 36 минг ѐмбидан танга зарб этилган. Қўқон зарбхонасидан хон йилига 25000 тилло
даромад олган. Қўқон хонлигида қалбаки пуллар ишлаб чиқаришга қарши жиддий чоралар кўрилган.
Архив маълумотларига кўра, хонлик фуқароси Ҳосилбек Холназаров қалбаки тангалар ишлаб чиқаргани
аниқлангач, таъқиб остига олинган. У хонликдан қочишга муваффақ бўлган бўлсада, уни қўлга олиш
учун қўшни хонликларга хон номидан махсус мурожатномалар юборилган. Қўқон хонлигида тангапулларни ишлаб чиқариш жараѐнини назорат қилиш билан меҳтар шуғулланган. Хонлик бозорларида
мол айирбошлаш анъанаси ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Фойдаланилган адабиѐт:
1.
Мадраҳимов З.Ш. Қўқон хонлигида савдо муносабатлари. Тарих фанлари номзоди.
...дисс. ” Наманган.2009
2.
Настич В.Н. Если на клетке слона написано ‚бегемот‛... Где чеканились монеты Коканда
с ‚посмертным‛ именем Малла-хана? Эпиграфик Востока XXIX. 2010
3.
Ишанханов С.Х. Каталог монет КокандаXVIII-XIX вв. ” Т.: Фан, 1976
4.
Бейсембиев Т.К. ‚Тарихи Шохрухий‛ как исторический источник. ” Алма-Ата: Наука,
1987.
5.
Бейсембиев Т.К. Кокандская истиография: Исследование по источниковедению Средней
Азии XVIII-XIX веков. Алматы: ТОО «Print-S», 2009.
***
К ИСТОРИИ ПРОИСХОЖДЕНИЯ ПРАЗДНИКА - 8 МАРТА
Исломова Ирина
Таджикский педагогический институт
Факультет иностранных языков
Кафедра русского языка и литературы
Старший преподаватель
Международный женский день ” это праздник рядовых женщин, ставших творцами истории. Он
отмечается и в Организации Объединенных Наций, а во многих странах этот день является
национальным праздником. Когда женщины, со всех континентов, нередко разделѐнные национальными
границами или этническими, языковыми, культурными, экономическими и политическими различиями,
собираются вместе, чтобы отметить этот день, они имеют возможность вспомнить о традиции, которая
олицетворяет собой борьбу за равенство, справедливость, мир и развитие.
Своими корнями этот праздник уходит в многовековую борьбу женщин за участие в жизни
общества наравне с мужчинами. Впервые день 8 марта фигурирует в событиях далекого 1901 года. В тот
174
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
день американские домохозяйки заполнили улицы Чикаго с перевернутыми вверх дном кастрюлями
и тазами. Таким оригинальным способом они хотели привлечь к себе внимание общества и властей.
Участницы шествия требовали уравнения политических прав, уважения к себе, возможности работать
на производстве и служить в армии рядом с мужчинами. Через семь лет феминистки повторили свои
требования, но уже в государственном масштабе. После чего в США был провозглашен Национальный
женский день.
Первопроходцами празднования Международного женского дня 8 марта стали 4 страны:
Австрия; Германия; Дания; Швейцария.
С 1913 года к этому списку присоединилась и Россия. Долгое время прекрасная половина
человечества не знала традиции получать подарки, ведь событие считалось полностью политическим, и
лишь после окончания правления Сталина женщинам стали дарить цветы (чаще ” тюльпаны).
Официальным государственным выходным 8 марта стал с 1965 года.
История праздника 8 марта имеет вовсе не романтическое происхождение, а политическое. Это
историческая попытка единения женщин в борьбе за равные с мужчинами права, сокращение рабочего
дня и возможность голосовать на выборах. С того момента, как в Нью-Йорке прошла демонстрация
женщин по призыву социал-демократической организации, в день 8 марта 2019 года будет 111 лет.
Родительницей Международного женского дня считается Клара Цеткин „ немецкая
коммунистка, женщина-реформатор, внесшая огромный вклад в отстаивание женских прав. Именно она,
будучи лидером женской группы социал-демократической партии Германии, в непростом для
коммунистов 1910 году на Международной женской конференции вынесла предложение учредить День
солидарности трудящихся женщин всего мира.
Клара Цеткин считала, что ежегодный праздник, отмечаемый в один день, сплотит женщин
различных стран. Эта инициатива получила отклик в виде прокатившейся по Европе волны митингов.
Первые женские праздники в различных странах отмечались в разные даты марта. И только в 1914 году
свой праздник труженицы мира отметили 8 марта.
В начале 1917 года социальный взрыв произошѐл в России. 23 февраля, или 8 марта по новому
стилю, петроградские текстильщицы, взяв с собой детей, вышли на забастовку. Постоянное недоедание и
усталость от войны сделали их смелыми. Женщины требовали хлеба, подходя к солдатским кордонам,
просили, чтобы мужчины присоединялись к ним. Так началась Февральская революция, положившая
конец самодержавию.
В начале 20-х годов прошлого века, уже в Советской России, вспомнили о событиях того 8 марта,
и история праздника получила продолжение. С 66-го года этот день в СССР стал выходным, а в 75-м был
признан ООН.
Согласно карте в Википедии, 8 марта, помимо России, официально отмечают в следующих
странах: Таджикистан; Казахстан; Азербайджан; Беларусь; Туркмения; Монголия; Шри-Ланка; Грузия;
Армения; Украина; Ангола; Узбекистан; Молдова; Замбия; Камбоджа; Киргизия; Кения; Мадагаскар;
КНДР.
В России Женский день впервые отметили в дореволюционном Петербурге 2 марта 1913 года.
В этот день прошло одобренное правительством «научное утро по женскому вопросу», в его повестке дня
стояли проблемы материнства, инфляции и права голоса женщин. В мероприятии участвовало полторы
тысячи человек. Со временем острый политический смысл сгладился, а день восьмое марта остался
праздником, в который всех девушек и женщин ждут подарки, цветы, внимание. Впрочем, феминистки и
до сих пор порой проводят митинги и собрания именно в восьмой день третьего месяца.
Официальным выходным Международный женский день в Советском Союзе был объявлен в мае
1965 года. Начиная с 1966 года, 8 Марта является государственным праздничным выходным днем.
Постепенно Женский день утратил первоначальную политическую окраску и яростный оттенок
феминизма. Еще в советские времена появилась хорошая традиция дарить дамам цветы, конфеты,
открытки и подарки.
В России Женский день официально вошел в список государственных праздников РФ в 2002 году.
В новых условиях он постепенно стал днѐм преклонения перед женщинами, матерями, женами. 8 Марта
мужчины особенно галантны и мужественны. Они с удовольствием берут на себя женские обязанности
и освобождают представительниц слабого пола от домашней работы и повседневных дел.
Более тысячи лет назад зародилась традиция празднования женского дня в Японии. Отмечается
он 3 марта и называется Хинамацури. История происхождения «Праздника девочек» достоверно
неизвестна. Начало ему, скорее всего, положил обычай спускать по реке бумажных кукол в корзинке.
Считалось, что так японки отгоняют несчастья, насланные злыми духами. Почти 300 лет Хинамацури ”
национальный праздник. В этот день семьи, где есть девочки, украшают комнаты шарами из
искусственных цветов мандарина и вишни. Центральное место в помещении отводится специальной
ступенчатой подставке, на которой выставлены красивые куколки в церемониальных нарядах. В
исторический женский день девочки, надев красочные кимоно, ходят в гости, угощают друг друга
сладостями.
175
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Древние христианские корни имеет армянский Праздник материнства и красоты. Его отмечают 7
апреля ” в день, когда, согласно Библии, ангелы-хранители сообщили Богородице, что она ждѐт ребѐнка.
В современной Армении празднуют как традиционный, так и Международный женский день. Таким
образом, дочери, сѐстры, мамы и бабушки здесь принимают поздравления в течение месяца.
Традиции отмечать 8 марта в Украине и Беларуси похожи: цветы, подарки, улыбки и
поздравления. Весна ” начало жизни с нового листа,
появление зеленых растений на улицах. Аромат мимозы и
тюльпанов, кажется, пронизывает весь воздух 8 марта.
Официальные источники информации говорят о
том, что в Германии и Франции есть праздник, который
называется Международным женским днѐм, но особые
традиции его празднования так и не сложились. Часто
праздник отмечается определенными политическими
партиями или движениями. Несмотря на все это,
представительницы
прекрасного
пола
часто
отказываются
от
домашних
дел,
предоставляя
возможность сделать их своим мужчинам. Француженки
и немки ощущают себя по-настоящему празднично в День матери, выпадающий на начало мая, а совсем
молоденьких девушек и девочек поздравляют в Праздник святого Валентина.
Италия ” одна из стран, где весьма оригинально принято отмечать 8 марта. Традиции велят
отмечать его в женской компании подруг или коллег, причѐм рестораны и ночные клубы готовят особую
программу к этому вечеру. Мужчины лишь оплачивают счѐт. Впрочем, некоторые, как и женщины в
России, празднуют совместно со своими вторыми половинками.
В Болгарии, в Китае и Литве 8 марта проходит, как обычный день. Бывает, что поздравляют
пожилых, дарят цветы, но в Китае нет традиции преподносить срезанные цветы.
8 марта празднуется с удовольствием и большим размахом во Вьетнаме. Этот день официальный
выходной, а праздновать его начали более 2 тысяч лет назад, в честь памяти подвига сестер Чанг,
освободителей Вьетнама от завоевателей Китая.
В Таджикистане традиционно на протяжении нескольких лет этот день отмечается как День
матери и официально считается выходным днѐм.
В поздравлении главы республики по случаю праздника, в частности, говорится: «Праздник,
который мы ежегодно отмечаем в начале марта, имеет столетнюю историю, однако, следуя истории
наших великих предков, женскому празднику более трех тысяч лет».
7 марта в Государственном комплексе «Кохи Борбад» всех женщин Таджикистана с предстоящим
праздником поздравит Лидер нации „ Президент Республики Таджикистан уважаемый Эмомали
Рахмон.
День матери в Таджикистане Указом Президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона
отмечается с 2009 года. В указе отмечается, что переименование праздника в республике проводится «в
целях воздания почтения женщине ” матери, созидателю жизни, воспитателю поколений, наставнице
юношей и молодѐжи на добрый путь, устойчивой опоре семьи».
Таджикистан во главе с президентом в последние годы стал причислять таджиков к потомкам
древней группы индоиранских племен ” арийцам. Арийцы, по данным историков, действительно некогда
населяли степи Центральной Азии, затем во втором тысячелетии до нашей эры они переселились в Иран
и Индию.
«Сегодня нашему независимому государству необходимо возобновить свой забытый веками
национальный праздник ” праздник матерей, и с гордостью доказать, что наш древний народ всегда с
уважением относился к женщине-матери», ” призывает президент Таджикистана.
В России праздник 8 марта давно утратил политическое значение, теперь его просто отмечают
как начало Весны и посвящают необыкновенным женщинам. Выходной день, который часто
объединяется с другими выходными, тогда навещают пожилых родственников, поздравляют всех, даже
маленьких девочек с Международным женским днем.
Символами праздника 8 Марта стали тюльпаны и веточки мимозы. В детских садах и школах
делали самодельные открытки для мам и бабушек. Дома, как правило, накрывали праздничный стол. Все
эти традиции перекочевали и в современность. Сейчас 8 Марта ” праздник женственности, красоты и
наступающей весны.
В каждой стране мира есть свой праздник, посвященный прекрасным дамам, только Матерям или
Международный женский день, а отмечают его везде по-разному. Суть остаѐтся одна: уважение к
прекрасным женщинам, преклонение перед их способностью дарить жизнь, создавать для всей семьи уют
и хранить домашний очаг.
8 Марта ” прекрасный женский праздник. В этот день все мужчины восхищаются красотой
женщин, показывая свою любовь и искренние чувства. Каждая девушка в этот день ждѐт знаков
внимания. По традиции в этот день мужчины дарят цветы и подарки.
176
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Сейчас весенний женский праздник отмечают более чем в 30 странах мира. В некоторых
государствах он до сих пор остается рабочим днем.
Несмотря на то, что праздник официальный, он очень нежный и трепетный. Его наступления
ждѐт каждая женщина. Но большинство людей забыло о первоначальной политической окраске этой
даты, то есть со временем стѐрся политический подтекст праздника. В наше время 8 Марта ” радостный
весенний праздник. День, когда можно поблагодарить представительниц прекрасного пола за то, что они
вдохновляют и восхищают одарять их цветами, подарками и красивыми поздравлениями с 8 марта.
Женщина ” начало всего бесконечного на нашей планете, она дарит жизнь, без Женщины
невозможно продолжение рода человеческого. Поскольку март ” первый весенний месяц, вспоминается
прекрасная легенда, или аналогия, о том, что цифра «8» и знак бесконечности пишутся одинаково, и
женщина появилась на свет на заре времен 8 марта.
Женщина ” начало всего сущего на Земле, бесконечная весна, всѐ прекрасное, что только
возможно соединить в себе. Женщина родилась из столкновения различных энергий на планете: энергия
жизни, любви, весны, рассвета.
Список литературы:
1.
Женщина в обществе: мифы и реалии : сб. ст. / ред.-сост. Л. С. Круминг. ” Москва :
Информация-XXI век, 2001. ” 329 с.
2.
Женщина новой России: Какая она? Как живѐт? К чему стремится? / Ин т комплекс. соц.
исслед. РАН, Рос. независимый ин-т соц. и нац. проблем ; под ред. М. К. Горшкова, Н. Е. Тихоновой. ”
Москва : Росспэн, 2002. - 166 с.
3.
Женщины в обществе: реалии, проблемы, прогнозы / [Н. М. Римашевская,
А. И. Посадская, А. И. Жукова и др.; отв. ред. Н. М. Римашевская] ; Ин-т соц.-экон. пробл.
народонаселения. ” Москва : Наука, 1991. - 127 с.
4.
Женщины. История. Общество : сб. науч. ст. / Твер. центр жен. истории и гендер. исслед. ;
под общ. ред. В. И. Успенской. - Тверь : Твер. обл. кн. изд-во, 2002. - Вып. 2. - 319,[1] c.
5.
8 марта: Cтихи и песни/ Худож. Е.Белозерцева, О.Горбушин.-М.: РИО «Самовар», 2002.45c.: ил.
6.
Давыдова М. Материал к празднику, посвящѐнному Дню 8 Марта: Для старших
дошкольников/ДОШКОЛЬНОЕ ВОСПИТАНИЕ.-1999.-№2.-С. 112-118.
***
ОНА ЖИЛА ВНЕ ВРЕМЕНИ - 130 ЛЕТ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ АННЫ АХМАТОВОЙ
Исломова Ирина
Таджикский педагогический институт
Факультет иностранных языков
Кафедра русского языка и литературы
Старший преподаватель
В этом году 23 июня отмечается 130-я годовщина со дня рождения великой русской поэтессы
Анны Андреевны Ахматовой. И каждый еѐ юбилей ” это новое открытие еѐ поэзии, новая строка о ней,
чьѐ-то новое знакомство с великим поэтом, чьѐ-то признание в любви и почитании еѐ таланта, такого
всеобъѐмлющего и звучного, и такого ещѐ неразгаданного и непознанного нами.
Одна из самых ярких, самобытных и талантливых поэтесс Серебряного века Анна Горенко, более
известная своим почитателям как Ахматова, прожила длинную и насыщенную трагическими событиями
жизнь. Эта гордая и одновременно хрупкая женщина была свидетельницей двух революций и двух
мировых войн. Еѐ душу опалили репрессии и смерти самых близких людей. Биография Анны Ахматовой
достойна романа или экранизации, что неоднократно и предпринимали как еѐ современники, так и более
позднее поколение драматургов, режиссѐров и литераторов.
В семье Горенко поэзией не занимался никто, «сколько видит глаз кругом». Лишь по линии
матери Инны Стоговой нашлась дальняя родственница Анна Бунина ” переводчица и поэтесса. Отец не
одобрил увлечение дочери поэзией и попросил не срамить его фамилию. Поэтому Анна Ахматова стихи
свои никогда не подписывала настоящей фамилией. В своѐм генеалогическом древе она отыскала
прабабушку-татарку, которая якобы вела свой род от ордынского хана Ахмата, и таким образом
превратилась в Ахматову.
Анна Горенко появилась на свет летом 1889 года в семье потомственного дворянина и отставного
инженера-механика флота Андрея Андреевича Горенко и Инны Эразмовны Стоговой, принадлежавшей к
творческой элите Одессы. Девочка родилась в южной части города, в доме, который располагался в
районе Большой Фонтан. Едва малышке исполнился год, родители переехали в Санкт-Петербург, где
глава семьи стал чиновником Госконтроля для особых поручений. Семья поселилась в Царском Селе, с
которым и связаны все детские воспоминания Ахматовой. Няня водила девочку гулять в Царскосельский
парк и другие места, которые ещѐ помнили Александра Пушкина. Детей обучали светскому этикету.
177
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Читать Аня научилась по азбуке Льва Толстого, а французский язык выучила ещѐ в раннем детстве,
слушая, как учительница преподаѐт его старшим детям.
В Царском селе Ахматова стала ученицей Мариинской гимназии, но каждое лето проводила под
Севастополем.
В 1905 г. после развода родителей Ахматова с матерью переехала в Евпаторию. В 1906 ” 1907 гг.
она училась в выпускном классе Киево-Фундуклеевской гимназии, в 1908 ” 1910 гг. ” на юридическом
отделении Киевских высших женских курсов.
25 апреля 1910 г. «за Днепром в деревенской церкви» она обвенчалась с Н.С. Гумилѐвым, с
которым познакомилась в 1903 г. В 1907 г. он опубликовал еѐ стихотворение «На руке его много
блестящих колец...» в издававшемся им в Париже журнале «Сириус».
Чему же были посвящены первые сборники стихов А. Ахматовой? Это была прежде всего
любовная лирика, но совершенно иная по своей образности, чем у еѐ современников, известных поэтов ”
символистов. До Ахматовой любовная лирика была туманной и мистической. Отсюда и в жизни
распространялся стиль любви. Ахматова, пожалуй, впервые после Пушкина заговорила в русской поэзии
о любви не только как о высоком, но и как о естественном, неотъемлемом от человеческого
существования чувстве:
Знаю: гадая, и мне обрывать
Нежный цветок маргаритку.
Должен на этой земле испытать
Каждый любовную пытку.
Лирическая героиня еѐ стихов ” не пастушка, не королевна, не Прекрасная Дама, а обычная
женщина «в сером, будничном платье на стоптанных каблуках», которая умеет страстно и нежно любить,
горестно и глубоко страдать, гордо сохраняя при этом свое человеческое достоинство.
В 1962 году Ахматовой была присуждена Международная поэтическая премия «Этна-Таормина»
” в связи с 50-летием поэтической деятельности и выходом в Италии сборника избранных произведений
Ахматовой. Процедура вручения премии проходила в старинном сицилийском городе Таормина, а в
Риме в советском посольстве был дан приѐм в еѐ честь.
В том же году Оксфордский университет принял решение присвоить Анне Андреевне Ахматовой
степень почѐтного доктора литературы. В 1964 году Ахматова побывала в Лондоне, где состоялась
торжественная церемония еѐ облачения в докторскую мантию.
Последние годы жизни еѐ окружали многочисленные друзья, поклонники, ученики, среди
которых много молодежи. Творчество Ахматовой, как крупнейшее явление культуры XX века, получило
мировое признание.
5 марта 1966 г. Ахматова умерла в посѐлке Домодедово. Прах еѐ был погребѐн на кладбище в
посѐлке Комарове под Ленинградом.
Ахматовой, как и Пушкину, свойственно мудрое приятие жизни и смерти. Стихотворение
«Приморский сонет» (1958) перекликается с пушкинским стихотворением «Вновь я посетил...» (1835).
«Приморский сонет» написан незадолго до смерти:
Здесь всѐ меня переживѐт,
Всѐ, даже ветхие скворешни
И этот воздух, воздух вешний,
Морской свершивший перелѐт.
И голос вечности зовѐт
С неодолимостью нездешней.
И над цветущею черешней
Сиянье лѐгкий месяц льѐт.
И кажется такой нетрудной,
Белея в чаще изумрудной,
Дорога не скажу куда...
Там средь стволов ещѐ светлее,
И всѐ похоже на аллею
У царскосельского пруда.
«Голос вечности» в стихотворении ” отнюдь не аллегория: настаѐт для человека время, когда он
слышит его всѐ отчетливее. И окружающий мир, оставаясь реальным, неизбежно становится призрачным,
как дорога, что ведѐт «не скажу куда». Мысль о неизбежности расставания со всем, что так дорого
сердцу, вызывает скорбь, но чувство это становится светлым. Осознание того, что «здесь всѐ меня
переживет», порождает не озлобление, а напротив ” состояние умиротворенности. Это стихотворение о
стоящей у порога смерти. Но и о торжестве жизни, о дороге жизни, которая уходит в вечность. Для
Ахматовой характерно религиозное мировосприятие. По-христиански она воспринимает свой
поэтический дар ” это для неѐ величайшая Божья милость и величайшее Божье испытание. Через
испытания, выпавшие на долю Ахматовой, она прошла мужественно и гордо. Поэт, как и Сын
Человеческий, страдает за всѐ человечество.
178
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Многие ахматовские стихотворения ” это обращение к трагическим судьбам России. Началом
тяжких испытаний для России стала в поэзии Ахматовой Первая мировая война. Поэтический голос
Ахматовой становится голосом народной скорби и одновременно надежды.
В еѐ творчесте прослеживался мотив осиротевшей матери, который достигает вершины в
«Реквиеме» как христианский мотив вечной материнской участи ” из эпохи в эпоху отдавать сыновей в
жертву миру:
Магдалина билась и рыдала,
Ученик любимый каменел,
А туда, где молча Мать стояла,
Так никто взглянуть и не посмел.
И здесь вновь личное у Ахматовой соединяется с общенациональной трагедией и вечным,
общечеловеческим. В этом заключается своеобразие поэзии Ахматовой: боль своей эпохи она ощущала
как свою собственную боль. Она стала голосом своего времени, она и не была приближена к власти, но и
не клеймила свою страну. Она мудро, просто и скорбно разделила еѐ судьбу. Памятником страшной
эпохе стал «Реквием».
Жизнь поэта продолжается в стихах, в памяти потомков. И чем весомее поэтическое наследство,
тем длиннее, а порою и бессмертна наша память об авторе. Ахматовское литературное творчество,
долгое время бывшее под запретом, вот уже несколько десятилетий вызывает огромный интерес у
читателей и исследователей, заставляет по-новому осмысливать такую величественную и одновременно
трагическую жизнь этой талантливой и мужественной женщины России.
Поэзия Анны Ахматовой всегда была знаменита не только в России, но и в других странах мира.
Ещѐ в 1920-е годы вышли о ней две книги. Сейчас их насчитывается уже около пятидесяти. В 1925 году
была издана антология «Образ Ахматовой» ” собрание посвящений, включающее стихи А. Блока, М.
Кузмина, О. Мандельштама, М. Цветаевой и др. Предстоящий юбилей Анны Андреевны уже вызывает
новый всплеск интереса к еѐ жизни и творчеству на международном уровне.
В рамках программы подготовки к юбилею в ЦБ им. А. Ахматовой в марте 2019 года пройдет
конкурс чтецов «Я голос ваш…». С марта по апрель талантливые жители люди ” поэты, прозаики,
художники, народные умельцы смогут выразить свою любовь к великой Ахматовой, приняв участие в
творческом конкурсе «Для неѐ не существует время». С апреля по июнь 2019 года в Центральной
библиотеке им. А. Ахматовой будет работать творческая выставка конкурсных работ и пройдут
«Ахматовские чтения», где выступят авторы лучших литературных конкурсных работ.
Готовясь к юбилейным мероприятиям, библиотекари разных стран планируют расширить
партнѐрские связи с библиотеками, носящими имя А. Ахматовой, с сотрудниками ахматовских музеев,
другими заинтересованными и творческими людьми и организациями. В результате такого
сотрудничества читатели получат новые материалы и документы о жизни и творчестве Анны Ахматовой,
смогут принять участие в совместных встречах и мероприятиях.
В июне 2019 года итогом всей деятельности, посвященной 130-летию со дня рождения А.
Ахматовой, станет большой вечер «В июне к нам пришло оно, рожденье Ваше, Анна…», как
заключительное мероприятие всех «Ахматовских чтений», на котором состоится награждение
победителей творческих конкурсов и самых активных участников. Проведение ряда мероприятий и
заключительного вечера уже согласовано с руководством Союза писателей России, поэтому мы надеемся
на наших мероприятиях увидеть много гостей, как писателей, так и почитателей ахматовского
творчества, не только из России, но и из других уголков мира.
Музей Анны Ахматовой находится в Санкт-Петербурге на улице Автовской. Ещѐ один открыт в
Фонтанном доме, где она прожила 30 лет. Позже музеи, памятные доски и барельефы появились в
Москве, Ташкенте, Киеве, Одессе и многих других городах, где жила муза.
179
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Памятник Анне Ахматовой и Марине Цветаевой в Одессе
Список литературы:
1. Виленкин В.Л. В сто первом зеркале (Анна Ахматова). „ М., 1987.
2. Жирмунский В.М. Творчество Анны Ахматовой. „ Л., 1975.
3. Зайцев Н.И. Система «поэтических зеркал» в художественном мире А.А. Ахматовой //
Ахматовские чтения. „ Тверь, 1991.
4. Кушнер А. У Ахматовой // Звезда. 1989. № 6.
5. Мочульский К. Поэтическое творчество Анны Ахматовой // Анна Ахматова: Pro et contra. „
СПб., 2001.
6. Созина Е. Зеркальная символика как явление стиля русской поэзии рубежа веков // ХХ век.
Литература. Стиль. Вып. 3. „ Екатеринбург, 1998.
7. Интернет-ресурсы.
***
БАЪЗЕ РАСМУ ОИН, ТАОМУЛ ВА ОДАТЊОИ ОИЛАВЇ ДАР ФАРЊАНГИ АНЪАНАВИИ
ТОЉИКОН
Исомитдинов Ж.Б., мудири кафедраи таърихи Ватан ва археологияи
МДТ: «ДДХ ба номи академик Бобољон Ѓафуров»,
номзади илмњои таърих, дотсент
Тел.: 93 900 60 13
E.mail: Isomatdinov1961@mail.ru
Ба њамагон маълум аст, ки оила ва аъзоѐни онро асоси љамъият мењисобанд. Пешрафти љамъият
аз дараљаи тараќќиѐи оила ва шахс вобастагии зич дорад. Дар адабиѐти илмии муосир мафњуми оиларо
њамчун «ячейка», «умумият», «гурўњ», «љомеа» маънидод мекунанд. Дар луѓати тафсиррии сотсиологии
Collins мафњуми «оила» чунин маънидод гаштааст: «гурўњи одамоне, к и бо њамдигар робитаи
хешутаборї доранд ва дар он калонсолон масъулиятро бар дўш гирифта, ба тарбияи фарзандон ѐ
писархонду духтархонд машѓуланд»[2,c.194].
Дар њаѐти иљтимоии тољикон урфу одат, таомул, маросиму љашнњои оилавї, ки бо таъриху
рўзгори халќ вобастагї доранд, наќши муњим мебозанд. Урфу одатњои оилавї аз овони таваллуд то фавт
инсонро њамроњи мекунанд ва бо њодисањои муњимтарини зиндагї алоќамандї доранд. Дар њаѐти њар як
инсон чунин њодисаву марњилањо вучуд доранд, ки онњо таваљљўњи хосаро талаб мекунанд.
Урфу одат ва расму оинњои оилавї дар муддати тўлонї, асрњо инљониб ташаккул ѐфтаанд. Онњо
дар љараѐни душвори якљояшавии малаќањои фарњангї ва анъанањои ќабилаву халќиятњои маскуни
Осиѐи Марказї, ки дар этногенези тољикон наќш бозиданд, ташаккул ѐфтаанд. Онњо хусусияти хеле
љолиби ба худ хос ва гуногунљанба дошта аз даврони муносибатњои падаршоњї (патриархали)-и авлодиву
ќабилавї сарчашма гирифтаанд. Урфу одатњои оилавї роњи дуру дарози тараќќиѐтро тай намуда, дар худ
боќимондањои эътиќод, парастиш, љањонбинї, оини оиладорї ва тарзи зисти љамъиятиро муљассам
намудаанд.
Урфу одатњои оилавї ба муносибатњои оилавї, ба психология ва рафтори одамон таъсир
расонида, ањамияти муњими тарбиявї доранд. Њифзу гиромидошти расму оин, таомулњои оилавї аз
180
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
шароити мављуда, муњити таърихї ва фаъолияти иттињодияи одамон, ки меъѐрњо ва арзишњои ягонаи
иљтимої доранд вобастагї дорад.
Ба фикри И.В. Суханов сохтори њамагуна «урфу одат» аз чор унсур иборат аст: 1) муносибатњои
мафкуравии љамъиятї; 2) мазмуни ѓоявии онњо; 3) сифатњои маънавии шахсият, ормонњои (идеалњои)
сиѐсї, ахлоќї; 4) «расму оин» мисли вожаи њаммаънои «урфу одат», «анъана дар њаѐти љамъиятї»
тасдиќи устувор дорад.
Мувофиќи пешнињоди Д.М. Угринович «урфу одат» тарзи якхелаи ќолабии фаъолияти одамї
буда, онро наслњои нави одамон нусхабардорї мекунанд[8,c.3]. Инчунин, Д.М. Угринович хусусияти
рамзї доштани доштани маросимњои халќиро таъкид кардааст [8,c.21]. Символический характер обряда,
подчеркивает Д.М. Угринович, является главной особенностью, отличающей его от обычая Донишманди
маъруфи нажодшинос С.А. Токарев афкори баѐншударо таќвият додааст. Ба фикри ў њамагуна «расму
оин» њатман тарзи стериотипии фаъолият аст. Бо назардошти С.А. Токарев «расму оин» як намуди
«урфу одат» аст, ки маќсад ва маънои он ифодаи бештар рамзии ягон ѓоя, њиссиѐт, амалиѐт будааст
[6,c.21]. Њамин тавр, њар гуна расму русум, њамаи оинњо ин њамон «урфу одат» аст ва дорои хислати
ифодакунии ягон ѓоя ва ивазкунандаи амалиѐти мушаххас мебошад.
Мисолњо аз урфу одатњо, ки њар кадом бо расму оинњо алоќа надорад: одати пагоњї шустушў
намудан ва тоза кардани дандонњо; одати риштарошї; одати сарулибос пўшидан; одати риояи муомилаи
хуши фардњо; одати роњ гаштан аз тарафи рости пиѐдарања; одати дастгирию ѐрї бо наздикон,
хешовандон, њамсоягон ва бегонагон; одати таќсими мерос, одати мењмонпазирої ва ѓ.
Намунањои урфу одатњо, ки дар нињодашон унсурњои расму таомулњо дар шакли рамзњо,
аломатњо, амалњои пурмаъно вуљуд доранд, инњоянд: дастфишурї њангоми вохўрдани дўстон, одати
кафкўбї дар маљлисгоњ театр, толори контсерт, мањфилњо, одати шаробнўшї дар базми тарабхонањо,
одати ороиши манзилу истиќоматгоњ бо ранги кабудї растанї дар айѐми љашнњо.
Оиларо ячейкаи ибтидоии љамъият мењисобанд. Дар давраи ба мо наздики этнографї - охири
асари Х1Х ” ибтидои асри ХХ дар байни тољикон оилаи љуфт (моногам) њукмрон буд. Дар айни њол
оилањои калони аз њам људонашудаи патриархалї ” авлодї низ вуљуд доштанд. Оилањое, ки њайъати онњо
беш аз 20 нафар буда, якљоя истиќомат мекарданд ба ќайд гирифта шудаанд. Њам дар оилањои калони
патриархалї ва њам дар оилањои љуфти хурд сарвари оила мардњо ба шумор мераванд. Бобою бибї (оча),
фарзандони мардинаи онњо бо њамсаронашон ва инчунин наберањо дар якљоягї оилаи калонро ташкил
дода, ба ќитъаи замин (участкаи наздињавлигї), молу чорво ва аслињаи мењнат соњибї мекраданд,
њамроњ кору фаъолият бурда, ризќу рўзиашонро бо мењнати дастаљамъона дарѐфт мекарданд. Сохибї
намудан ба заминњои таќсимнашаванда асоси (пойдевори) чунин оилањоро ташкил медод.[4,c.35]
Мављудияти оилањои калони патриархалї то солњои 30-юми асри ХХ (то оѓози коллективонии оммавии
хољагии ќишлоќ) идома дошт. Ин љараѐн аслан аз давраи ба гирдоби сохти нави капиталистї кашида
шудани кишвар, љорї гаштани муносибатњои моливу пулї оѓоз шуда буд.
Дар оилаи патриархалї њамаи фарзандон (писарњо) ба падар тобеъ буданд, онњо салоњияти
мустаќилона соњиби намудану идора кардани даромади оилавиро надоштанд, хўљаини асосии молу мулк
сарвари оила ба шумор мерафт, яъне аз љињати моддї писарон тобеъи падар буданд. Замин ва дигар
мулки оила танњо баъди вафоти сарвари оила байни писарон таќсим мешуд. Дар гузашта оилањои калон
асосан барои хољагињои бой хос буд, зеро онон аз љињати иќтисодї барои нигоњ доштани хољагии умумї
манфиатдор буданд. Оилањои камбаѓалу камзамин бинобар ночории иќтисодї ба људошавї (ба оилањои
хурд таќсимшавї) маљбур буданд.
Албатта, мустањкамии љомеа аз мустањкамии оилањо вобастагии ќавї дорад. Дар байни тољикон
(дар њамаи минтаќањои кишвар) якчанд оилањо ба таври расмї муттањид гардида «авлод» ѐ «тўп»,
«уруќ»-ро ташкил медињад. Њамчун авлод на танњо гурўњи хешу таборони дар ќайди њаѐт буда, балки
шахсони фавтидаи хеши падарї (бо занњои онњо) низ дар назар дошта мешавад. Авлодњо одатан ба таври
анъанавї якљоя дар кўча ѐ мањаллаи алоњида зиндагї мекунанд, яъне њудуди мањалла таърихан мавзеъи
зисти њамон авлод ба шумор меравад. Онњо ба мулки авлодї (мулки бобої, мулки падарї)-и худ соњибї
намуда, бо тарбияи фарзандони солењу соњибмаърифатро машѓул мегаштанд.
Дар оиладории тољикон то имрўз чунин одат маъмул аст, ки тибќи он писари калонї баъди
хонадоршавї (пас аз хонадоршавии додари хурдиаш) ба њавлии дигар кўчонида мешавад.
Агар имконияти молиявии хонапўшї (манзилсозї) набошад писари калонї метавонист то ба воя
расидани фарзандаш дар хонаи падарї монад. Сарвари оила баъди тавлиди писар тибќи анъана ѓами
писарро хўрда, аз рўи имконият бо хонасозї, пурра кардани маводњо (анљому асбобњои) рўзѓор,
шинондану парвариши дарахти сафедор ва ѓ. машѓул мешуд. Модар бошад ѓами духтарро мехўрд, бо
љамъ намудани бисоти духтарї (сарупои арўсї ) машѓул мешуд.
Мутобиќи одат дар њавлии падарї (авлодї) писари хурдї бо волидайн мемонд, баъди вафоти
падар хонаву дар ва хољагї ба мулки меросии ў табдил меѐфт.
Бо таѓйирѐбии сохти љамъиятї бар ивази оилаи патриархалии калон, оилаи хурди моногамї ба
вуљуд меояд. Ин њолати табиист, ки яку якбора ба вуљуд наомадааст. Дар ин љараѐн оилањои
таќсимнашуда ташаккул меѐбанд. Яъне оилаи нав људошуда ба мустаќилияти комил соњиб набуд. Танњо
хонаву дар, ќисман молу кол ва «дег»-и он људо шуда, замин, корхона ѐ дўкон њанўз умумї њисобида
181
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мешуд. Ба ибораи халќї танњо «деги онњо људо» карда шуда, аз љињати иќтисодї онњо ба падар тобеъ
буданд. Аксар ваќт оилањои хурде, ки дар дења ба вуљуд меомаданд ба њайати оилањои калон дохил шуда,
одатан дар хонањои алоњидаи даруни як њавлї мезистанд.
Њангоми «људо кардани дег» сарвари оила баъзе маљбуриятњоро иљро мекард. Пеш аз њама
оиларо бо маводи якумдараља: хонаву дар, асбобу анљоми рўзѓор, олотњои мењнат ва ѓ. таъмин кардан
зарур буд. Дар давоми сол барои мустањкам шудани асоси иќтисодии оилаи нав, онро аз љињати моддї
дастгирї мекард. Аъзоѐни оилаи калон њамаи чорабинињои фарњанги анъанавиро, ки бо тавлиди фарзанд
вобастагї дошт, аз гањворабандон то хатнатўйї (чукбуррон) дар њамбастагї барпо менамуданд[7,c.31-32].
Мардумшиносон (этнографњо) оилаи таќсимнашударо бо истилоњи «оилаи душвор» низ ифода
намудаанд. Умуман, дар даврони Шўравї дар байни тољикон мављудияти ду шакли оила: оилаи
таќсимнашуда ва оилаи хурдро мушоњида мекунем. Љараѐни барбодшавии оилањои калони патриархалї
ва оилањои таќсимнашударо ислоњотњои замину об, коллективонии хољагии ќишлоќ, ки солњои 20-30 ”
уми асри ХХ гузаронида шуданд тезонид. Сиѐсати мазкур хољагињоро аз асоси иќтисодї мањрум сохт.
Теъдоди оилањои хурд торафт зиѐд мегашт. Ба ин аз љониби колхозњо ба аъзоѐн (колхозчињо) људо
кардани ќитъањои замин барои участкањои наздињавлигї низ сабаб гаштанд.
Чунин оилањои хурди мустаќилро (оилањое, ки соњиби њавлии алоњида гаштаанд) дар илми
этнография «оилаи нуклеарї» меноманд. Дар миќѐси Осиѐи Миѐна ин шакли оилањо аксариятро ташкил
медињанд. Чунончї, мувофиќи ба рўйхатгирии ањолии соли 1979 дар Тољикистон оилае, ки аз зану
шавњар, соњиби як фарзанд ѐ фарзанд надорад ” оилаи нуклеарї 59,7 фоизро, дар Ўзбекистон ” 59,5 фоиз,
дар Туркманистон ” 60,1 фоизро ташкил медод [3,c.211]. Мардумшиноси рус С.Абашин таъкид мекунад,
ки «оилањои хурд» аз се ду њисса њамаи оилањои минтаќаро ташкил медињанд. Барои боварибахш будани
ин теъдод ба оилањои «хурд» оилањореро низ шомил намудаанд, ки бо њамроњии онњо яке аз
калонсолони оила истиќомат мекарданд[1,c.44].
Баъди соњибистиќлол гаштани Тољикистон теъдоди оилањои таќсимнашуда афзоиш ѐфтааст, зеро
дар натиљаи низоъњои беасоси сиѐсї, бўњрони иќтисодї, алалхусус манъ карда шудани таќсими заминњои
корам барои ќитъањои наздињавлигї ба зиѐд шудани оилањои таќсимнашуда мусоидат намуд.
Муњаќќиќон оилањои хурдро ба чор намуд таќсим мекунанд:
1) Оилаи љуфти зану шавњар, ки њоло фарзандашон хонадор нашудаанд (ин намуди оила бештар
пањн гаштааст ва оилаи типии нуклеарї њисоб меѐбад); 2) Оилаи навхонадоршудагон (оилае, ки нав аз
аќди никоњ гузаштаанд) ѐ ки пиронсолон (зану шавњари куњансоли яккањол). Одатан фарзандон баъди
оилаи мустаќил барпо кардан ба падару модар аз љињати моддї кўмак мерасонанд. Танњо гузоштани
волидайни пиронсол дар байни бошандагони дења ќариб, ки мушоњида нагаштааст; 3) Оилаи нопурра,
яъне оилаи муљаррадон-бевањо (бофарзанд ѐ бефарзанд). Нуфузи чунин оилањо хеле кам мебошад. Дар
гузашта аз рўи одати левират зани бевашуда бояд ба додари шавњари фавтидааш ба шавњар мебаромад.
Дар акси њол агар ба хонаи падару модараш равад, ѐ аз нав шавњар кунад, фарзандашро дар хонаи
шавњари вафоткардааш мегузошт, зеро мутобиќи расму оин фарзандаш ба шавњар таалуќ дошт; 4) Оилаи
хурди васеъкардашуда, яъне оилае, ки дар он бо сарвари оила, бева бо фарзандаш зиндагї
мекунад.[3,c.212]
Ба аксари оилањои тољикон аз азал серфарзандї хос аст. Аз ин лињоз, онњо оилаву рўзѓори калон
доштанд. Њавливу дари худро мардум «сарпаноњ» меномиданд. Мањз аз њамин хонаву дари аљдодї
(њавлї) духтарро ба шавњар мебароранд, писарро хонадор мекунанд. Дар њамин њавлї, оила, рўзѓори нав
бунѐд мегашт. Одатан мардум «духтар моли кас» мегўянд. Аз ин лињоз духтарро аз хурди дар руњияи
мењру муњаббат, эњтиром нисбат ба хонаводаи домодшавандаи эњтимолї тарбия мекунанд.
Дар оилаи тољикон мавќеи писар болотар меистод. Зеро писарро давомдињандаи наслу насаб,
соњибмулк, њимоятгари хонавода мењисобиданд. Падарони ботадбир баъди таваллуди фарзанди писар,
дар атрофи њавлї 30-50 адад сафедор мешинонданд, то, ки барои бунѐди иморат (дар арафаи
хонадоршавии писар) масолењи сохтмон гардад.
Аз интихоби љои сохтмони иморат сар карда, то адои сохтмон мардум ба маљмўи урфу одат,
таомулњои оилавиро риоя мекарданд. Кўњансолони љањондидаву зиндагиашон пурбаракат бо дуои неку
фотиња нахустин санги иморатро мегузоштанд. Пеш аз оѓози кор, инчунин ягон намуди (гўсфанд, буз,
хурўс, мурѓ)-ро забњ намуда, «хун» мебароварданд, яъне «ќурбонї»дуою фотиња мекарданд [9,c.49]. Дар
љараѐни сохтмон хешу таборон, њамсояњо ба назди устоњо ташриф оварда, њолпурсї («монда набошед»
мегуфтанд) мекарданд, хўрок пухта меомаданд. Баъди итмоми сохтмон соњиби хона дар њузури
мењмонони даъватшуда ба устоњо сару либос (сару по) таќдим мекарданд ва њаќќи мењнаташонро муайян
намуда, онњоро розї менамуданд.
Њангоми ба хонаи нав кўчида даромадан як ќатор урфу одат, анъанањо, боварињо риоя мегашт.
Сараввал ба љои ба чашм намоѐни хона, дастаи испанд (њазориспанд, исириќ) ва ѐ хор овезон мекарданд.
Ин амалро бо нияти «аз чашми бад худо нигоњ дорад» гўѐн ба љо меоварданд. Пеш аз ба хона, њавлии нав
кўчида даромадан, дар остона ва ѐ ба дарвоза наъли асп (таќа)-ро меовехтанд. Инро бо нияти њамчун
наъли асп мустањкам шудани рўзѓори хонавода, хотирљаъмї ва бойу бадавлат гаштани ањли оила иљро
мекарданд. Вобаста ба эътиќод дар баъзе њавлињо, дар љои намоѐн шохи оњу ѐ устухони каллаи чорвои
майда, ѐ чорвои калон гузошта мешуд. Ин амалро муњаќќиќон бо парастиши њайвонот, эътиќоди
182
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ќадимаи тотемистї вобаста мекунанд. Маъракае, ки њангоми ба хонаи нав кўчида даромадан, анљом
медоданд, «бўйрокўбон» ном дошт. Мењмонони даъватшуда алоќадри њол бо тўњфањо (дастовезе) ташриф
меоварданд. Њангоми ба хонаи нав ворид шудан, низ љонвареро дар назди остона забњ намуда, хун
мебароварданд. Ин амал ифодагари худойи кардан, аз љониби парвардигор ато намудани хушбахтї ба
хонадон, хотирљамъиву аз њар гуна фалокатњо эмин нигоњ доштани ањли хонавода мањсуб меѐфт. Пеш аз
ба хонаи нав кўчида даромадан ба се чиз эътибори алоњида дода мешуд. Якум, аз остона намак
медароварданд то, ки хонадон нону намакдор бошад; дуюм, аз остонаи нав ба даруни хона нону орд
медароварданд то, ки ањли хонавода аз нозу неъматњо фаровон бошад; сеюм, аз остона ба хона оина
медароварданд то, ки њаѐти ањли хонавода, рўзѓори онњо монанди оина софу беѓубор, нурафшон бошад.
Сипас ба фарши хона бўрѐ андохта, ба рўяш пўсту палос, гилему кўрпача пањн мекарданд. Дар даруни
хона анљому ашѐњои заруриии рўзѓорро љой мекарданд.
Ба аќидаи мардум ба рўи фарши хона андохтани бўрѐ ањамияти калони амалї дошт, кори савоб
њисобида мешуд. Зеро, бўрѐ намии фаршро ба ќолину палос намегузаронид, чангу ѓубори рўи гилему
намадро ба замин мефаровард, ба пайдоиши њар гуна хазандањо ва њашароти зараррасон монеъ мешуд.
Мегуфтанд, ки њангоми болои бўрѐ хондани намоз, вассањои он салавот мехондааст [5,c.192].
Кўрпаву болинро ба болои сандуќу сандуќча дар тахмону тахмончањои хонаи нав, зани
солхўрдаи соњибэътибор, њаѐти ибратангез дошта гузаронида, фарзандони солењро тарбия намуда, тањ
мекард, то ки зиндагии ањли оила пурфайзу бобаракат бошад. Сипас шахси табаррук даст кушода дуо
мекард, то, ки хонаю манзили нав насибу рўзї кунад, Парвардигор ба ањли хонавода тани сињату хотири
љамъ, дили беѓам имони комил муњайѐ созад.
Чунин мушоњида мегардад, ки гўѐ дар байни тољикон њаѐти шахсї вучуд надорад. Зеро њаѐти њар
як фарди тољик ба расму оин, анъанањо, маросимњои иљтимоиву оилавї тобеъ гардонида шудаанд.
Тољикон љашну маросимњои зиѐди оилавиро риоя ва барпо мекунанд. Умуман њаѐти инсон ба њамин
чорабинињо бахшида шудааст. Онњо барои ташкил ва баргузор намудани маъракањои худ ва дигар
шахсњо, инчунин барои иштирок намудан дар ин маросимњо ваќти зиѐди худро сарф мекунанд.
Дар расму оин ва урфу одатњои оилавї тарзи зист, меъѐрњои рўзгордорї, анъанањо авлодї
инъикос шудаанд. Маросимњои љашнии оилавї вобаста ба тавлид ва тарбияи фарзанд, аќди никоњ, ба
манзили нав ворид шудан (бўрѐкўбон) ва ѓ. бо тартиби муайян гузаронида мешуданд. Онњо инъикосгари
муносибати хуби инсонї, арзиши олии ахлоќї ба шумор мераванд.
Аксар ваќт, урфу одатњо бо расму оини дини ислом ва шаклњои ќадимтарин эътиќод омезиш
ѐфтаанд.
Пайнавишт:
1.
Абашин С. Парадокс в советском изучении среднеазиатской семьи// Семья в Центральной
Азии: новые перспективы изучения / Ред.Сови Рош. ”Берлин, 2017. ”С.38-46.
2.
Джери Д., Джери Дж. Большой толковый социологический словарь Collins: Пер. с англ.
Т.2. (П - Я). - М.: Вече.ACT, 1999. - 528 c.
3.
Жабборов И. Узбек халќи этнографияси. - Тошкент, 1994. ” 320 б.
4.
Кисляков Н.А. Семья и брак у таджиков по материалам конца Х1Х ” начала ХХ вв. ” М.Л, 1959. ” 269 с.
5.
Назирљон Турсуни Хуљандї. Истаравшан. ” Душанбе: «Ирфон», 1992. ” 208 с.
6.
Токарев С.А. Обычаи и обряды как объект этнографического исследования// Советская
этнография.- 1980.-№3. ”С.26-36.
7.
Турсунов Б.Р. Семья и семейные обряды населения Ферганской долины в ХХ веке. ”
Худжанд, 2007.- 162 с.
8.
Угринович Д. М . Обряды. За и против. -М.: Политиздат, 1975 .- 178 с.
9.
Хамиджанова М.А. Материальная кулыура матчинцев до и после переселения на вновь
орошаемые земли. -Душанбе, 1974- 179 с.
***
183
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
К ИСТОРИИ ТРАДИЦИОННОЙ МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ СЕВЕРНОГО
ТАДЖИКИСТАНА НА РУБЕЖЕ XIX –XX ВВ.
Исамитдинов Ж.Б., к.и.н., доцент,
заведующий кафедрой Отечественной
истории и археологии ХГУ
имени академика Б. Гафурова
тел.: 93 900 60 13
Рустамов Д. к.и.н., преподаватель
колледжа искусств имени Содирхона Хофиза
тел.: 92 742 55 54
Макомы и другие жанры песенно-музыкального искусство таджиков бытовали в изустной форме.
Среди носителей макомов фергано-ташкентского стилевого направления в деятельности которых сочетались: а)
практическое овладение музыкальным инструментом и искусством пения; б) знание теории музыки и основ
стихосложения и в) владение музыкального сочинительства отличались Содирхон Хофиз Бобошарифов (из
Худжанда), Худойберди Хофиз-зебопари и Умархофиз (из Исфары) которые являются основателями худжандоферганской и исфаринско-ферганской локальных школ макома.
Содирхон Хофиз Бобошарифов (родился 1847 году в Худжанде, умер 1931 г. в г. Худжанде). Когда
ему было восемь лет умер отец. Тесное многолетнее общение со своими устодами – учителями: казием Саид
Бузрукхонтура, Пошшо Охунд, кори Сангин, Мулло Мухаммадкарим Унджиги сыграли особое значение для
формирования личности Содирхона Хофиза. Первоначально усвоив от них правила и регламентированные
формы «кироат»-а (особой манеры чтения сур и аятов Корана), Содирхон Хофиз с детства обладавший
красивым и приятным голосом – с этого же времени оказался приученным обращать большое внимание в
первую очередь на поэтический текст, его внутреннее содержание. Кроме этого к 20-летнему возрасту, он в
совершенстве овладел игрой на танбуре (щипковый музыкальный деревянный инструмент грушевидной формы
с деревянной декой и длинной шейкой, имеющий три металлические струны. Постоянно посещал со своим
устодом (особенно с Пошшо Охундом) религиозно-мистические собрания (хонакохи) в Худжанде и Коканде. В
соответствии со взглядами и мировоззрением своих учителей мероприятия увеселительного характера ему
посещать было запрещено. Содирхон Хофиз к окончанию срока ученичества полностью освоил широко
распространенные на этих собраниях формы песнопения «маснавихони», «марсияхони», «наътхони» и другие
аналогичные жанры распева религиозных текстов. Поэтому его прозвали Хофизи хонакох (15,с.6-7; 3,с.13).
В становлении Содирхона в качестве профессионального певца макомиста большую роль сыграли
поэтические кружки в Худжанде организуемые Тошходжой Асири и Кошифом (7,с.172-173).
Первая песня сочиненная Содирхон Хофизом по рассказу его ученика Максуджона Танбури
назывался «Шахноз» на газель Амир Хусрава Дехлави (13,с.5).
Содирхон Хофиз большое внимание уделял к качеству произношения и смысловому содержанию
поэтического текста. В его исполнение текст газели всегда ясно и отчетливо были слышны и понятны
слушателю. Одним из особенностей исполнительной манеры этого хафиза являлось наличие не только
широкого по диапазону, сильного но и приятного по тембру голоса, кроме того, удивительно объемного
дыхания, позволявшего певцу свободно и энергично петь на всем протяжении мелодической фразы (14, с.8).
Самостоятельно сочинительством и песнопением Содирхон занимался в возрасте 27 - 30 лет. Он
усовершенствовал музыку из шуъба – одного из составных частей макома «Синахуруш», виртуозно исполнял
народные профессиональные песни (макомы) «Гиря», «Муночот», «Савти муночот», «Чоргох-2»,
«Мирзодавлат» и др. которые принесли ему большую популярность (9,с.39).
Для совершенствования профессиональных навыков Содирхона Хофиза большую роль играли его
встречи и сотрудничество с такими известными хафизами, инструменталистами и сочинителями своей эпохи
как Эрка кори, Мадумар хофиз, Каримкулбеги, Исмоил найчи, Рустам Хофиз, Зебопари, Ходжи Абдулазиз
Самарканди, Домулло Халим Ибодов и Мулло Туйчи Тошмухаммадов (15,с.7; 14,с.10).
В музыкальную сокровищницу таджиков вошли такие песни Содирхона Хофиза как «Кашкарчаи
Содирхон», «Савти ушшоки Содирхон», «Уфари савти Содирхон», «Чупонии Содирхон», «Дилхароши
Содирхон», «Мухайяри Содирхон», «Ушшоки Содирхон» и др (7,с.245; 9,с.41; 10,с.231).
Многие песни Содирхона Хофиза в начале ХХ века были записаны в граммофон со стороны
известных европейских фирм. Так, 1909 году сотрудниками фирмы «Пишущий Амур» Риги была
осуществлена граммофонный запись песен хафиза. В 1912 году английской фирмой «Гофман» были записаны
12 песен Содирхона. Известным организатором популяризатором граммофонных записи песен Содирхона
Хофиза являлся Илхом самоворчи из Ташкента (7,с.212; 12,с.459-460; 14, с.4).
Виртуозное музыкальное исполнительство и песнопение Содирхона Хофиза получило широкое
признание не только в родном Худжанде, но и в Бухаре, Самарканде, Ташкенте, Ферганской долине и даже за
184
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
пределами
Средней Азии. Всю свою сознательную жизнь он посвятил развитию, пропаганде и
усовершенствованию таджикского классического и народного музыкального творчества (8,с.150-151).
Исполнительская школа Содирхона Хофиза занимает важное место в таджикском народном
профессиональном творчестве. Он был не только лучшим исполнителем вокальных разделов таджикской
классической музыки – Шашмаком, но и незаурядным исполнителем инструментальных разделов этого
замечательного творения (10,с.230).
Формировании исфаринско-ферганского локального стиля макомного искусства связано с творческой
деятельностью певцов (хофиз) и музыкантов (мутриб) Исфары – Худойберди Хофиза (Зебопари, 1826 – 1910) и
Умар Хофиза (Мадумар, Муллоумар, Муллотошмухаммад Халифа, 1844 – 1927).
Певец Зебопари (так он был прозван Кокандским ханом Худоярханом из-за красивого голоса)
родился и вырос в Исфаре, определенное время был придворным певцом Кокандского хана(16).
Исполнительский стиль Зебопари в Шашмакоме было широко распространено не только в
Ферганской долине, Худжанде, Истаравшане, но и в Бухаре и Самарканде получило огромное признание
(4,с.345).
В музыкальной традиции Шашмакома кроме Сегох во всех циклах макома музыкантами и певцами
широкое признание получило Авджи Зебопари (авдж – развитое кульминационное построение в структуре как
инструментального, так и вокального раздела Шашмакома и других песнях макомного направления, жанра)
внесенное в исполнительскую практику Худойберди Хофизом (Зебопари). Исполнение этого авджа требует у
исполнителей (певцов и музыкантов) макома большого дарования и мастерства (9,с.38).
В самом известном широко применяемом в макоме музыкальном инструменте танбур существует
дополнительная парда (лад на грифе музыкального инструмента), которая называется «Зебопарда» (4,с.337).
Авдж Зебопари слушателям известно благодаря песнями Шашмакома «Ироки Бухоро» (маком
Бузрук), «Савти калон», «Савти рост»(маком Рост), «Нимчупони» (маком Сегох), «Чапбар» «Сарахбори Ирок»
(маком Ирок), а также в классической музыке «Ушшоки Куканд» и «Бозургони» (Ходжи Абдулазиз) и других
песнях (4,с.22; 9,с.38).
Зебопари воспитал таких известных певцов и музыкантов как Умар Хофиз, Тура Хофиз, Каххор
Хофиз, Мирзоаюби Хонанда, Маъруфи Хонанда и др.(9,с.337)
В формировании исфаринской творческой школы исполнителей макома (мактаби макомхони) также
большую роль сыграл Умар Хофиз (1884 – 1935 гг. Исфара). Его первым учителем в песенно-музыкальном
поприще являлся отец мулло Тошхалифа. Умар Хофиз был признанным мастером песнопения,
инструменталистом и бастакором (сочинителем музыки) макомного жанра. Виртуозно исполнял «Наср»,
«Талкин», «Баѐт», «Фигон», «Ушшок», «Сегох», «Гиря», «Сувора», «Чоргох», «Таронаи дугох» и другие
макомы (9,с.337).Текстами для музыки сочиненные Умар Хофизом служили прежде всего стихотворения
Хофиза Шерози, Амир Хусрави Дехлави, Абдурахмона Чоми, Соиб Табрези, Бедиля и мнрогих других
классиков поэзии.
Умар Хофиз является автором музыкального трактата «Баѐз»1, где собраны образцы газели,
вышеперечисленных классиков поэзии, а также местных поэтов Исфары и Ферганской долины. Трактат
«Баѐзхои Умар Хофиз» был издан Н. Гиясовым и А. Самеевым в 2003 г. (2) Данная книга является важным
источником по изучению истории таджикской музыки и литературной среды Коканда, Исфары, Канибадама,
Худжанда, Истаравшана, в целом Ферганской долины XIX – начала ХХ вв. Песенные «Баѐзы» как письменные
источники XIX – начала ХХ вв., дают информацию о времени формирования, о структуре и порядке
следования макомов, о языке использованных стихов, и авторах поэтических сочинений, названиях частей
«Шашмакома» и др. жанров традиционного исполнения и т.д. «Баѐзы» были написаны многими певцами. О
существующих музыкальных Баѐзах в институте востоковедения АН Узбекистана, исследованиях А. Джумаева
о Баѐзах Бобо Джалола и Левичи, Ф. Азизовой о «Баѐзи Шашмаком» Ф. Шахобова сообщается в диссертации
Р.Н. Амиджанова (1,с.18).
Умар Хофиз воспитывал таких исполнителей макома, как Каххор Хофиз, Кори Носир, Маъруфи
хонанда, Мамадбойи маргелони, Мулло Туйчи тошканди и др.(4,с.307)
В эволюции традиционной профессиональной музыки севера Таджикистана на рубеже XIX-XX вв.
кроме представителей худжандской и исфаринской школы макома большое место занимали профессиональные
музыканты-певцы (хафизы) и инструменталисты, искусные исполнители макомов и других жанров
профессиональной музыки устной традиции Канибадама: Исмоил найнавоз (1847 – 1904) и Исмоилов
Абдукодир наи (1888 – 1951), Истаравшана: Хазраткул Хофиз (1880 – 1953), Кутфиддинхон Танбури (1885 –
1969) и Абдулкодир Хофиз (1858 – 1943) – автор трактата «Баѐзи Абдукодир», и Пенджикента: Гулоби Танбури
(1892 – 1947) и др. (4, с.14-15, 53,88, 351)
Практически все исполнители (хафизы и мутрибы) макома и других жанров профессиональной
музыки на севере Таджикистана свои песни исполняли в сопровождении танбура и дутара, причем
Баѐз ” альбом или тетрадь, куда каллиграфически переписывались излюбленные стихи певца (хафиза)
макома.
1
185
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
объязательно им аккомпанировали дойрой. Существовали (в основном в городах) традиционные
инструментальные ансамбли, которые были представлены струнными (дутар, танбур, рубаб, афганский рубаб,
кашгарский рубаб), струнно – смычковыми (кобуз, гиджак, сато), струнно-ударными (чанг), духовными (най,
сурнай, кушнай) и ударными (дойра, нагора) инструментами. В полном составе традиционный
инструментальный ансамбль использовалась редко – на больших празднествах, в особо торжественных
случаях. О степени совершенства традиционного ансамблевого исполнительства свидетельствуют, к примеру,
высказывание русского коллекционера, одного из первых собирателей среднеазиатского музыкального
фольклора и инструментария Августа Эйхгорна. Он в своих дневниках (70-е годы XIX в.) записал что местный
«ансамбль производил впечатление тончайшим образом разученной симфонии. Ни одного удара не вовремя,
даже при внезапных переходах из одного тактового вида в другой (6,с.52).
Как видно вышеперечисленные факты свидетельствуют о своеобразной национальной музыкальной
культуры таджикского народа, которая сосредоточилась на познании имманентных ценностей извечных своих
традиций (5,с.11). Особенностью музыкальной культуры таджиков заключалось в том, что профессионализм
существовали в неписьменной традиции.
Примечания:
1.
Аминчонов Р.Н. Эволюция «Шашмакома» во второй половине XIX начала 40-х годов ХХ
века. Автореф. Дисс… канд. исторических наук. Худжанд, 2008.- 25 с.
2.
Баѐзњои Умар Њофиз (Мураттибон Н. Ѓиѐсов, А. Самеев.- Хуљанд, 2003. ” 352 с.
3.
Бегматов С.И. Традиции искусства хафизов Ферганской долины. Автореф. Дисс… канд.
искусствоведения. ”Ташкент,1995. ” 25 с.
4.
Донишномаи Шашмаќом /Муаллифони асосї: А. Абдурашидов, Ф. Азизї, А. Раљабов, Н.
Њакимов.- Душанбе, 2009.- 422 с.
5.
Задерацкий В. Культура и цивилизация: искусство и тоталитаризм. //- Советская музыка.сентябрь 1990 г.- № 9 ” С. 6-14.
6.
История узбекской музыки /Сост. и ред. Т.Е. Соломоновой.- М., 1979.- 200 с.
7.
Латифи О., Рабиев А. Рўзгори соњибдилон.- Душанбе, 1985.- 320 с.
8.
Негматов Н., Марофиев С. Выдающийся классик таджикского искусства Содирхон //
Сообщ. Гос. респ. объед. музея историко-краеведческого и изобразительного искусства. Вып. IV. Душанбе, 1966.- С. 150 ” 151.
9.
Њакимов Н.Г. Шашмаќом дар ќарни ХХ: анъана ва навоварї.- Хуљанд, 2006.- 408 с.
10.
Раджабов А. Ходжент и музыкальная культура таджиков //Исследования по истории и
культуре Ленинабада.- Душанбе, 1986.-С. 224 ” 233.
11.
Рустамов Д. Мутрибони Шашмаќом //Баъд аз сари ганљур.- Хуљанд, 2003.- С. 99-108.
12.
Собир Абдулло, Мавлоно Муќимий.- Ташкент, 1968.- С. 459-460.
13.
Содирхон (Бобошарифов) Мунтахаби асарњо.- Сталинобод, 1946.
14.
Холматзод М. Содирхон ва пайвандони ў.- Хуљанд, 1997.- 39 с.
15.
Худойбердиев С. Хофизони мумтози халки точик.-Тошканд-Хучанд, 2000.- 107 с
16.
Шерматов А. Муѓаннии соњибном (Насими Исфара.- № 36 (8420).- 23 мая 2003
***
ЭЪЗОЗИ ТАБИАТ – ВАЗИФАИ МУҲИМ
Аслиддин Қамарзода,
Устоди Донишгоҳи давлатии Самарқанд, Корманди шоистаи фарҳанги Љумҳурияти Ўзбекистон
Масъалаи муносибати инсон ва табиат аз замонҳои қадим яке аз муаммоҳои асосии љамъияти
инсонї ба шумор меравад ва доир ба ин масъала мутахассисони илмҳои гуногун таваљљўҳи зиѐде ба харљ
додаанд.
Табиати кишвари мо хеле зебо ва бой аст. Маълуми ҳамагон аст, ки инсон ҳамаи чизҳои
заруриро барои зиндагии худ аз табиат мегирад. Агар одамон аз сарвати табиат дониста ва оқилона
истифода баранд, манфиати калон мебинанд.
Табиат мўъљизаи мураккабе буда, дар он чандин миллионҳо ҳар гуна олами набототу ҳайвонот
мављуд аст, ки ҳар кадоми онҳо дар алоқамандї бо якдигар зиндаанд. Ба ҳар як растанї офтоб, об, хок
ва дигар чизҳо таъсир мерасонад.
186
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Инсон танҳо дар ҳолате ки қонуниятҳои инкишофи табиат, вобастагии байни набототу ҳайвонот
ва табиати бељонро аз худ мекунад, ҳамон вақт аз сарвату боигариҳои табиат барои худ дуруст истифода
бурда метавонад. Бинобар ин ҳам омўзиши пурраи табиат, дўст доштани он, ғамхорї дар ҳақи он қарзи
ҳар як инсон мебошад.
«Замин, боигарии зеризаминї, об, олами растанї ва ҳайвонот, ҳамчунин сарватҳои дигари табиї
боигарии умумихалқї ба шумор мераванд. Аз онҳо бояд оқилона истифода бурд, чунки онҳо таҳти
муҳофизати давлат қарор гирифтаанд» гуфта шудааст дар моддаи 55-и Сарқонуни (Конститутсия)
Республикаи Ўзбекистон.1
Дар ҳақиқат, табиат дорои сеҳрҳои аљоиб ва ғароиб буда, инсонро дар ҳайрат мегузорад.
Тасаввуроти ҳосилкардаамон дар бораи табиати диѐри азизамон, ғамхорї дар ҳаққи он, бештар дўст
доштани он, дарк намудани мавқеи экология дар ҳаѐт ба мо ѐрї мерасонад. Олимони эколог дар
саросари љаҳон барои бартараф намудани он оқибатҳои нохуш, ки бар асари муносибатҳои худсаронаи
одамон бо табиат сар задааст, барои малҳам бастан ба љароҳати расонидаи инсон, яъне ба асли худ
баргардонидани табиат тадқиқот мебаранд.
Барои нигаҳбонї ва муҳофизат кардани табиат корҳое низ ҳастанд, ки иљрои онҳо аз дасти инсон
меояд. Чї қадар бисѐр дарахт шинонем, ҳамон қадар кам аст. Бинобар ин ҳам бисѐртар ниҳол шинонида,
боғҳо барпо карданамон шарт аст. Ё дарахтони дар ҳавлиамон, хиѐбону боғҳо бударо эҳтиѐт намуда,
онҳоро парвариш намуданамон лозим аст.
Масъалаи экология, яъне ҳифзи табиат низ ҳамчун дигар масъалаҳои муҳими ҳаѐти сиѐсї ва
иљтимоии кишварамон ҳамеша дар маркази диққати роҳбарияти давлатамон меистад.
Бесабаб нест, ки бо мақсади ҳифзи табиати минтақаи Осиѐи Марказї ҳанўз соли 1993 дар
Тошканд ҳангоми мулоқоти роҳбарони давлатҳои Осиѐи Марказї Фонди байналхалқии наљоти Арал
таъсис ѐфта буд ва ин масъала яке аз муаммоҳои муҳими ҳаѐтии имрўзу фардои ин минтақа ба шумор
меравад.
Роҳбарони давлатҳои минтақа дар вохўриҳои худ, ки дар солҳои 1994 ва 2002 ба амал омада буд,
доир ба ин масъала гуфтугузор карда тадбирҳои амалї андешида буданд. Ҳамин масъала дар вохўрии
роҳбарони Љумҳури²ои Қазоқистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Тољикистон ва Қирғизистон, ки моҳи
апрели соли 2009 дар шаҳри Алмати ба вуқўъ пайваст, низ дар маркази диққат буд. Зеро, норасоии
захираи об, паст шудани сифати оби нўшокї, хароб гардидани заминҳо, қатъиян кам шудани
гуногунрангии биологї, тағйироти иқлим дар натиљаи афзудани ғубори ҳаво, шояд, вобаста ба ин кам
гардидани масоҳати пиряхҳои Помиру Тиѐншон, ки қисми асосии оби дарѐҳои бузурги минтақа аз онҳо
сарчашма мегиранд, танҳо номгўйи мухтасари натиљаҳои фољиаи Арал мебошанд.
Дар ҳақиқат, оқибатҳои фољиабори бўҳрони баҳри Арал имрўз барои ҳамагон маълум аст. Танҳо
дар делтаи Амударѐ майдони кўл то 26 ҳазор гектар кам гардидааст. Дар атрофи ин баҳр дар радиуси
садҳо километр чанг ва намак паҳн гардида, майдони заминҳои шўр васеъ мегардад. Майдони шўрзада аз
85 ҳазор гектар то 273 ҳазор афзудааст. Масоҳати растаниҳои гуногун ва тўқайзорҳо баръакс то 20-25 бор
кам гардидааст. Кам гардидани оби дарѐҳо ба муаммои таъмини об ва хушк гардидани баҳр ба тағйир
ѐфтани иқлим меоварад.
Барои ҳифз намудани табиат мавқеи инсон бағоят калон аст. Бояд мо ба қоидаҳои рафтор нисбат
бо табиат риоя намоем, ки ин қоидаҳо чунинанд: шохои дарахтони манзаравї-зинатї ва мевадорро,
ҳамчунин буттаҳоро нашикастан, растаниҳои гулҳояшон шукуфонро беҳуда накандан, меваҳои ҳоло
пухта нарасидаи дарахтони мевадорро накандан, ҳайвонҳои боғ, љангал, дашту дарѐҳоро эҳтиѐт кардан,
лонаи онҳоро вайрон накардан, чўљаҳои паррандаҳоро аз лонааш гирифта бо хости худ парвариш
накардан, ба паррандаҳо халалу осеб нарасонидан, шаҳрҳоро кабудизор кардан ва ғайра, ки барои ҳифзи
табиат мақоми асосї мебозад, риоя намоем.
Дар ҳаѐт инсоне нест, ки нафъи табиатро надонад, ѐ дар бораи табиат ва аҳамияти он нашунида
бошад.
Деҳқон бо меҳнаташ табиатро оро медиҳад, бинокор бо сохтмони биноҳои зебо, наққош бо
кашидани суратҳои зебояш, боғбон бо шинонидани дарахтҳо, шоир бо шеърҳояш, нависанда бо осораш
табиатро васф мекунад.
Ин аст, ки масъалаи инсон бо табиат яке аз мавзўъҳои асосии ҳаѐтї ба шумор меравад. Зеро
неъматҳои табиат асоси боигарии истеҳсолоти љамъият, яъне самараи мављудияти худи инсон аст.
Инсон дар тўли асрҳои зиѐд мувозинати табиатро вайрон накарда, барои зиндагї аз он истифода
мебарад. Бо мурури замон баробари инкишофи қувваҳои истеҳсолкунандаи љамъият таъсири инсон ба
табиат афзуд. Баробари пайдоиши зироат ва чорводорї, решакан кардани дарахтон, оташ задани
бешазор, поймол намудани чарогоҳу киштзор, нобуд кардани ҳайвонҳои ваҳшию нодир оғоз ѐфт. Ниҳоят
инсон фаҳмид, ки табиат ва муҳофизати он барои худи инсон лозим аст. Зеро тамоми мављудоти табиат
1
Конститутсияи Республикаи Ўзбекистон, Нашриѐти «Ўзбекистон», Тошканд, 1992, саҳ. 19.
187
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
барои инсон, ки худи ў низ як мўъљизаи табиат аст, лозим аст. Дар адабиѐти гуногуни илмиву бадеї низ
доир ба ин масъала афкори зиѐде баѐн карда шудааст.
Дар омўзиши афкори назарияи муҳофизаи табиат таълимоти олими рус В. Д. Вернадский оид ба
биосфера аҳамияти калон дорад. Мувофиқи ақидаи ў инсоният ҳамчун мављудоти зинда бо амалиѐти
моддию энергетикии биосфера алоқаи ногусистанї дорад.1
Халқҳои Осиѐи Марказї аз қадим анъанаҳое доштанд, ки ба муҳофизати табиат ва муҳити зист
равона шуда буд. Зардуштиѐн баробари обу оташ ҳаво ва заминро низ муқаддас мешумориданд ва
мепарастиданд. Оини зардуштї нопок кардани об, ҳаво, заминро манъ мекунад. «Авесто»-и зардуштиѐн,
ки ҳазорон сол то замони мо ба майдон омадааст, то ҳол қимати худро гум накардааст.2
Табиби халқї М. Шодмонов чунин менависад:
«Алломаи бузурги ҳамаи давру замон, Шайхурраиси тамаддуни Шарқ Абўалї ибни Сино дар
китоби худ «Ал-Қонун» қариб чаҳорсад навъи гиѐҳҳоро таъриф дода, хусусиятҳои шифобахши онҳоро
тафсир кардааст, ки аксарияти ин гиѐҳҳо дар водии Зарафшон, аз љумла дар кўҳҳо, биѐбонҳо ва боғоти
Самарқанд мерўянд».3
Сафири Испания Клавихо, ки дар замони Амир Темур ба Самарқанд омада буд, ҳаѐти иқтисодии
мамлакатро пурра омўхта, дар бораи Самарқанд ва табиати он чунин ҳикоя кардааст:
«Замини Самарқанд ва атрофи вай бой аст. Боигарии он фақат аз озуқа иборат набуда, балки ба
истеҳсоли газворҳои шоҳї, атлас, олатҳое ки аз чўбҳои дарахтони сабзу хушбўй тайѐр мекунанд, тофта,
мўйина, ҳар гуна атриѐт, сурма, упо, дорувории хушбўй, зинатҳои заргарї ва ғайра иборат мебошад».4
Ин гуфтаҳо дар рўзҳои мо низ мазмуну моҳияти худро гум накардааст ва воқеан ҳам Самарқанд
ба маънои томаш сайқали рўйи замин, биҳишти ин олам аст. Беҳуда нест, ки дар таърифи Самарқанд
шеъру достонҳои зиѐде гуфта шуда, дар аксари онҳо, аз љумла дар суруду таронаҳои мардумї замини
зархезу обу ҳавои он чунин таърифу тавсиф карда мешаванд:
Самарқанд сайқали рўйи замин аст,
Ҳавояш фораму хокаш маҳин аст.5
Холо дар дунѐ зарурате ба миѐн омадааст, ки дар асоси донишҳои экологї табиатро муҳофизат
кардан зарур аст, чунки ҳама боигарї, осудагї, фаровонї ва ҳаловати инсон аз паси табиат мебошад.
Масъалаи экологияи Самарқанд низ чандин солҳо аст, ки дар маркази диққати олимону адибон,
рўзноманигорон ва равшанфикрони ватандўсти мо меистад. Зеро табиати диѐр, боигарии инсон аз паси
табиат, тоза нигоҳ доштани муҳиту атроф яке аз масъалаҳои муҳим ва барои тамоми инсоният зарур
буда, моро ба ташвиш меоварад. Гарчанд баъзе шахсон ба ин масъала хеле бепарвоѐна нигоҳ мекунанд,
лекин олимони дурандеш ва адибони нозукбин ба он лоқайдона нигоҳ карда наметавонанд.
Парвардигор тамоми олами мављуда - наботот ва ҳайвонотро бо мақсади муайяне офаридааст
ва ҳар яки оно дар замини муқаддас мавқею манзалати худро доранд. Ҳатто ҳар як хору хас, ки ба назар
зиѐдатї менамояд ва ҳар як љонзоди ваҳшї, ки дарранда ва ѐ зиѐнрас менамояд, барои ҳаѐту зиндагї дар
мавридаш ба кор меояд. Чунончи, аз гиѐҳҳои гуногун, ки хору хас дораду барои истеъмол норавост ва аз
заҳри мору дили гург барои сиҳатии инсон дору месозанд.
«Дар замине ки дар он мо зиндагї ба сар мебарем, тамоми пастию баландиҳо, кўҳу саҳро, баҳрҳо
- ҳамааш бо нақшаи муайян бунѐд шудааст ва барои инсон хизмат менамояд»- навиштааст Муҳаммад
Содиқ Муҳаммад Юсуф.
Номубрда тасдиқи ин афкори худро чунин тақвият додааст:
«Донишманди бузург Крейси Моррисон бошад дар ин бобат чунин гуфтааст: Агар аљоиботи
табиат омўхта шавад, дар ҳар яки он ниҳон будани як мақсади муайян равшан мегардад. Шубҳае
намемонад, ки дар ҳамаи он²о нақшаи парвардигори олам ба амал татбиқ шуда истодааст».6
Бесабаб нест, ки мувофиқи қарордоди ташкилотҳои бонуфузи байналхалвқї бисѐр намунаҳои
олами набототу ҳайвонотро ба «Китоби сурх» дароварда, несту нобуд карда шудани онҳоро бо қонун
манъ кардааанд.
Ҳамин масъала дар Ўзбекистони соҳибистиқлоли мо низ дар маркази диққати роҳбарони давлат
ва ташкилотҳои љамъиятї меистад ва доир ба он дар Сарқонуни Ўзбекистон ва Қонунҳои дигар, ки доир
ба ҳифзи табиат дар кишварамон қабул карда шудааст, бандҳои алоҳида ба назар мерасанд.
Муҳаммадиев С. Табиат вуљуди мост, Нашриѐти Донишго²и давлатии Самарқанд, 1994, саҳ. . 17.
Х. Мирзозода, Таърихи адабиѐти тољик (Аз давраи қадим то асри XIII), Китоби 1 (1), Нашриѐти «Маориф»,
Душанбе, 1987, саҳ. 59.
3 Муҳаммадиев С. Ҳамон китоб саҳ. 9.
4 Муҳаммадиев С. Ҳамон китоб саҳ. . 21.
5 Таронаҳои Самарқанд, Нашриѐти «Муҳаррир», Тошканд, 2013, са.34.
6 Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуф, Имон, (Ислом, Қуръон, одоб-ахлоқ), «Камалак», Тошкенит, 1991, с.36.
1
2
188
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар баромадҳои Президенти Ўзбекистон Шавкат Мирзиѐев низ доир ба ҳифзи табиат эътибори
махсус дода мешаванд. Зеро ҳифзи табиат аз олами набототу љонзоди нодир сар карда, то осори атиқа
ва муаммои Арал ҳоло дар маркази диққати аҳли олам меистад.
Яке аз муаммоҳои дигари экологї баробари нигоҳ доштани долу дарахтони мављуда бунѐд
намудани боғу гулгаштҳои нав мебошад, ки ба ин масъала мардуми Ўзбекистон, аз љумла Самарқанди
бостонї низ бефарқ истода наметавонад.
Тибқи маълумотҳои эътимоднок дар солҳои 20-уми асри ХХ дар шаҳри Самарқанд, ки замоне бо
боғҳои дилкушои худ машҳури олам гардида буд, ба масъалаи ободонї эътибори хоса дода шуда, дар
боғу хиѐбон²ои ин љо 17 намуди дарахтони сўзанбарг нашъунамо доштааст. Ҳоло танҳо як қисми онҳо
боқї монда бошад ҳам дар шароити обу ҳавои ин љой беш аз 150 намуди дарахту буттаҳо месабзанд, ки
онҳо барои омўхтани фаъолияти бешазорҳо дорои аҳамияти калон мебошад.1
Дар бисѐр мавзеъҳои Ўзбекистон, аз љумла дар соҳилҳои дарѐи Зарафшон воқеъ дар ноҳияи
Љомбой мамнўъгоҳе мављуд аст, ки дар он баробари рустани²ои гуногун бисѐр намуди паррандаву
ҳайвоноти ваҳшї, ки ба «Китоби сурх»-и табиат дохил шудаанд, низ муҳофиза карда мешавад.
Му²офизаи табиат дар замони мо яке аз муаммо²ои умумбашарº буда, барои ²аллу фасли он
тамоми инсоният к´шида истодааст ва ин масъала дар маркази ди³³ати ташкилот²ои байналхал³º низ
меистанд.
Ба масъалаҳои ҳифзи табиат, фақат вайрон накардани муҳити зист ” ҳавое ки аз он нафас
мекашем ва обе ки манбаи асосии ҳаѐти инсон аст, дохил нашуда, мубориза ба муқобили ҳар гуна
зўровариҳо, аз моддаҳои нашъамандї, аслиҳаҳои қатли ом, бемориҳои сирояткунанда ва амсоли инҳо
пок гардонидани замини муқаддас, тозаву озода нигоҳ доштани хонаву дар, кўчаву хиѐбонҳо, љойи
зисту кор ва ғайра дохил мешаванд, ки барои он ҳар як шахс вазифадор аст.
Ба ин масъала пеш аз ҳама донишмандон ва адибон, ки дар ҳамаи давру замон гули сари сабати
љамоа ба шумор мераванд, бештар таваљљўҳ зоҳир менамоянд.
Аз осори адибони муосири минтақаи Осиѐи Марказї, ки ба ин мавзўъ мурољиат кардаанд,
офаридаҳои Чингиз Айтматов, Олљас Сулаймонов, Асқад Мухтор, Саид Аҳмад,
Фазлиддин
Муҳаммадиев, Мар Бойљиев, Ўткур Ҳошимов, Шералї Лоиқ, Нусрат Раҳмат ва дигарон низ сазовори
таваљљўҳ аст. Дар қатори онҳо номи адиби самарқандї шодравон Болта Ортиқзода низ меистад. Дар
асарҳои ў муносибати инсон бо табиат бо рангу мазмуни ба худ хос назаррас мебошад.
Болта Ортиқзода дар қиссаҳои «Достони Самарқанд», «Ғори ошиқон», «Кишмишзор», «Қисмати
арки Амир Темур» ба масъалаи муҳофизаи табиати диѐр ва неъматҳои он кўшишу таваљљўҳи зиѐде ба
харљ додааст. Дар як қатор мақолаҳои публисистї ва қиссаҳои ҳуљљатии ‚Дурдонаҳои Самарқанд‛,
‚Мурғони хушхони Тољикистон‛, ‚Қиссаи мумиѐ‛ ин масъала боз ҳам возеҳу равшантар ба назар
мерасанд.
Шоир ва публисист Нормурод Каримзода дар достони «Оби раҳмат» низ дар таърифи руди Оби
раҳмат, ки дар асоси ривоятҳои ба ҳақиқат наздик «рудест аз биҳишт» сухан ронда, сипас оиди ҳифзи он
ва барои ба авлодҳои минбаъда расонидани оби зулоли ин руди таърихию таърифї бонг мезанад. Мо
дар пешгуфтори дар нашри ин китоб навиштаи худ низ оиди замоне чї хел будану ҳоло ба чї аҳвол
афтодани Оби Раҳмат таассуфи худро баѐн кардаем.2
Ба як масъала љиддан таваљљўҳ намоед: дар гузаштаи наздик падару бобоѐни мо обро муқаддас
медонистанд ва наҳру љўйборҳо, ҳавзҳоро покиза нигоҳ медоштанд. Ба љўйҳо партофтани партов як сўй
истад, атрофи онро рўфта ба дарунаш партофтан гуноҳ ҳисоб карда мешуд. Одамон аз ҳавзу љўйборҳо об
менўшиданд. Худам нағз дар хотир дорам, ки солҳои 60-уми асри гузашта ба Оби Раҳмат, ки то қаъраш
зулолу мусаффо равон буд, нон тар карда мехўрдем. Ҳоло куљост он Оби Раҳмат?
Масъалаи дигар. Дар ҳолате, ки дар як қатор кишварҳои Африқо кўдакон аз нарасидани оби
ошомиданї ба ҳалокат дучор мешаванд, дар мо оби бо ҳаѐти инсон ва тамоми мављудоти олам баробар
соатҳо аз лўлаки об (водопровод) беист равон мешавад. Ва бисѐриѐн ба ин бепарвоѐна назар меандозем.
Аз қубурҳои шикаставу сўрох дар ҳар љойи кўчаҳо ҳамчун чашмаҳои сунъї равон шуда истодани об ва
хароб гардидани кўчаҳои мумфарш низ ба парвои касе намерасад... Чунин ҳолатҳои ногувор ва
беэътиноѐна нигоҳ кардан ба об дар ҳар љо мушоҳида мешавад.
Ҳамаи ин гуфтаҳо аз он шаҳодат медиҳанд, ки фармони Президенти кишварамон Шавкат
Мирзиѐев оиди сарфакорона истифода бурдани об ва ҳифз намудани захираҳои он сари вақт қабул карда
шудааст ва ба он амал кардани ҳар як фарди ватандўсти Ўзбекистон қарзи шаҳрвасндї ба шумор
меравад.
Сулаймонов Э., Қобулов Д, Муқумов Х, Шаҳримизнинг яшил қалқонлари, Ўзбекистон «Фан» нашриѐти,
Тошкент, 1982. 4 бет.
2 А. Қамарзода., Оби Раҳмат ” оби муқаддас. Пешгуфтори муҳаррири масъул ба
достони Нормурод
Каримзода «Оби Ра²мат», нашриѐти «Наврўз» , Тошкент, 2011, саҳифаҳои 3-7.
1
189
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Дар Тољикистони бародарї бошад бо саъю эҳтимоми Пешвози Миллат, Асосгузори Сулҳу
ваҳдат, Президенти мўҳтарам Эмомалї Раҳмон даҳсолаи байналмилалии ‚Об барои рушди устувор
барои солҳои 2018-2028‛ дар мал аст ва дар доираи ҳамин барнома тадбирҳои хоса ба амал овқарда шуда
истодааст. Аз љумла дар Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳоли мардмуї, ки дар доираи ҳамин
барнома амал мекунад, дар диѐри обшори Тољикистотн, дар саргаҳои Зарафшон гузаронида шудани
чунин як анљумани бокшукўҳи байналхалқї низ сазовори таваљљўҳ аст. Мо ба созмондиҳандагони ин
анљуман, ки бори дигар зиѐиѐни маърафтпарвару равшанзамирро дар замини қадимаи тољикон муттаҳид
намудааст, арзи сипос менамоем!
Адабиѐт:
1.
Конститутсияи Республикаи Ўзбекистон, Нашриѐти «Ўзбекистон», Тошканд, 1992, саҳ. 19.
2.
Қамарзода А. Оби Раҳмат ” оби муқаддас. Пешгуфтор ба манзумаи Нормурод Каримзода
«Оби Раҳмат». Нашриѐти «Наврўз» , Тошкент, 2011.
3.
Мирзозода Х., Таърихи адабиѐти тољик (Аз давраи қадим то асри XIII), Китоби 1 (1),
Нашриѐти «Маориф», Душанбе, 1987.
4.
Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуф, Имон, (Ислом, Қуръон, одоб-ахлоқ), «Камалак»,
Тошкенит, 1991.
5.
Муҳаммадиев С. Табиат вуљуди мост, Нашриѐти Донишгоҳи давлатии Самарқанд, 1994.
6.
Ортиқов Б. Достони Самарқанд, Нашриѐти ‚Ирфон‛, Душанбе, 1985.
7.
Сулаймонов Э., Қобулов Д, Муқумов Х, Шаҳримизнинг яшил қалқонлари, Ўзбекистон
«Фан» нашриѐти, Тошкент, 1982.
8.
Таронаҳои Самарқанд, Нашриѐти «Муҳаррир», Тошканд, 2013.
***
МАЪРИФАТ ВА МАЪНАВИЯТ – ТАРБИЯНИНГ БОШ МЕЗОНИ
Умид Хўжамқулов
Чирчиқ Давлат педагогика институти ўзбек тили ва адабиѐти кафедоаси мудири, филология
фанлари номзоди
Ўзбекистон Президенти, маърифатпарвар раҳбар
Шавкат Миромонович Мирзиѐев
мамлакатмизда сўнгги йилларда юз бераѐтган улкан ўзгаришлар, айниқса халқимиз сиѐсий тафаккури,
ақл-заковати, миллий қадриятларимиз умуминсоний талабларга мос келишини таъкидламоқда.
Мамлакатмиз раҳбарининг бу айтилганлирини мамлакатимиз маънавий-маърифий ҳаѐтида юз
бераѐтган улкан ўзгаришлар мисолида ҳам кўриш мумкин.
Шавкат Миромонович Мирзиѐев Ўзбекистон Президенти сифатида иш бошлаган биринчи
кунлариданоқ таълим соҳасини такомиллаштириш, олий таълим тизимида туб ўзгартишлар киритиш
борасида қатор қарорлар қабул қилиб, улар асосида чора-тадбирлар кўриб келмоқда ва буларнинг
ҳаммаси халқ хўжалиги, маориф ва маданият соҳасида етук кадрларни етиштириб беришга, Ўзбекистон
мустақиллигини мустаҳкамлашга қаратилгандир.
Мустақиллигимиз неъмати ва Президентимизнинг маърифат ва таълимга эътибор бериши
туфайли ўтган йили Чирчиқ шаҳрида юзага келган Тошкнет вилоят педагогика олийгоҳи ҳам бунга
ѐрқин мисол бўла олади.
Мазкур билим даргоҳи жамоаси маориф ва маънавият соҳасида етук кадрларни тайѐрлаб
беришдек муқаддас мақсад сари интилмоқда.
Институтимизнинг барча профессор-ўқитувчилари ва талабалари давр ва замон билан ҳамиша
ҳамнафас қадам қўйиб, «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» асосида олий таълим олдига қўйилган
талабларга муносиб иш тутиб келмоқдалар.
Буни шу йил май ойида институтимиз ректори, профессор Ғофуржон Муҳаммедов ташаббусини
қўллаб қувватлаб Ўбекистон олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Ўзекистон Республикаси
Инновацион ривожланиш вазирлиги
ҳамкорликда ўтказилган ‚Барқарор ривожланишда узлуксиз
таълим: муаммо ва ечимилар‛ халқаро илмий-амалий анжумани мисолида ҳам яққол кўриш мумкин.
Таълимнинг ҳозирги даврдаги долзарб муаммолари масалаларига бағишланган мазкур
анжуманда Ўзбекистондаги университетлар, педагогика олийгоҳлари, таълим йўналишидаги илмийтадқиқот марказлар, шунингдек Қозоғистон, Тожикистон ва Қирғизистон Республикаларидаги олий
ўқув юрталари, илмий муассасалар ҳамда мактаблардан тажрибали ўқитувчилар маърузалар билан
қатнашдилар.
190
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мазкур анжуманда институтимизнинг бир қатор профессор ўқитувчилари ҳам таълимнинг
турли соҳаларии бўйича маърузалар ўқиб, бу борадаги ўзларининг билим ва тажрибаларини ҳамкасблар
билан ўртоқлашдилар.
Жумладан, Ф. Иброҳимовнинг ‚Таълим тизимида модернизация зарурати‛, А. Исмоиловнинг
‚Таълим
муассасалари ҳамкорлигини ташкил этишнинг кластерли модели‛, Ф.Жабборованинг
‚Маданиятлараро мулоқот ” давр талаби ‚, Л. Ахатовнинг ‚Ватанпарварлик ғоясини мутафакккирлар
илмий мероси асосида шакллантириш (Житй мероси талқинида0‛,А.Давлатова ва
К.
Абдураимоваларнинг ‚Бадиий ижод жараѐнини таҳлил қилиш тамойиллари‛, А.Абдуллаев ва Н.
Намозоваларнинг ‚Халқ ўйинларидан фойдаланиш маънавий-маданий қадриятларимиз шакллантирииш
йўллари‛ каби маърузалар ўзларининг актуаллиги билан анжуман қатнашчиларига манзур бўлди.
Ҳали ѐш бўлишига қарамасдан институтимизда олиб борилаѐтган таълим-тарбия ишларида ²ам,
маънавий-маърифий ишларда профессор-ўқитувчиларимизнинг дадил қадам қўяѐтганликларини сезиш
қийин эмас .
Институтимиз профессор-у³итувчилари давр талабаларига жавоб бера оладиган ва жаҳон
андозаларига мувофиқ тузилган «Давлат таълим стандарти» талаблари асосида ишламоқдалар.
Ҳозирги кунда институмизда икки минга яқин талаба таълим олмоқда.
Шуниси диққатга сазоворки, кўпмиллатли Ўзбекистонимиз барча миллат ва элатларнинг
умумий уйи эканлигини ҳисобга олган ҳолда иш тутаѐтган профессор-´ўқитувчилар «Давлат таълим
стандарти» талабларига жавоб берадиган ва ўзлари тузган дастурлар асосида мустақил дарсликлар, ўқув
қўлланмалар яратмоқдлар.
Мазкур
китоблар
тўғрисида Республикда матбуотида эълон қилинган тақризларда уларнинг муалифлари тўзғрисида илиқ
фикрлар билдирилмоқда.
Биз талабалар ўртасида маънавий-маърифий ишларни олиб боришда ҳамиша юртбошимиз
томонидан билдирилаѐтган фикрларга жавобан иш тутмоқдамиз.
Фарзандларимиз бўш вақтини тўғри ташкил этиш, улар учун муносиб турмуш шароити яратиш
масаласи доимо диққат марказида бўлмоғи лозим. Президентимиз Шавкат Мирзиѐевнинг китоб ва
китобхонликкка бўлган эътибори ҳам профессор ва ўқитувчиларимизнинг диққат марказида. Буни
уларнинг турли фанлар таълими учун яратилаѐтан дасрлик ва қўлланмалари мисолида ҳам, талабаларни
китобхонликка даъват этиб турли адабий-маданий тадбирлар ўтказишлари мисолида ҳам кўриш
мумкин
Талабалар дарсдан кейинги вақтларини қандай ўтказадилар, нима ишлар билан шуғулланадилар?
Бу саволларга жавоб топиш учун бизниг талабаларимизнинг институт
ахборот”ресурс
марказида, илмий ва ўқув кутубхоналарида, талабаларни турли хил тўгаракларда бирлаштириган
клубларнинг машғулотларида қатнашишини кузатамиз. Бу борада уларга етакчи устозлар кўмакдош.
Институимиз талабаларини яқин ўтмишдаги маърифат дарғалари Абдулла Авлоний, Абдулла
Қодирий, Ғафур Ғулом, Ойбек, Мухтор Ашрафий кабиларнинг ҳаѐти ва ижоди билан яқиндан
таништириш, она Ватанимиз бўлган Ўзбекистони қандай севишни улардан ўрганиш мақсадида институт
олимларининг ташаббуси билан бир қатор илмий анжуман ва семинарлар ўтказилди, бу маданият
дарғаларирнинрг уй-музейларига саѐҳатлар уюштирилди . Шунингдек, «Маърифатпарварлик адабиѐти
ва миллий истиқлол», «Истиқлол мафкураси ва бадиий адабиѐт» каби мавзуларда ўтказилган илмий
анжуманларни, республикамизнинг таниқли олимлари ва ѐзувчилари билан ўтказилган учрашувларни
кўрсатиш мумкин.
Профессор-уқитувчиларимизнинг
адабиѐтнинг истиқлол мафкураси билан алоқадорлиги,
адабиѐтшуносликнинг долзарб муамимолари тўғрисидаги асарлари нуфузли тўплам ва журналларда
ҳамда алоҳида китоблар сифатида нашр этилмоқда.
Бу борада кафедра ўқитувиси Тилложон Носированинг фаъолияти диққатга сазовордир. У
Тошкент вилоятида яшаѐтган тожиклар ва ўзбеклар халқ оғзаки ижодини ўрганиш ҳамда фолклор
асарларини қиѐсий таҳлил этиш билан бирга ‚Гулѐр‛, ‚Алла қўшиқлари‛, ‚Болалар фолклори‛ каби
китобларни нашрга тайѐрлади, мазкур мавзулар бўйича
Панжакент, Термиз, Чирчиқ ва Хўжанд
шаҳараларида ўтказилган Халқаро анжуманларда маърузалар бина чиқиш қилди.
Устозларининг анъаналари давоми ўлароқ талабаларимиз ҳам илмий ишларда фаъол
қатнашмоқдалар. Уларнинг илмий-тадқиқот ишлари илмий тўпламларда нашр этилмоқда. Иқтидорли
талабаларимиз магистратура ва аспирантурада ўз таҳсилини давом эттириб, адабиѐтшунослик ва
тилшуносликнинг долзарб муаммолари устида ишлашни ният қилмоқдалар.
.Республика Халқ таълими
вазирлиги қарори билан узлуксиз таълимни такомиллаштириш
мақсадида Чирчиқ шаҳрида ва Тошкент вилоятининг туманларида таянч мактаблари ташкил этиш ва
уларни илмий раҳбарлар билан таъминлашни ҳам режалаштирганмиз.
Биз - Ўбекистондаги ўзбеклар ва тожиклар азалдан бир хонадон фарзандлари эканлигимизни ҳар
қадамда, ҳар ишда кўриб, ана шундай имкониятларни яратиб берган мустақиллигимиз ва юртбошимиз
Шавкат Мирзиѐевнинг тўғри олиб бораѐтган сиѐсатидан миннатдормиз.
191
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Буларнинг ҳаммаси Ўзбекистонда олиб борилаѐтган миллий сиѐсат Конституциямизда белгилаб
берилган тартибда одилона ҳал қилинаѐтганлигининг гувоҳидир.
Шуни ҳам таъкидлаш жойизки, келгусида азалдан биз билан қондош ва жондош бўлган
Тожикистон республикаси билан адабий ва маданий алоқаларимиз янада ривожланиб, биз ҳозирги давр
тожик адабиѐти, матбуоти ва маърифати ютуқлари билан яқиндан танишиш шарафига муяссар бўлсак,
нур устига аъло нур бўлур эди.
Адабиѐт:
1.
Мирзиѐев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.
Тошкент, ‚Ўзбекистон‛ нашриѐти, 2017.
2.
‚Барқарор ривожланишда узлуксиз таълим: муаммо ва ечимлар‛ 21-24 май, 2019 йил,
Халқаро илмий-амалий анжуман илмий ишлар тўплами, Том 1, Чирчиқ шаҳри, 2019 йил.
***
ХАЛҚ ИЖОДИДА АДАБИЙ ВА МАДАНИЙ АЛОҚАЛАР
Тилложон Носирова
Чирчиқ Давлат педагогика институти ўзбек тили ва адабиѐти кафедоаси ўқитучвчиси
Марказий Осиѐ Республикалари, жумладан Ўзбекистонда ҳам сайр-саѐҳат қиладиган сўлим
масканлар жуда кўп. Айниқса ѐз ойларида хушҳаво тоғлардан оқиб тушадиган ирмоқлардан пайдо
бўладиган дарѐлар, тоғ даралари бағрида пайдо бўлган кўллар, улар атрофидаги соя-салқин дам олиш
масканлари ҳар қандай дам олувчига ҳаловат бағишлайди. Ана шундай гўзал масканлардан бири
Бўстонлиқ тоғ этакларида жойлашган Чорвоқ сув омбори ва унинг атроф-теварагидаги Боғистон, Бурчи
мулла, Нанай, Полвонак, Пском, Испай ва бошқа бир қатор қишлоқлардир.
Дарвоқе, Бўстонлиқ деганда кўз ўнгингизда боғу бўстон, ҳамишабаҳор гулистон, кўнглингизни
шод этадиган жаннатмакон тоғ этакларидаги хушҳаво сўлим манзаралар гавдаланади. Бир вақтлар
Жанубий Қозоғистон вилоятига қарашли, лекин туб аҳолиси тожиклар ва ўзбеклардан иборат бу
осмонўпар тоғлар орасидаги қатор қишлоқлар ҳозир Тошкент вилоятига қарашли бўлиб, ўзининг
такрорланмас манзаралари, қоялардаги қорлар қуѐш нурига эриб, ирмоқлар бўлиб, шалдираб пастдаги
қатор сойларга тушиб оқаѐтган зилол сувлари пастдаги кумушсимон булоқларга қўшилиб, Чорвоқ сув
омборини тўлдириб, Ўзбекистон пойтахти ” гўзал Тошкентни сув ва нур билан таъминлаши билан бирга
Бўстонлиқнинг таърифини бутун оламга маълуму машҳур қилиб келмоқда.
Машҳур табиатшунос, тарихчи, географ, ўлкашунос олимлар, шоир ва ѐзувчиларнинг диққатини
ўзига тортган бу қадимий ва гўзал маскан тўғрисида, Бўстонлиқ тоғларида ўсадиган шифобахш гиѐҳлар
тўғрисида қатор китоблар, илмий мақолалар, шеър ва қўшиқлар ѐзилган. Кўп олимлдар унинг гўзал ва
оромбахш табиатини шифобахш об-ҳавосини дунѐдаги машҳур курортлардан қолишмаслигини
таърифлаганлар.
Қўли гул деҳқонлару соҳибкорлар яратган интенсив замонавий боғлардаги мевалар, узумзорлар,
кунгабоқар ва маккайи экинзорлари ҳар бир йўловчининг диққатини ўзига тортмай қўймайди.
Айни ѐз палласи, кўпчиликнинг таътил мавсими эмасми, тоғдаги барча истироҳат масканлари
одамлар билан тўлиб кетган. Бу ердаги ѐзлик боғ-ҳовли, оромгоҳлар (дачалар) ҳам дам олувчилар
ихтиѐрида. Кўл бўйи ва тоғ ѐнбағирларида қурилган бинолар Қрим, Кавказ ҳаттоки машҳур чет эл
саѐҳатгоҳларидан қолишмайди.
Тоғ тепасидаги йўл бўйида асал ва қимиз сотувчиларни айтмайсизми! Бу шифобахш неъматлар
ҳам шу жойларда яшовчи меҳнаткаш халқнинг маҳсулидир.
Ана шундай гўзал ва кўнгилларни яйратувчи маскандан кўпгина алломалар, фан ва маданиият
дарғалари етишиб чиққан. Худо берган шу табиат ноз-неъматлари, мусаффо ҳавоси, шилдираб оқаѐтган
тоғ ирмоқларидаги сувлар садоси ва сайроқи тоғ қушлари навосидан баҳраманд бўлган ижодкор халқ куй
ва қўшиқ, лапар ва айтишувлар яратиб, уни авлодлардан авлодларга мерос қолдириб келганлар.
Туманнинг ҳозирги марказини Ғазалкент деб аташлари ҳам шундан бўлса керак.
Мен ҳали ўрта мактабда ўқиб юрган пайтларимданоқ халқ оғзаки ижодига қизиқиб, топишмоқ,
қўшиқ ва эртакларни ѐзиб олиб, уларни айтиб юришни хуш кўрардим. Ана шу қизиқиш мени ўрта
мактабни битирганимдан сўнг Самарқанд давлат университети филология факултетига етаклади.
Университетда таълим олаѐтган пайтимда ўзим туғилиб вояга етган ва шу ердаги мактабни битирган
Бўстонлиқ туманидаги Нанай ва унга туташ Боғистон, Бурчимулло, Сижжак, Полвонак, Пском каби
тоғли қишлоқларда яшовчи ўзбеклар ва тожикларнинг ўзига хос урф-одати, халқ оғзаки ижоди ва тил
хусусиятлари тўғрисида берган маълумотлар устозларим Аслиддин Қамарзода ва Рауф Маъруфийлар
диққатини ўзига тортиб, ўша пайтлардаги
ўқув дастурлари асосида бу туманда
университет
192
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
талабаларининг фолклор ва диалектология (шевашунослик) материалларини
тўплаб ўрганиш
практикаси (экспедициясини) уюштирдилар.
Мен ана шу
экспедиция материалларии асосида
‚Бўстонлиқ халқ ижодининг жанрий темактик хусусиятлари‛ мавзусида битирув иши ѐзиб ѐқладим.
Менинг бу ишимга таниқли фолклоршунос олим,
академик Ражаб Амонов ва файласуф олим,
санъатшунос профессор Тилаб Маҳмудов юқори баҳо бериб, бу ишни давом ээтириб улкан илмий ишлар
яратиш йўлида муваффақиятлар тиладилар.
Кейинчалик мен фолклоршунос олима бўлиш ниятида бу улуғ инсонлар ўгитига амал қилиб,
Бўстонлиқ тумани халқ оғзаки ижодини тўплаш ва уларни ўрганишга давом этдим. Ҳозирги кунгача бир
неча дафтарни тўлдириб, тўпланган фолклор материалларим тўғрисида илмий мақолалар ѐзиб нашр
эттирдим, илмий анжуманларда маърузалар ўқидим. Эндиги навбат тўпланган халқ оғзаки ижоди
намуналарини нашр этиб, ўқувчиларга манзур этиш. Шу мақсадда ҳозир тўпланган материаллар
асосида ‚Ғазалкент ѐр-ѐри‛, ‚Болалар фолклори‛, ‚Болалар ўйинлари‛, ‚Алла‛ номли китбларни ѐзиб
нашрга топширдим.
Жумладан ‚Ғазалкент ѐр-ѐри‛ китоби ‚Гулѐр‛ фолклор-этнографик гуруҳ ижрочиларидан ѐзиб
олинган халқ қўшиқлари ва лапарлардан иборатир.
Бу қўшиқлар дафтарини варақлаб, бизнинг кўз ўнгимизда бир вақтлар кенг шуҳрат таратган
Бухоронинг ‚Нозанин‛, Хоразмнинг ‚Лазги‛, Ургутдаги ‚Беш қарсак‛, Булунғурдаги ‚Чавқи‛,
Бойсундаги ‚Шалола‛ ва бошқа туманларда фаолият олиб борган қатор фолклор-этнографик гуруҳлар
намоѐн бўлади.
Биз тўплаб нашрга тайѐрлаган Бўстонлиқдаги ‚Гулѐр‛ фолклор-этнографик гуруҳининг ашулақўшиқлари ўзига хос мазмун-мундарижасига эга бўлиб, улардаги баъзи жойларда шеър тузилиши
нуқсонлари борлигига қарамай,
ўз нафосати, ижро этилиши маҳорати билан бошқа фолклор
гуруҳларидан ажралиб туриши, диққатни ўзига тортади.
Ўзбек вқа тожик халқлари ўртасидаги азалий дўстликни ҳар иккала халқ оғзаки ижодида
яратилган халқ қўшиқларида ҳам кўплаб учратиш мумкин. Буни биз халқ дурдоналарини тўплаб
нашрга таѐрлаган китобларимиз мисолида ҳам кўришимиз мумкин.
Пировардида Тожикистон Республикаси Президенти Эмомали Раҳмон Жаноби олийларининг
‚2028-2028 йиллар устивор тараққиѐтида сув‛ Халқаро дастури доирасида Панжакент педагогика
университетити жамоаси ташаббуси билан ўтказилаѐтган Халқаро анжуманда халқ ижодига алоҳида
эътибор берганликлари
учун мазкур анжуман ташкиллотчиларига ўз миннатдорчилигимизни
билдирамиз.
Адабиѐт:
1.
Мирзиѐев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.
Тошкент, ‚Ўзбекистон‛ нашриѐти, 2017.
2.
Аминов С. Бўстонлиқ, Тошкент, ‚Ўзбекистон‛ нашриѐти, 1969 йил.
3.
‚Мусиқий ижрочиликда ѐшлар фаоллигини ошириш ва ривожлантириш‛ мавзусидаги
Республика илмий-назарий, илмий-амалий конференция материаллари тўплами, Тошкент, 2010.
4.
Таронаҳои Самарқанд, Бо таҳрир ва такмили А. Қамарзода. Тошкент, Нашриѐти
‚Муҳаррир‛, 2013.
***
ТАВСИЯЊО РОЉЕЪ БА ЊАЛЛИ МАСЪАЛАЊОИ ОЗМОИШЇ ДАР ТАЪЛИМИ ФИЗИКА
Каримов К., Муродов Ф.
(ДОТ дар шањри Панљакент)
Зинањои асосии њалли масъалањои озмоишї ба њалли масъалањои дилхоњи физикї якхела аст, вале
баъзе хусусиятњои ба худ хос дорад. Хусусияти хоси њалли масъалањои озмоишї дар он аст, ки мавриди
њалли ин намуд масъалањо ќиматњои зарурї барои њосил кардани љавоби масъала, инчунин усулњои њосил
кардани ин ќиматњо љустуљў карда мешаванд. Аз ин лињоз мавриди тањлили масъала ва тартиб додани
наќшаи њалли он ба саволњои зерин љавоб ѐфтанро дар мадди аввал гузоштани омўзгор лозим аст: барои
њалли масъалаи мазкур кадом ќиматњо заруранд?; бо истифодаи таљриба онњоро чї тавр њосил намудан
мумкин аст?; воњиди ин ќиматњо дар кадом системаи воњидњо бояд ифода шаванд?; чї гуна чекунињо ва
бо кадом сањењият гузаронидан лозим аст? ва ѓ. Аз сабаби он ки ин кори хонандагон тавсифоти эљодї
дорад, бинобар он ин зинаи њалли масъалањои озмоишї бояд бодиќќатона корбаст карда шавад.
Бо маќсади њал кардани масъалањои озмоишї мувофиќи шарти масъалаи додашуда на танњо
таљњизоти заруриро интихоб мекунанд, балки коршоямии онњоро пешакї месанљанд. Мавриди њалли
масъалањои матнї (махсусан, масъалањои њисобї) хонандагонро оид ба хаѐликунонии њодиса ва ѐ
раванди физикї таъкид намудан мумкин аст, масалан, соишро ба инобат нагирад, шиддати манбаи
љараѐн доимї аст, муќовимати дохилии ампармерро њангоми њисобкунињо ба инобат нагиред ва ѓ.
193
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Мавриди њалли масъалањои озмоишї бошад, чунин хаѐликунонї на њама ваќт имконпазир аст ва таъсири
омилњои берунаро ба инобат гирифтан лозим аст, онњоро пешакї маълум намуда, то ќадри имкон
бартараф кардан лозим аст. Масалан, љисме, ки њаљми он тавассути андозањои хаттиаш муайян карда
мешавад, бояд њатман шакли дурусти геометрї дошта бошад, ѓўлачўберо, ки њаљмаш тавассути силиндри
андозагир (мензурка) муайян карда мешавад, бояд њатман бо парафин рўйпўш намудан лозим аст ва ѓ.
Мавриди њалли ањлонаи (коллективонаи) масъалањои озмоишї ба ќисми озмоишии он талаботе,
ки ба намоиши таљрибањо хосанд, гузоштан лозим аст: таљрибањо бояд боварибахш, самаранок ва барои
тамоми ањли нишаст (синф) намоѐн бошанд. Аз ин лоњоз, дар ин маврид истифода намудани танњо
асбобњои намоишї бамаврид аст.
Барои дарс масъалањои озмоиширо интихоб намуда, муаллим бояд дар хотир дошта бошад, ки:
1. Дар шарти баъзе масъалањо андозањо ва массаи мушаххаси љисмњо, дарозї ва буриши арзии
ноќилњо (симњо), њаљми моеъ ва ѓ. дода нашудаанд. Ин маънои онро дорад, ки муаллим бо истифода аз
имкониятњои кабинети физика таљњизоти заруриро, дар асоси шарти масъала худаш интихоб намояд.
2. Дар як ќатор масъалањои озмоишї гуфта нашудааст, ки ченкунињо тавассути кадом намуди
асбобњо (асбобњои намоишї ва ѐ лабораторї) гузаронида шавад. Интихоби асбоб аз он вобаста аст, ки
масъала дар куљо ва чї хел њал карда мешавад; масалан, дар дарс бо якљоягии ањли синф ва ѐ хонанда
масъаларо мустаќилона њал мекунад.
3. Њамаи ќиматњои маълуми дар шарти масъала овардашуда, бояд дар этикеткаи асбоб (љисм)-и
мувофиќи аниќ, дар љойи намоѐн навишта шуда бошад, ки хонандагон онро дида тавонанд.
4. Њамаи асбобњо, љисмњо, олатњо, дастгоњњо ва васоити ѐрирасоне, ки барои њалли масъалањои
озмоишї истифода мешаванд, коршоямии онњо бояд пешакї санљида шаванд. Ба њар яки онњо раќамњои
мувофиќ гузошта шуда, барои нигоњ доштан дар ќуттињои махсус љой карда шаванд.
Мураттаб сохтани маълумотномаи махсус барои масъалањои озмоишї мувофиќи маќсад аст. Дар
ин маълумотнома њамаи далелњо оид ба њар як асбоби физикии дар кабинети физика мављудбуда ва
маълумот доир ба ашѐњое, ки дар озмоишњо истифода мешаванд, нишон дода мешавад.
5. Дар шарти аксари масъалањои озмоишї, мавриди гузаронидани таљриба доимї будани
шиддати манбаи љараѐн талаб карда мешавад. Дар баъзе мавридњо ин кор иљрошаванда аст, агар
муќовимати дохилии манбаъ назар ба муќовимати берунии занљири электрї якчанд маротиба хурд
бошад. Аксар ваќт дар аксари мактабњо муаллимон аз аккумуляторњо ва ѐ батареяњои галвании кўњна
(истењсоли солњои пешина) истифода мебаранд, ки муќовимати дохилиашон хеле калонанд. Аз ин рў:
а) пай дар пай ба аккумулятор реостати РП”6 ” ро пайваст намудан лозим аст, ки тавассути он
афтиши шиддат (дар аккумулятор ва дар реостат) дар тўли таљриба доимї нигоњ дошта мешавад.
Реостатро дар болои ќуттие, ки аккумулятор ва ѐ батареяњои галванї љойгиранд насб намудан мувофиќи
матлаб аст;
б) ба сифати манбаи љараѐн аз росткунак (випрямител)-њо ва ѐ трансформаторњои тавоноиашон
калон истифода намудан лозим аст;
в) дар занљири электрї ќувваи љараѐни хурдро истифода намудан лозим аст;
6. Мавриди иљрои ќисми озмоишии масъалањои озмоишї хонандагон бояд ба ќоидањои
соддатарини техникаи бехатарї риоя намояд:
а) пеш аз ба занљири электрї пайваст кардани асбобњои электр- ченкунанда хонанда бояд донад,
ки оѐ њудуди чекунии асбоб ба ќиматњои ќувваи љараѐн ва шиддати занљири электрї мувофиќат мекунад ѐ
на?
б) ба занљири электрї манбаи љараѐн аз њама охир, пас аз бодиќќатона санљидани дурустии
пайвасти он васл карда мешавад;
в) ба сифати ноќилњо (симњо)-и васлкунї танњо ноќилњо (симњо)-и оиќдор (изолятсиядор)-ро
истифода намудан лозим аст;
г) њангоме ки аз занљир љараѐни электрї мегузарад, ба он васл кардани асбоб ва ѐ таљњизоти
дигар ќатъиян манъ аст;
д) моеъњои сўзандаро аз назди чароѓчаи спиртии фурўзон ва ѐ аз назди манќали электрии ба
шабака васл буда, дуртар гузоштан лозим аст;
е) мавриди дар таљриба истифода кардани борњои вазнин аз тагмонак ва ресмонњои мустањкам
истифода намудан лозим аст.
Чунинанд баъзе андешањо перомуни њалли масъалањои озмоишї дар таълими физика.
Адабиѐт
1. Антипин И. Г. Экспериментальные задачи по физике в 6-7 классах. М.: Просвещение, 1974.
2. Каменецкий С. Е., Орехов В. П. Методика решения задач по физике средней школы. ”М.:
Просвещение,1987.
***
194
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ЕДИНСТВО ТАДЖИКОВ-КАК ФАКТОР НЕНАСИЛИЯ И ВОЗМОЖНОСТЬ
ГЛОБАЛЬНОГО МИРА
А. Пулатов,
доктор философских наук, профессор ХГУ
имени академика Б.Гафурова,
Т.Каримова., С. Эркаев., Р.Усанов,
доценты ХГУ имени академика Б.Гафурова
«Таджикистан преподнѐс уникальный пример многим другим странам, как разрешении внутренних
конфликтов. Думаю, что это явилось вкладом Таджикистана в историю миротворчества»
К. Аннан
За 28 лет независимого развития наша страна твердо вступила на путь строительства
демократического правового и светского общества. За этот период наша страна добилась заметных
успехов и достижений. Самое главное достижение-это прекращение гражданской войны, начало
восстановления и возрождения разрушенной экономики и структур государственной власти. С 1997 года
началась всесторонняя политическая, социально-экономическая и культурная реформа.
Почему с 1997 года? Сегодня необходимо подчеркнуть, что достижение национального согласия,
мира и единства было логическим продолжением политики государства, правительства Таджикистана и
усилий Эмомали Рахмона в этом направлении. Еще на 16 сессии Верховного Совета Республики
Таджикистана в Худжанде он решительно заявил: «Я клянусь направить свои знания и опыт для
восстановления мира в каждом доме и в каждой семье, преданно трудиться ради процветания любимой
Родины» (1, 194). Мудрое руководство, искренность и непоколебимый патриотический дух главы
государства, эффективная организация им деятельности всех структур органов государственный власти,
неправительственных организаций и политических партий, доверие к нему со стороны населения и
различных политических групп и плодотворное сотрудничество в атмосфере взаимопонимания стали
главными факторами, заложившими основу благим созидательным перспективам. Неустанное старание
Главы государства на этом пути, а также природная мудрость нашего гордого и имеющего богатое
культурное наследие народа дали положительные плоды. 27 июня 1997 года было подписано Общее
соглашение об установлении мира и национального согласия в Таджикистане. Президент в своем
интервью «Независимой газете» подчеркнул, что правительства страны постоянно и последовательно
предпринимала шаги по урегулированию межтаджикского конфликта, проявляло гибкость,
толерантность и уступчивость по многим острейшим аспектам. Трудность заключалась в том, по мнению
Главы государства, что лидеры оппозиции в своих предложениях, требовали изменения существующего
конституционного строя путем действующей Конституции, которая была принята на всенародном
референдуме (2).
После подписания Общего соглашения об установлении мира и национального согласия в
Таджикистане и в результате постоянных усилий правительства в стране воцарилась атмосфера мира,
спокойствия и национального согласия. Об этом сам Президент сказал: «Стремления, надежды и мечты 56 последних лет о сохранении национальной государственности таджиков в этот благословенный день
сбылось. Я сегодня могу отметить, что нынешнее поколение таджикской нации в начале пути
споткнулось, но сегодня оно победило, так как смогло победить зло, освободиться от влияния темных
сил, которые, завладев умоми нашего народа, стали причиной гибели тысячи молодых людей. Победили
разум и прозорливость. Настал день, которого ждали во всех городах и районах, в селах и во всех
семьях».
Переговоры с вооруженной оппозицией Президенту страны дались нелегко. Об этом академик Р.
Масов напишет так: «Как члену Комиссии по национальному примирению (КНП), мне хорошо известно,
сколь нелегко было Эмомали Рахмону в тот ответственейшей период межтаджикского диалога и в
процессе работы самой Комиссии. Причем ему гораздо легче было разрешить разногласия с оппозицией,
чем с некоторыми официальными государственными должностными лицами. Эти люди не только не
желали примирения, но и не верили, что после распределения 30 процентов постов в руководящие органы
республики представителям оппозиции, можно будет работать вместе, в согласии, без негативных
последствий в будущем. Но Эмомали Рахмон верил, что удастся добиться перелома, верил потому, что он
отстаивал не личные интересы, а являлся гарантом мира и безопасности всего народа, всех регионов
страны. Он прекрасно понимал, что без согласия и единения бывших противников нельзя создать
целостное, стабильное, развивающееся демократическое светское государство. В процессе подготовки
межтаджикского мирного Соглашения именно твердая позиция самого Эмомали Рахмона, не умаляя
чувства ответственности председателя КНП Саида Абдулло Нури перед своим народом, сыграла
решающую роль» (3).
В ходе переговорного процесса стороны были осторожными. Потому что каждое неосторожное
слово могло сорвать переговорный процесс. Об этом вспоминается: «Очередная встреча ” очередное
195
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
испытание доверия сторон. Эмомали Рахмон ждет Абдулло Нури в Москве. В назначенный срок тот не
прилетел. Приходит известие, что самолет, в котором следовал лидер оппозиции, задержан талибами.
Затем поползли слухи: о том что ссылка на талибов ” это уловка, придуманная для того, чтобы скрыть
нежелание Нури встречаться. Поверь он тогда этим слухам, откажись от ожидания ” и непрочные еще
мосты доверия были бы сожжены. Позже, оценивая результаты встречи, начавшейся для него
многочасового ожидания, Президент Таджикистана скажет: «Уверен, что подписанные 23 декабря в
Москве соглашение и протокол к нему по урегулированию мира в Таджикистане будут более
эффективными, чем прежние соглашения. Впервые стороны достигли соглашения по самому сложному
аспекту урегулирования ” по политическим вопросам. Это обстоятельство подводит к созданию
прочного фундамента под эффективный режим бессрочного прекращения огня и других враждебных
действий» (4).
Опыт и практика межтаджикского мира имеют не только национальное, но и мировое значение,
так как могут быть применены при разрешении внутригосударственных конфликтов в различных
регионов мира. Всестороннее изучение этого опыта позволяет предотвратить возникновение конфликтов,
а в случае их возникновения, как можно быстрее, находить пути их решения. Высказывания многих
мировых лидеров о заслугах Эмомали Рахмона в деле восстановления мира в Таджикистане
подтверждают эту мысль. Например:
«Президент Рахмонов многие годы руководил Таджикистаном и вел страну по правильному пути.
Он привел общество к стабильности. Конечно, хотелось бы, чтобы это было прочнее и надежнее. Но
придет и для этого свое время. Во всяком случае, делается все для того, стабильность сохранялась».
Е. Примаков
«Эмомали Рахмонов занимает одно из ведущих мест среди политиков стран Содружества. И это
не случайно. Все его усилия свидетельствуют о том, что в Таджикистане проходит мирный процесс,
аналогий которому нет в других стран, где существует известная напряженность. То, что происходит в
Таджикистане, хороший пример для многих народов и стран».
В. Путин
«Я считаю, что Президент Рахмонов смог впоследние годы сделать великое дело ” объединить
нацию, начать процесс национального примирения и согласия. Сегодня этот процесс принял
необратимый характер, и мы, все соседние страны, как добрые соседи, очень, очень этому рады. Это было
выдающимся вкладом в национальное примирение, в утверждение мира, в дальнейшее развитие братской
Таджикской республики».
А. Акаев
В общей сложности, со времени после установлении мира и национального согласия в
Таджикистане, страна добился значительных успехов в сферах экономики, политики и социальнокультурной жизни.
С 1997 года после установления мира в стране начала развиваться экономика. Даже в кризисные
годы Таджикистану удалось выдержать положительные тенденции экономического развития.
Восстановление экономики и достижение стабильного макроэкономического уровня, привели к
снижению уровни бедности от 72,4 процента 2003 году до 31 проценте 2015 году.
Одним из исторических важных явлений независимости стало по инициативе Основоположника
мира и национального единства, Президента Республики Таджикистан, уважаемого Эмомали Рахмона
введение в обращение новой национальной валюте ” сомони, которое оказало положительное влияние на
повышение роста экономических показателей по всем отраслям национальной экономики страны,
способствовало выводу республики из экономического кризиса, улучшению финансовой ситуации,
нормализации экономики, финансов, бюджета и стабилизации социально-экономической обстановки.
Построены и сданы в эксплуатацию несколько важных юбилейных объектов, в том числе линия
электропередачи 500-КВт «Юг-Север» и подстанция 500 КВт «Душанбе», туннели «Озоди», «Истиқлол»,
«Шаҳристон», автомобильные дороги «Душанбе-Чанак», «Куляб-Калъаи Хумб-Кульма-Каракорум»,
построены ГЭС «Сангтуда-1», «Сангтуда-2», продолжаются строительные работы на ГЭС «Рогун» и
других объектов.
Завершена реконструкция автомобильной трассы Душанбе-Турсунзаде протяженностью 57 км на
сумму более 800 млн. сомони и автотрассы Айни-Пенджикент протяженностью 113 км на сумму более
700 млн. сомони. В этом году завершится реконструкция автомобильной дороги Восе-Ховалинг
протяженностью 88 км на сумму 370 млн. сомони. Также будет сдана в эксплуатацию железная дорога
Душанбе-Кургантюбе (участок Вахдат-Яван), то есть обеспечится связь столицы с одной из крупнейших
областей страны ” Хатлонской областью.
Доходная часть государственного бюджета в целом была выполнена, объем бюджета на 2018 год
составит 21,3 миллиарда сомони, что по сравнению с 2017 годом больше на 7,3 процента.
Несмотря на сложности и трудности, Правительство Республики Таджикистан взяло под свой
контроль и защиту отрасли образования как приоритетного направления развития страны. При
непосредственной поддержке государства на территории страны было построено и сдано в эксплуатацию
более 1200 современных школ на 330 тысяч посадочных мест. Окрыты современные учебные учреждения
196
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
” лицеи и Президентские школы для одаренных детей во всех городах и районах. В послании Президента
отмечается, что образование остается приоритетным направление развития страны «В 2017 году за счет
всех источников для строительства и восстановления образовательных учреждений было потрачено 400
миллионов сомони и создано 24 тыс. посадочных мест.
«В 2018 году этот процесс будет продолжаться, средства госбюджета и инвестиционных проектов
будут направляться в этом направлении.
Также Постановлением Правительства страны принята «Государственная программа по
обеспечению общеобразовательных учреждений республики предметными кабинетами и оснащѐнными
учебными лабораториями на 2018-2020 годы». Согласно опроса, проведенного авторитетными
международными организациями касательно развивающихся стран, в 2017 году Таджикистан по 4
показателям: доступа к образованию, качества образования, инвестирования и конкурентоспособности
человеческого потенциала среди 101 страны мира занял 54 место. По данному исследованию,
Таджикистан в пространстве СНГ занимает одно из первых мест» (7, 30-31).
Количество высших школ также возросло. Сегодня действует 36 высших школ, и в этих учебных
заведениях преподают более 500 доктора наук и 2500 кандидата наук. Открытие филиалов Московского
государственного университета имени М. Ломоносова, Московского энергетического института и
Национального исследовательско-технологического университета «Московский университет стали меди»
явилось новым начинанием в сфере образования.
В целях возрождения и сохранения классической и народной музыки были учреждены «День
Шашмакома» и «День Фалака». В настоящее время в республике функционируют 268 газет, 136
государственных, частных, общественных, отраслевых журнала и 8 информационных агентств, которые
издаются на таджикском, русском, узбекском, английском, фарси и киргизском языках. Многие
праздничные мероприятия, посвящѐнные юбилеям поэтов и писателей и общественным политическим
деятелям таджикского народа, таким, как Абулькасиму Фирдоуси, Абуабдулохи Рудаки, Мир Саид Али
Хамадони, Камолу Худжанди, Омару Хайѐм, Джалолиддину Руми, Имому Аъзама, Носиру Хисраву,
Б.Гафурову, Мирзо Турсунзаде, Лоик Шерали и другим, способствовали новому анализу и прочтению их
наследия, лучше и глубже ознакомили мировую общественность с наукой и культурой Таджикистана,
способствовали усилению национальной гордости народа. В ряду других проведенных политических и
культурных мероприятий непосредственной инициативе Президента страны празднование 2500-летия
древнего Истаравшана, юбилейные мероприятия в честь 2700-летия Куляба и 3000-летия Гисара,
благоустройство исторических памятников стали свидетельством вхождения Таджикистана в зону
стабильного роста.
В послании Президента Республики Таджикистан 2017 приводится «Политика «открытых дверей»
как краеугольный камень наших отношений с мировой общественностью доказала все свои
преимущества, реальность, правильность и полезность.
Эта политика расширила круг партнѐров Таджикистана и создала благоприятную основу для
эффективного участия нашей страны в деятельности международных и региональных организаций.
Мы продолжим эту политику и в дальнейшем предпримем необходимые меры для укрепления
сотрудничества со всеми странами мира» (7, 4-5).
Сегодня государственную независимость Республики Таджикистан официально признали 150
стран мира. Таджикистан, несмотря на сложную внутриполитические обстановку, правильно определил
важнейшие национальные приоритеты направления своей внешней политики. Четкое осознание
геополитической позиции и ясное определение основных направлений внешней политики позволили
Таджикистану найти свое место в современном мире, поэтапно закрепить это положение и направить
богатые возможности на решение внутренних проблем. Как отметил Президент Республики Таджикистан
Эмомали Рахмон: «…любая государственная политика в конечном итоге ” это защита национальных
интересов. Мастерство политика на международной арене заключается в нахождении рационального и
справедливого баланса интересов различных государств» (5).
Благодаря успешной и эффективной политике Основоположника мира и национального
единства, Президента Республики Таджикистан, уважаемого Эмомали Рахмона, мировое сообщества
доброжелательно и с доверием смотрит на Таджикистан. Наша страна за короткий период из
неспокойного региона превратилась в центр проведения региональных и международных мероприятий.
Проведение в городе Душанбе встреч глав государств организации СНГ, Евразийского экономического
сообщества, заседания членов Шанхайской Организации Сотрудничества, международной конференции,
посвященной 800-летию Джалолиддина Руми, Международного симпозиума «Наследие Абуханифы и его
значение в диалоге цивилизации» с участием 500 ученых и мыслителей и выдающихся деятелей политики,
науки и просвещения из 50 стран мира, международной конференции ООН по подведению итогов первой
половины 10-летия международных мероприятий. «Вода для жизни» (2005-2015) и обсуждение планов на
его второе пятилетия с участием высокопоставленных представителей из 70 стран и 65 региональных и
международных организаций, а также проведение других многочисленных конференций, семинаров и
симпозиумов, служат ясным свидетельством превращения Таджикистана в центр проведения
международных и региональных форумов.
197
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
«В результате, по международным оценкам, Таджикистан признан инициатором решения
глобальных водных проблем в течение двух прошедших десятилетий.
Последовательную реализацию дипломатии сотрудничества в этом вопросе мы считаем
действенным фактором в его решении и в следующем десятилетии будем продолжать выполнение этой
ведущей роли.
В 2018 году в дни празднования международного Навруза и Всемирного дня воды ” 22 марта
официально начнется реализация нашей новой глобальной инициативы ” Международное десятилетие
действий «Вода для устойчивого развития, 2018-2028 годы».
В связи с этим во многих странах мира, в том числе и в нашей стране будут проведены важные
мероприятия.
Республика Таджикистан с самого начала своей независимости считала и считает расширенное
региональное сотрудничество как важнейший способ решения экономических и торговых,
социологических и экологических вопросов, обеспечения безопасности и стабильности в Центральной
Азии и неизменно является сторонником укрепления взаимосвязей народов региона на основе дружбы и
доверия.
В нашей стране также состоятся Международная конференция высокого уровня по реализации
Международного десятилетия действия «Вода для устойчивого развития, 2018-2028 годы» и заседание
глав правительств стран-участниц Шанхайской организации сотрудничества, которые имеют важное
значение (7, 5-6).
Основные функции каждого главы государства создать условия для благополучной и счастливой
жизни своих граждан. В этом отношении будет вполне целесообразным обратиться к исторической
памяти, задуматься над своим прошлым и настоящем, о будущем своего народа. Великий немецкий
философ Фридрих Ницше отмечал: «Человек будущего ” это тот, у кого окажется самая долгая память».
Наш Президент сохранил территориальную целостность нашего государства, защитил от внутренних и
внешних врагов, повысил жизненный уровень населения. Благодаря успешной и эффективной политике
Основоположника мира и национального единства, Президента Республики Таджикистан, уважаемого
Эмомали Рахмона, мировое сообщества доброжелательно и с пониманием воспринимает устремления
независимого Таджикистана. Одна из главных заслуг Президента страны и мудрости таджикского народа
заключается в том, что ради будущего Таджикистана проводились переговоры с оппозицией, этот
процесс дошла до логического конца и в Таджикистане установлено мир и национальное согласия.
Литература:
1.Салимов Н., Шарифзода А. Признанный миром таджик. Душанбе, 2011, -С. 372.
2.Независимая газета. -1996. 3 декабр.
3.Шарифзода А., Гафуров А., Спаситель нации, Душанбе, 2012, стр. 186-187.
4.Прибылов П., Мирзаев А. Призванный временем // www.ogoniok.com/archive/2001/4680-3/81-1017
5.Тоҷикистон-20. Душанбе, «Ирфон», 2011, саҳ. 229.
6. Послания президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона к парламенту 22.01.2016.
7. Послания президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона к парламенту 22.12.2017.
***
О НЕКОТОРЫХ ИМЕНАХ ЛИЦ
В КЛАССИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ
Касимов Олимджон Хабибович,
профессор, доктор филологических наук,
Таджикский государственный медицинский
университет имени Абуали ибн Сино
olimjonk@yandex.ru
«Шахнаме» Фирдоуси является одним из выдающихся памятников письменности мировой
литературы, ментальным достоянием всего человечества и всех народностей. «Шахнаме» охватывает
события периода царствования пятидесяти легендарных и исторических правителей с древних времен и
делится на три больших частей - мифологической, богатырской и исторической. В реальности "Шахнаме"
восходит к общеиндоевропейскому периоду и охватывает также реалии соседних государств и
народностей, в нем описываются сюжеты и затрагиваются понятия и лексемы, наблюдаемые в индийских,
китайских, греческих, тюркских, славянских и др. мифах и легендах.
"Шахнаме" Фирдоуси - эта величайшая эпопея человечества, которая охватывает мифическую и
легендарную эпоху истории евразийского континента с истоков появления культурно-общественной
жизни до исторического становления и развития народностей. Другая ценность данного мирового
шедевра заключается в том, что ‚Шахнаме‛ является одним из древних восточных произведений,
198
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
дошедшим до наших времен в полном объеме, который создаѐт с помощью лексического корпуса
наиболее полную картину образов и восприятий окружающей среды.
Глубокие исторические, торгово-политические и социально-культурные отношения стали
причиной того, что в течение долгого исторического периода в таджикском языке используется немалое
количество концептов и лексических единиц, связанных с реалиями соседствующих народов, к числу
которых относятся и тюркские слова и выражения. Этот процесс начался еще в период согдийскотюркских отношений и усилился в дальнейшем в период расцвета таджикского классического языка с IX X вв. Об этом свидетельствует множество языковых фактов, наблюдаемых в богатой таджикском
литературе, в том числе, в величайшем произведении X в. таджикской литературы - «Шахнаме»
Абулкасима Фирдоуси.
Использовавшиеся в таджикском языке понятия и реалии, связанные с тюркской ментальностью,
достаточно многочисленны и они представляют довольно широкий спектр лексических единиц. Одним из
таких лексико-семантических полей является названия и титулы правителей и монархов, которые
отражают многие аспекты жизни ранней общественной жизни различных стран и народностей на
историческом перекрестке государственно-политических отношений евразийского континента.
К числу лексических средств данного лексико-семантического поля относятся следующие
лексемы:
shāh (шах), shāhanshāh (шахиншах);
shahriyār (царь, правитель страны;)
kay, kayān (царь, правитель);
bānu (королева);
xusrav (царь, правитель);
xāqān (хакан, правитель Турка/Китая);
xān (хан, хакан, правитель);
xātun (королева, супруга xāqān);
qaysar (цезарь, правитель Рума/Византии);
faγfur (император китайский);
fir’avn (правитель Египта, фараон);
kisrā (сасанидский царь);
sālār (предводитель тюркский / китайский) и т.д.
Следует подчеркнуть тот факт, что данная категория лексических единиц имеет различное
происхождение, она в таком полном составе в основном фиксирована в «Шахнаме» Фирдоуси и других
полнообъемных произведениях, где употребляется в достаточно интенсивно с различной стилистической
функциональностью. Следует отметить, что в названном эпическом произведении также посвящена
большая поэма под названием «Поэма Хакана (Čin)», где очень подробно говорится о взаимоотношениях
древнеиранского мира с соседствующими государствами (Чин, Турк, Ҳинд, Юнон, Рум и т.д.), об их
дипломатических отношениях, о женитьбе и родственных узах шахиншаха с ними, о великих богатырях,
полководцах и сверхъестественных существах, таких как Комуси Кашони, Шангули Чини, Ашкбус,
Аквондев и многих других.
Среди перечисленных лексем shah (царь), shāhanshāh (царь царей), faγfur (император, «Сын
Бога»), xusrav (царь), shahriyar (правитель), kay (царь), bаnu (королева), salar (предводитель) имеют
таджикское (иранское) происхождение.
В данной статье нас интересуют лексические единицы xāqān, xān и xātun, которые согласно
имеющимся исследованиям, имеют тюрко-монгольское и китайское (可汗, пиньинь: Kèhán) начало.
Титул xāqān одинаково применяется к правителям государств Čin «Китай» и Turk «Турк». Такое
широкое применение термина связано с тем, что топонимы Turk и Čin имели достаточно широкое
применение и к Монголии, Хутану, Кошгару и т.д., которые так или иначе имели отношение друг к другу
или находились в той или иной взаимозависимости в определенной исторической эпохе.
Лексема xāqān
( Kèhán), как свидетельствуют таджикско -персидские классические толковые
словари, применяется как титул к китайским и тюркским монархам, имеет тюркское происхождение,
имеет тот же статус для тюрко-монгольских и китайских правителей (4), что и kisro «царь» для арийцев,
fayfur для китайцев (皇帝 huángdì, "сын Неба"), qaesar «цезарь» для римлян, fir’avn «фараон» для египтян,
chipol
для правителей Лахура и т.д. Некоторые ученые, связывая xāqān с лексемой xān, считают xāqān
видоизменѐнной формой редупликации xān-i xān (как таджикское слово shаhanshāh) в значении «царь
царей». Другие связывают происхождение лексемы xāqān с kān
и kāqān
, которая находит в
дальнейшем ассоциацию с xān и xān-i xān (2).
Одним словом, лексическая единица xāqān
тюркского происхождения является титулом
тюркских и китайских правителей (правителей Чин и Туркистан), которая впоследствии стала означать
шаха, царя вообще и также применяться по отношении к правителям другим стран и народностей.
199
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Вполне допустимо, что xāqān и его варианты в различных языках (cр. монг.. Qaγan; совр.
монг.. khaan («великий хан»), орхоно-енисейский qaγan, кит. трад. пиньин: Kèhán, русский kagan,
венгерский kagán, корейский kahan(4) имеет непосредственную связь с таджикско-персидским kay и
kayān, которые присутствуют в названиях древнеиранских царей Kay-u-mars, Kay-ārash, Kay-kāvus, Kayqubād, Kay-xosrav и династии Kayāniān (Каяниды).
В упомянутом памятнике письменной литературы «Шахнаме» xāqān
употребляется около
300 раз в значении правителя Туркистана (Турк) и Чин, например:
Чу бишнид фарзанди хоқон, ки шоҳ
Зи Ҷайҳун гузар кард худ бо сипоҳ... (7.7.246)
‚Как услышал сын хакана, что шах
Перешел Джайхун со своими войсками…»
Зи лашкар басе зинҳорӣ шуданд,
Ба наздики хоқон ба ѐрӣ шуданд (7.7.223).
‚И просили прощения многие из бойцов,
И поспешили они на помощь хакану‛.
Немецкий лексикограф Фриц Вольф, комментируя лексическую единицу xāqān, считает, что она
применяется только к китайскому правителю (8), но бейты из творчества других классических поэтов
указывают на то, что более специфичным является применение данного слова к тюркскому правителю.
Например, в следующем бейте Манучехри, воспевающий своего правителя, лексические единицы қайсар,
чайпол (
), хоқон и фағфур соответственно применены к цезарью Рума, jayapala Лахура, тюркскому
xāqān и китайскому императору huángdì, "сын Неба":
Қайсар шаробдорату чайпол (jayapala) чӯбдор,
Хоқон рикобдорату фағфур пардадор... (2).
‚Цезарь тебе вино подносит, чайпол с золотыми битами,
Хакан ” твой стремянный, император Китая твой привратник‛.
Из данных четырех терминов, выражающих правителей различных государств, наиболее
специфичным является слово faγfur. Данное слово часто используется в сочетании с xāqān,
имеет
согдийское происхождение, как титул китайских императоров буквально переводится «Сын Бога, Божий
сын» - «император», «Сын неба, император, tiānzi, тяньцзы» и используется в отношении китайского
императора. Данное слово состоит из двух частей: 1) первая часть faγ или baγ ” «Бог; идол» в форме baγ,
baγа встречается в «Авесте» и в согдийском языке в значении «Бог», в древнеперсидском baga, в русском
языке «Бог». От этого корня Baγdād Багдад (столица Ирака), Baγistān Бисутун (Дворец Ахеминидов в
Персеполисе в VI-IV вв. до нашей эры,
); 2) вторая часть fur или рur ”также является исконно
таджикским словом в значении «сын», то есть, «Сын Бога, Божий сын».
Можно предположить, что согдийское слово faγfur является дословным переводом китайского
«тяньцзы 天», ибо согдийцы имели очень близкие и регулярные отношения с китайцами, в том числе, и с
правящими кругами Китая, чему имеется подтверждение в виде переписки различного содержания.
Слово Faγfur в значении император 皇帝 huángdì, "сын Неба" встречается в следующем стихотворном
отрезке «Шахнаме»:
Chu ogohi omad ba Faγfur az in,
Ki omad firistodaye sui Čin [6:8.340].
«И пришло известие Императору о том,
Что пришел посланец некий в Китай».
Слово faγfur имеет интересную судьбу. Кроме этого значения оно приобрело в дальнейшем
значение «фарфор, тонкая керамика». Эту разновидность посуды называли faγfuri, которое образовано с
помощью суффикса относительных прилагательных ”i от названия императора Китая Faγfur. С этим
значением данное согдийское слово сначала вошло в турецкий язык, а в дальнейшем в виде фарфор и в
русский язык.
В таджикском языке, также как и в узбекском, в этом значение очень распространена посуда под
названием čini - фарфор, которая имеет непосредственное отношение к Čin, поскольку впервые она была
произведена в Китае и по этой технологии начали производить данную разновидность посуды и в других
странах.
Очень интересен тот факт, что фарфор в английском языке, как и в таджикском и узбекском
языках (čini - фарфор, керамика, которая происходит от Čin), связан со словом china, который выражает
и материал для керамики, и само изделие: 1) (материал) china, porcelain [-slɪn]; 2) собирательное (изделия)
china (ware) (4).
Следует также отметить, что слово xāqān в таджикском языке также отличается
словообразовательной продуктивностью, на его основе образованы сложные единицы xāqānnajod «из
200
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
рода хакан», xāqānkulah «великий, с величием хакана, букв. с головным убором хакана», xāqānparast
«почитающий хакан, приверженец хакана» и т.д.
Интересным является и применение лексической единицы xān в таджикском языке.
Данное слово является омонимичным, имеет несколько значений. Одним из них является «предводитель,
правитель тюрков», который применяется к великим правителям тюркского сообщества. Примером
данного значения может служить следующий бейт из Фирдоуси:
Сипаҳдор хон асту фағфури Чин,
Сипоҳаш ҳаме барнатобад замин (2).
‚Полководцами являются хан великий и император Китая,
Множеством их армии земля прикрыто‛.
Как и xātun слово xān является антропоформантом в таджикском языке (также как и в узбекском),
с их помощью образовано большое количество собственных имен, в которых данный элемент носит
оттенок уважения и любви к носителю имени.
Лексическая единица xātun также употребительна в таджикском классическом языке. Она
глоссируется как «1)королева, супруга xāqān; 2) (уважаемая) женщина, дама, леди; 3) хозяйка,
домохозяйка» (3). Еще основоположник таджикско-персидской классической литературы Абуабдуллох
Рудаки использовал данное слово наряду с xāqān в своих стихотворных произведениях в первом значении
с метафорическим оттенком:
Бодадиҳанда буте бадеъ зи хубон,
Баччаи хотуни турку баччаи Хоқон (2).
‚Подающая вино идол из числа красавиц,
Словно ребенок Тюрской Хатун и ребенок Хакана‛.
Лексема xātun является синонимом таких единиц данного лексического поля как кадбону, бегим,
бика, сида, хонум, малика, маликаи турк, зани хон, зани хоқон, которые в общем носят позитивое значение
‚благородная женщина, уважаемая женщина». Данное слово нередко используется в паре с единицей
xāqān, создавая эффект антонимии и противопоставления:
Чу умеди хоқон бад-ӯ тира гашт,
Ба бечорагӣ сӯйи хотун гузашт.
Бидонист бинодили покзод,
Ки дуранд хоқону хотун зи дод.
Чу бишнид хоқон, дилаш гашт х(в)аш,
Бихандид хотуни хуршедфаш.
Эти и другие лингвокультурологические явления свидетельствуют о том, что в лексическом
корпусе таджикского языка существует немалое количество языковых единиц и понятий, которые
указывают на давние традиции и взаимоотношения таджиков с другими народами, в том числе с
узбекским народом и другими тюркскими народами. Эти лингвистические явления и понятия являются
объектом совместных изучений и исследований наших ученых и специалистов. Широкое исследование
лингвокультурологических явлений дает возможность проливать свет на многие аспекты ментального и
материального мира таджиков и соседствующих с ними народов с самых древних времен.
На этой основе ученым и профессорам из научного сообщества дружественного, родственного и
соседнего Узбекистана
и других научно-исследовательских центров тюркологии предлагается
разработать и осуществить совместные проекты по изучению
лингвоконцептуальных и
лингвокультурологических взаимовлияний в классических письменных памятниках и других
художественных источниках.
Литература:
1.
Ғафуров Б. Ғ. Тоҷикон. Таърихи қадимтарии, қадим, асри миѐна ва давраи нав (дар як
ҷилд).- Китоби якум: 700с.- Китоби дуюм: 413с.- Душанбе: Ирфон, 1998.
2.
Деҳхудо Алиакбар. ‚Луғатномаи Деҳхудо‛. Электронная версия №4, Тегеран, 2006.
3.
Занҷони Махмуд. Фарҳанги ҷомеи «Шоҳнома». ”Теҳрон. ” Муассисаи интишороти
Атоӣ.- 1994 (1372ҳ.) ” 1098с. +14с.
4.
Лингво 12. (ABBYY Lingvo 12). Многоязычный словарь.”М.-Soft maximator. ” 2007.
5.
Оранский И. М. Введение в иранскую филологию.- Москва: ‚Наука‛. Главная редакция
восточной литературы. - 1988. -389 с.
6.
Фасмер Макс Этимологический словарь русского языка. ” В четырех томах.- Издание
второе, стереотипное. ”М.: «Прогресс», 1987.
7.
Фирдавсӣ А. Шоҳнома. Ҷ. 1-9. Душанбе: ‚Адиб‛, 1987-1991.
8.
Wolf Fritz. Glossar zu Firdosis Shahname. -Hildesheim. -1965. ”xiii+ 911+ 109s.
Ключевые слова:
tojiki (farsi), uzbeki, turki, xātun, xāqān, faγfur, Rudaki.
201
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
ОВОЗАЛАР ВА МИШ-МИШЛАР ТАРИХИЙ ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
Қодирова Лутфия Батировна,
доцент, Гулистон давлат университети
lutfiyaqodirova@rambler.ru +99891 103 29 73
Инсоният тарихида жуда қадимги вақтларда вужудга келган овозалар ва миш ” мишлар тарихий
жараѐннинг таркибий қисмларидан биридир. Бир шахсдан иккинчисига ахборотни етказиш имконияти
одамлар жамоасининг яшаб қолиш шартларидан бири бўлган. Овозалар, ишончли асосга эга бўлмаган
оғзаки миш-мишлар асрлар давомида маълум инсонлар гуруҳи орасида ягона ‚оммавий ахборот
воситаси‛ бўлиб келган. Бугунги кунга келиб ҳам инсонларнинг табиат ўзгармаган ” илгаригидек,
инсонлар миш-мишларни тарқатишда давом этмоқда ва баъзан уларга бошқа ахборот воситаларидан
кўпроқ ишонч билдирмоқда.
Ҳар қандай жамиятда норасмий мулоқот тизимининг ажралмас қисми бўлган овозалар ва мишмишларнинг фандаги ўрни ҳақида ягона хулосага келинмаганлига қарамасдан, кўпдан бери
тадқиқотчиларни ўзига жалб қилиб келмоқда. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида миш ” мишларга
қуйидагича таъриф берилган: эл оғзига тушган, тўғри ” нотўғрилиги номаълум хабар, гап ” сўз1.
Овозалар ва миш-мишлар жамоатчилик фикрини ўзгартиради, муносабатларга ва хулқ ” атворга
таъсир кўрсатади. Шу боис, улардан сиѐсий ва ҳарбий мақсадларда - ҳарбий юришлар, ҳокимиятни
эгаллаш, жамиятни бошқаришда фаол фойдаланилган, бугунги кунда эса тижорат мақсадида кенг
қўлланилмоқда. Бу ҳамма жойда учрайдиган ижтимоий психологик феномендир. Шу сабабдан овозалар
ва миш-мишлар кўпроқ ижтимоий психология соҳасида ўрганиб келинган бўлиб, бу ҳодисани тадқиқ
этиш анча олдин бошланган ва бу соҳа билан шуғулланган олимлар рўйхати анча салмоқли: Флойд
Олпорт ва Лео Постман2, Леон Фестингер3, Шехтер Стэнли, Курт Бэк, Джон Тибо4 ва ҳк.
Гарвард университетидан бўлган психолог Г.Олпорт ва унинг ҳамкасби Л.Постман ўзларининг
бу соҳадаги илк тадқиқотлардан бўлган ‚Миш-мишлар психологияси‛ асарида овозалар (миш-мишлар)
‚ишонч ҳақида инсондан инсонга, одатда оғзаки тарзда узатиладиган, ишончли стандарт исботи
бўлмаган аниқ (ѐки долзарб) мулоҳаза‛ сифатида талқин қилинган5. Шу билан бирга ушбу тадқиқотчилар
‚миш-мишларнинг асосий қонуни‛ ни қуйидаги формула орқали ифодалашган: R ~ I×A, бу ерда R- мишмишларнинг пайдо бўлиш шиддати, I ” хабарнинг муҳимлиги, аҳамиятлилиги, A ” ахборотнинг
ноаниқлиги. Яъни тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, биринчидан, миш-миш сифатида узатилаѐтган
ахборот мазмуни уни узатаѐтган учун ҳам, қабул қилаѐтган учун ҳам муҳим, аҳамиятга молик бўлиши
керак. Иккинчидан, узатилаѐтган ахборот қандайдир даражада ноаниқ бўлиши керак, яъни турли тахмин
ва уйдирмалар учун имкон бериши лозим.
Овозалар ва миш-мишлар ‚моддийлашган‛ жамоатчилик фикри, содир бўлаѐтган ҳодисаларга
дарҳол билдирилган муносабат бўлиб, ижтимоий ва коммуникатив функцияларини бажаради.
Шахслараро коммуникациянинг ўзига хоc шакли бўлган овозалар ва миш ” мишлар кўплаб
тадқиқотчилар томонидан жамоатчилик фикри ва кайфияти, умумий ижтимоий стреотипларнинг акси ва
омма фикрини йўналтирувчи омил сифатида талқин қилинган6.
Миш-мишлар XX асрдан бошлаб оммалаша бошлаган оғзаки тарих (Оral history) 7 нинг оғзаки
манбаларидан бири саналади.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. А.Мадвалиев таҳрири остида. ” Тошкент: ‚Ўзбекистон миллий
энциклопедияси‛ Давлат илмий нашриѐти, 2007. - Б. 603.
2 Allport, G. W. and Postman, L. The psychology of rumor. ” New York: Henry Holt, 1947, ” 247 p; Allport G.W.
Postmann L. An Analysis of Rumor // Public Opinion Quarterly. 1947 № 10. ” P. 501-517
3 Festinger L. A Theory of Cognitive Dissonance. ” Stanford University Press, 1962. ” 291 p.
4 Festinger L., Back K., Schachter S., Kelley H., Thibaut J. Theory and experiment in social communication. University of Michigan, 1950. ” 123 p.
5 Allport, G. W. and Postman, L. The psychology of rumor. ” New York: Henry Holt, 1947. ”Р. IX
6 Бу ҳақида қаранг: Fine G.A. Rumors and gossiping. //Handbook of Discourse Analysis. Vol. 3. Discourse and
Dialogue. ” Orlando: Academic press, 1985. - P 223-237; Rosnow R.L. On Rumor // Journal of Communication. 1974.
№ 24. P. 26-38.; Rosnow R.L. Rumor as Communication: A Contextualized Approach/ //Journal of Communication.
Vol. 38 (1). 1988. - P. 12-28; Кабанов В.В. Слухи как исторический источник. //Труды Московского
государственного историко-архивного института, Т. 33. ” М., 1996. ” С. 146-159; Bordia P., DiFonzo N. Rumor,
Gossip and Urban Legends. ” 2002; Kapferer J.N. Rumors: Uses, Interpretation, Images. - New Brunswick (U.S.A.), London (U.K.) Transaction, 2013. ” 284 p.; Fine G. A., Campion-Vincent V, Heath Ch. (ed.). Rumor mills: the social
impact of rumor and legend. -New York, 2004;
7 Бу ҳақида қаранг: Nevins A. Grover Cleveland: A study in Courage. ” NY: Dodd, Mead&Company, 1932;
Thompson P. The Voice of the Past. ” NY.: Oxford university Press, 1988; Томпсон П. Голос прошлого. Устная
1
202
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Овозалар ва миш-мишлар бир қанча белгилар асосида гуруҳлаштириш мумкин: мазмунига кўра
(сиѐсий, иқтисодий, экологик ва ҳ.к.), вақтдаги мўлжалига кўра (ўтмишга оид, келажакка оид); келиб
чиқиш типига кўра (тасодифий, атайлаб тарқатилган); ҳаққоний вазиятга муносабатига кўра (рационал,
фантастик)1.
Шу билан бирга миш-мишларни инсонларнинг қайси ҳиссий эҳтиѐжларини қондиришига қараб
ҳам уч турга бўлиш мумкин: орзу- миш-миш, қўрқитувчи миш-миш, ажратувчи миш-миш2.
Тарихда овозалар ва миш-мишлар тарихий жараѐннинг акси сифатида ва бевосита уларга таъсир
кўрсатувчи элемент сифатида қаралиши мумкин. Тарихий тадқиқотларда ҳам уларга икки хил нуқтаи ”
назардан ѐндашиш мумкин: уларни тарқатган инсонларнинг онгини, дунѐқарашини яхшироқ тушуниш
имконини берувчи тарихий манба сифатида, инсонлар хулқига таъсир кўрсатувчи тарихий-маданий
феномен сифатида.
Одатда овозалар ва миш-мишларни тадқиқ этаѐтган тарихчилар жиддий қийинчиликларга дуч
келишади. Уларнинг энг асосийси шундаки, психологлар ва социологлардан фарқли равишда, тарихчи
миш-мишларни бевосита ўргана олмайди, у овозалар ва миш-мишлар билан тадқиқ этилаѐтган манба
орқалигина таниша олади.
Овозалар ва миш ” мишларни тадқиқ этишнинг яна бир муҳим жиҳат шундан иборатки, объектив
равишда улар мавжуд эмас, миш- мишлар соф субъектив ҳодиса. Узатилаѐтган хабар аниқ бир шахснинг
субъектив баҳоси билан миш-мишга айланади.
Ушбу хусусиятларига қарамасдан овозалар ва миш-мишлар, улар тўғри ѐндашув ва таҳлилий танқидий усуллар асосида тадқиқ этилганда, айрим даврлардаги ижтимоий-сиѐсий курашлар тарихи
ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Бу ўринда миш-мишлар нафақат уларни яратган ҳамда етказган
шахслар ва доираларнинг кайфияти ва қарашларини, балки уларнинг аниқ режалари, ижтимоий-сиѐсий
дастурларини ҳам аниқлаш имконини беради.
Туркистон ўлкасининг Россия империяси томонидан забт этилиш тарихини ўрганишда муҳим
ўрин тутадиган манбалардан бири - А.Г.Серебренников томонидан тўпланган ва бугунги кунда
Ўзбекистон Марказий Давлат архивида сақланаѐтган ‚Туркистон ўлкаси. Уни забт этиш тарихи учун
материаллар тўплами‛ фондида расмий ҳужжатлар билан бир қаторда норасмий характерга эга бўлган
ҳужжатлар кўпчиликни ташкил этади. Хусусан, маҳаллий ҳарбий ва маъмурий амалдорлар томонидан
юқори инстанцияларга юборилган ҳужжатларнинг кўпчилигини Ўрта Осиѐда фаолият юритаѐтган
савдогарлар ва бошқа кишилар томонидан тўпланган овозалар, миш ” мишлар ва ҳодисалар баѐни
ташкил этади3.
Фондда маҳаллий маъмурлар томонидан тўпланган ва расмий шахсларга йўлланган овозалар,
миш ” мишлар ва ҳодисалар баѐнини ўзига хос ахборот майдони сифатида талқин қилиниши мумкин.
Чунки хабарлар, маълумотномалар, мактубларда қайд этилган бу миш-мишлар юқорида
таъкидлаганидек, содир бўлган, бироқ расман тасдиқланмаган воқеа, ҳодисаларнинг айрим шахслар ѐки
омма томонидан оғзаки қайд этилган шаклидир. Кўп ҳолларда ушбу миш ” мишлар рус маъмурияти учун
маълумот олишнинг ишонарсиз, аммо ягона канали бўлиб хизмат қилган. Уларни бошқа расмий
манбалар, маҳаллий манбалар билан солиштириш орқали, қанчалик ҳақиқатга яқин бўлганлигини
аниқлаш мумкин.
Хусусан, Оренбург генерал-губернатори А.П. Безакнинг 1861 йил 10 январида Ҳарбий вазирга
мактубида Бухоро амирининг Насруллохоннинг ўлими ҳақида тарқалган қуйидаги миш-мишни хабар
қилади: ‚Насрулло Баҳодир 5-октябрда Самарқанддан қайтиши биланоқ вафот этган. Унинг хотини
ҳақиқатдан ҳам ўз акасининг маслаҳатига кўра, унинг дорисига заҳар қўшганлигини тан олган, бунинг
учун амир иккала жиноятчи ва ўз табибини қатл қилдирган‛4. Шаҳрисабз беги Искандарнинг синглиси
Кенгас ойимнинг Насруллони симоб билан заҳарлагани ҳақидаги ушбу маълумот маҳаллий тарихчилар
ва рус тадқиқотчиларининг асарларида ҳам келтирилган5.
Аммо расмий амалдорларнинг маълумотномаларида келтирилган миш-мишлар кўп ҳолларда
асоссиз бўлган ҳамда уларнинг ҳаққонийлиги текширилмаган ҳолда юқори инстанцияларга хабар
история/ Пер. с англ. ” М.: Весь мир, 2003; Щеглова Т. К. Устная история: учебное пособие. Барнаул: АлтГПА,
2011; Орлов И.Б. Устная история // Теория и методология истории: учебник для вузов / Под ред. В.В.
Алексеева, Н.Н. Крадина, А.В. Коротаева, Л.Е. Гринина. Волгоград: Учитель, 2014. С. 335-355.
1 Peterson W А . Gist N. Р. Rum
or and Public Opinion // American Journal of Sociology. 1951. № 57. - P. 159- 167
2 Латынов В.В. Слухи: социальные функции и условия появления// Социологические исследования. 1995. № 1.
- С. 12
3 ЎзР МДА, И-715, 22 ”иш, 207 - варақ.
4 ЎзР МДА, И-715, 25”иш, 44 - варақ
5 Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар.//Асарлар. 1- жилд. ” Т., 1963. - Б. 187; Хорошхин А.П.
Сборник статей касающихся Туркестанского края. - Санкт-Петербург: Тип. и хромолит. А. Траншеля, 1876. ”
517-518 б.
203
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
қилинган. Ғулжадаги рус консули 1867 йилнинг 20 январида Осиѐ департаменти йўллаган хабарида 1866
йилнинг кузида Кашмирдан Ёқуббек билан музокаралар учун Қошғарияга тахминан 600 атрофида
инглизларнинг келганлиги ҳақидаги
миш ” мишни хабар қилади ва у инглизларни шахсан
кўрмаганлигини билдиради. К.П. Кауфманга илова тарзида юборилган бу хабарга ѐзилган изоҳ қизиқиш
туғдиради: ‚Ёркентда нафақат 150, балки 1,5 та инглиз кўринганида ҳам ҳар бир киши уларни кўриш
имконига эга бўлар эди. Агар уларнинг кўз рангини бўлмаса ҳам, уларнинг ортидан эргашган оламонни
кўрган, кофирларнинг ортидан ѐғилган ҳақорат ва сўкишларда иштирок этган ѐки улар тўхтаган бирор
уйда кўрган бўлар эди. ...Демак, бу миш ” мишлар асоссиз‛1.
Катта Ўрда қозоқлари ҳузуридаги рус пристави 1855 йилнинг 23 январида Сибирь корпуси
қўмондони Г.Х. Гасфордга 1854 йилнинг охирларида Бухоро хони ҳузурига инглиз элчисининг
келганлиги ва унинг ҳудудидан ўз қўшинларини ўтказиб юборишни сўраганлиги, Бухоро хони дастлаб
рад жавобини берганлиги, бироқ инглиз элчиси турк султонининг фармонини келтиргач, бунга рухсат
берганлиги ҳақида миш-мишлар ҳақида хабар қилган. Ушбу хабар асосида Ҳарбий вазирга юборилган
маълумотномада Г.Х Гасфорд инглизларнинг Жанубий Осиѐдаги мулклари Бухородан узоқлиги туфайли
ушбу миш ” мишнинг асоссиз эканлигини тан олса-да, Бухоро хони ва афғон ҳукмдорларининг розилиги
билан инглизлар турк султонининг иттифоқчиси сифатида, мусулмонлар ҳуқуқини ҳимоя қилишни рўкач
қилиб, Қўқон хонига ўзларининг ѐки туркларнинг инструкторларини юбориши ва шу билан таълим
олмаган ва ташкиллаштирилмаган Қўқон қўшинининг ҳаракатини кучайтиришидан ва йўналтиришидан
хавотирини баѐн қилган2.
Ҳужжатларда рус ҳукумати вакиллари Россия ва Англия ўртасидаги геосиѐсий курашда миш”
мишлардан ахборот жанги воситаси фойдаланганлиги ўз аксини топган. Хусусан, инглизларнинг
Бухородаги фитналарига тўсқинлик қилиш ва умуман уларнинг мунофиқона сиѐсатини сусайтириш учун,
осиѐликлар ўртасида уларнинг султонга ҳомийлиги Туркия учун оғир, маккор ва ўз фойдасини кўзловчи
сиѐсат эканлиги ва Ҳиндистон ва Панжобдаги адолатсиз босқинчликлар ҳақида тегишли тушунчаларни
тарқатиш масалаҳат берилган3.
Ўз навбатида инглиз ва турк жосуслари ҳам Ўрта Осиѐ халқларига таъсир кўрсатишда
овозаларни тарқатиш усулидан фойдаланишган. Бу ўринда Россиянинг Қўқон билан хонлик томонидан
босиб олинган қозоқ ерлари учун кураши ушбу миш-мишларга асос бўлган. Жосуслар томонидан турли
йўллар билан қозоқ қабилалари ўртасида султон томонидан Россия билан курашиш учун Ўрта Осиѐга кўп
сонли қўшин юборилаѐтганлиги, султоннинг Бухоро ва Қўқон ўртасида иттифоқ тузиб, русларга қарши
Қизилѐрга қадар уруш қилишга чақириғи ҳақида миш ” мишларни зўр бериб тарқатишган4.
Ўз навбатида маҳаллий уламолар ва турк султони вакиллари ҳам халқни истилочиларга қарши
курашга кўтаришда орзу - миш-мишлар турига киритиш мумкин бўлган хабарларни тарқатиш усулидан
фойдаланишган. В.А. Перовскийнинг Петербургга хабар беришича, халқ орасида диний мутаассибликни
авж олдириш учун қўқонлик муллалар ва Бухородаги турк элчилари Истамбулдаги София мачитида
пайғамбар Алининг қиличи сақланиши, мусулмонларнинг ғайриддинларга қарши биргалашиб курашиш
вақти келганда ушбу қилич ярмигача қинидан чиқиши ҳақидаги қадимги ривоятдан ва айни дамларда
ушбу мўъжизанинг амалга ошганлиги хусусидаги миш-мишлардан фойдаланишган5.
Рус ҳукумати хонликларнинг ички аҳволи ва қўшни ҳудудлардаги воқеалар ривожи ҳақида
маълумот йиғишда айғоқчилар хизматидан кенг фойдаланган. Шу сабабдан архив ҳужжатлари орасида
Ўрта Осиѐ хонликларига юборилган айғоқчиларнинг хабарлари асосида ѐзилган маълумотлар катта ўрин
эгаллайди. Урал истеҳкоми бошлиғи в.б. Михайлов Оренбург корпуси штабининг бошлиғига 1853 йил 19
апрелидаги маълумотида Қўқон ва Хивага айғоқчиларни юборишни сўрагани ва уларни ѐллаш учун 40
кумуш рубль ўтказилаѐтганлигини маълум қилганлиги6 фикримизга далил бўла олади.
Туркистон генерал-губернатори К.П. Кауфман ўзининг ‚ўта махфий‛ белгиси қўйилган
мактубида 1876 йилда Зарафшон округи бошлиғига Ўрта Осиѐга қўшни вилоятлар ҳақида тўғри ва аниқ
маълумот тўплашнинг муҳимлиги ва зарурлигини таъкидлар экан, бунинг учун икки ѐқлама ўйин олиб
бора оладиган абжир, ақлли, воқеаларга танқидий назар билан қарай оладиган савдогарларни топишни
(яхшигина ҳақ эвазига) маслаҳат беради. Чунки ‚қобуллик ѐки бухоролик савдогар рус ерларида
бўлаѐтган воқеалар ҳақида (албатта у қадар муҳим бўлмаган) хабар берибгина, мазкур ҳудуд
ҳукмдорлари ѐки бадгумон ватандошлари ишончига кира олади ва бизнинг ишончли махфий
айғоқчимизга айлана олади‛ 7, - деб ҳисоблаган генерал-губернатор.
ЎзР МДА, И-715, 36 - иш, 62- варақ.
ЎзР МДА, И-715, 16 - иш, 44 - варақ.
3 ЎзР МДА, И-715, 16 ”иш, 45- варақ.
4 ЎзР МДА, И-715, 16 - иш, 47-ҳужжатга илова.
5 ЎзР МДА, И-715, 16 - иш, 111 -ҳужжат.
6 ЎзР МДА, И-715, 14-иш, 87 - варақ
7 ЎзР МДА, И-715, 69-иш, 202-203 - варақлар
1
2
204
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Шу билан бирга рус амалдорлари ўзлари учун зарур маълумотларни олишда Ўрта Осиѐлик
элчилардан ҳам фойланишган. Қўқон хони томонидан Россияга элчи қилиб юборилган Муҳаммад
Халилнинг 1842 йилда князь Горчаковга юборилган ва Ўрта Осиѐда содир бўлаѐтган ҳодисалар баѐн
қилинган мактубида унга юборилган 5200 рубль пул учун миннатдорчилик билдирганига1 қараганда, рус
амалдорлари собиқ элчидан маълум ҳақ эвазига ахборот олиб туришда фойдаланишган.
1842 йилнинг ноябрида Оренбург генерал ” губернатори В.А. Обручев Ҳарбий вазир ва Вице
канцлерни Бухоро ва унга қўшни ҳудудлардаги аҳволдан хабардор этиш учун Бухоро ва Хивадан
Оренбургдаги савдогарларга жўнатилган шахсий мактублардан кўчирмаларни юбориб турган2. Бу каби
мисоллар рус маъмурлари маҳаллий аҳолининг шахсий ѐзишмаларидан ҳам ахборот манбаи сифатида
фойдаланганлигини кўрсатади.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, айрим тарихчиларнинг овозалар ва миш-мишларга бўлган
танқидий фикрларига қарамасдан, улардан фойдаланмасдан туриб, алоҳида тарихий ҳодисалар ва
жараѐнларни тушунтириб бўлмайди. Миш-мишларнинг катта қисми умуман асоссиз бўлишини тан олган
ҳолда, шуни таъкидлаш лозимки, улар маълум бир вазият туфайли вужудга келади, жамоатчилик онгида
у ѐки бу кайфиятнинг тарқалишини қайд этади ва аксинча, жамоатчилик фикрининг шаклланишига
таъсир кўрсатади.
Миш-мишлар тубига яширинган ҳақиқатга етиб бориб, ѐзма манбаларда сақланиб қолмаган,
уларда бузиб кўрсатилган ва ѐки бошқача талқин қилинган кўплаб тарихий ҳақиқатларни тиклаш
мумкин.
***
ВАЊДАТИ МИЛЛЇ РАМЗИ ВОЌЕИИ СУЛҲОФАРИВУ ТАҲАММУЛПАЗИРӢ
Ќодирова Муњайѐ Абдуљабборовна – муаллима,
Эгамбердиева Муќаддас Холиќовна – дотсенти кафедраи назария ва методикаи таълими забони
модарии МДТ “ДДХ ба номи академик Бобољон Ѓафуров”
Мардуми бошараф ва фарҳангсолори тоҷик, барои ноил шудан ба сулҳу ваҳдати миллӣ «аз
имтиҳони бисѐр сахту сангини таърих гузашта, ба шарофати хиради азалии худ мухолифати
мусаллаҳонаву ҷанги таҳмилии шаҳрвандиро паси сар намуд ва ба аҳли сайѐра собит намуд, ки
метавонад таҳти парчами ваҳдату ҳамраъйї сарҷамъ омада, дар фазои сулҳу субот умр ба сар барад ва
сарзамини аҷдодии хешро бо азму талоши ватандӯстона ободу зебо гардонад.
Воқеан, дар даврони муосири ҷаҳонишавӣ ва бархӯрди тамаддунҳо ҳассосият, мавҷи нооромӣ,
қатлу куштор, ваҳшонияту ҷаҳолат, ихтилофи назарҳо, ҳамдигарбадбинӣ, бо ҳамдигар эътимод
надоштан, нобовариро миѐни мардуми сайѐра, хусусан аҳолии кишварҳои мусулмоннишин, ба хусус,
Ироқ, Яман ва Сурия ба вуҷуд оварда, ки окибати вазнин ба бор доорад.
Абарқудратону
сомондиҳандагони ин мавҷи нооромиҳо барои содир кардани қатлу куштор, хароб намудан ҷойҳои
муқаддас, аз байн бурдани арзишҳои фарҳангӣ нерӯи қувватбахш - ҷавонон, нафароне, ки синни 18 то
35 соларо доранд, сафарбар намуда истодаанд. Мутаассифона аз Ҷумҳурии Тоҷикистон низ ҷавонони
ноогоҳ, гумроҳ, ки хиѐнат ба модар, хоки муқаддаси Ватани маҳбуб, арзишҳои фарҳангӣ ва муқаддасоти
миллиро бар худ афзал шуморидаанд аз беиродагӣ фирефтаи доми хоҷагони хориҷӣ шуда, ба ин мавҷи
нооромиҳо пайравї намуда истодаанд (бештари маврид надониставу нафањмида)
Ваҳдати миллї барои њар як тоҷику тољикистонї рамзи воқеии сулҳофарӣ, таҳаммулпазирӣ ва
қадр кардани асолати инсонӣ буда, ба ивази љонбозихои садњо мардони баору номус ба даст омадааст.
Аз ин хотир нуктаҳои ҷавҳарии њар як суханронии Асосгузори сулњу вањдати миллї, Пешвои миллат,
Президенти кишвар муњтарам Эмомалї Рањмон ифодакунандаи як мактаби зиндагӣ, як таҷрибаи рӯзгор
аст.
Бинобар ин шахси худогоҳ, бахусус ҷавони соњибтамизро лозим аст, ки ба оини ватандорӣ
риоя намояд ва барои Ватан содиќона зањмат кашад. Тарҳрезӣ кардани нақшаи фарҳанги сулҳофарї,
ҳалли мусолињатомези низоъ, эҳтирому арҷгузорї ба арзишу суннатҳои мардумӣ, муқаддасоти миллӣ,
муваффақ шудан ба орзуву умед, омўхтани дарси мардони шуҷоъ, роҳҳои таҳким ва ташаккул додани
тафаккури созандагӣ, воқеъбинона пайгирӣ кардани њадафњои ҳаракату њизбу њаракатњои ифротию
тундгаро, эҳтирому қадр кардани волоияти қонун, волидайн, дуруст ва самаранок истифода бурдани
маводи интернетӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ (солњои охир муаммои раќами 1) зиракии сиѐсӣ ва ғайра
вазифаи љониву рисолати њар як љавон бояд бошад.
Вазъи ноустувори ҷаҳони муосир ва шиддат гирифтани рақобатҳои геосиѐсиву геоиқтисодӣ ва
афзоиши таҳдиду хатарҳои глобалӣ имрўз муаммоест, ки њаллаш фаъолияти дастљамъонаи тамоми
1
2
ЎзР МДА, И-715, 4-иш, 117 - варақ
ЎзР МДА, И-715, 4 ”иш, 111-114; 121-125; 152-153 - варақлар
205
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
кишварњоро таќозо менамояд ва ба манфиати умум мебошад. (новобаста аз рўи миллат, мазњаб, нажод,
мавкеи љуѓрофї..). Авзои кунунии давлатњоро (њам абарќудратон ва њам ба ќавле «заифон») аз тариќи
расонањои хабарї дидаву шунида, ростї сахт андўњгин мешаведу намедонед, ки киро гунањкор
шуморед. Сурия, Ливия, Афѓонистон, Украина ва дањњо кишварњои дигар, ки вазъияти хеле ноором
дошта, мардумашон сарсону саргардонанд, фардо ба дар назди насли навраси худ чї љавоб медода
бошанд. Мегўянд, ки «аз хурдон хатову аз бузургон ато», лекин вазъи имрўзаи сайѐра акси гуфтањост.
(бузургон хато мекунанду, хурдон тањаммул…)
Солњои охир бисѐрмазњабї миѐни мардуми сайѐра мушкилоти хунину вазнинеро ба бор
овардааст. Давлатњои ба ном абарќудрат барои ба даст овардани манбаъхои бузурги нафт, ки бештари
ин сарвати гаронбањою пурќимат дар кишварњои манотиќи Шарќ мављуданд, аз њама омили содда
ва барои онњо ќулай, ки истифода бурдан аз дин ва мазњаб мањсуб меѐбад роњандозї карда истодаанд.
Мутаассифона барои расидан ба ин маќсади хеш онњо ба шумораи зиѐди одамон зарар расонида, сабаби
марги њазорон одамони бегуноњ мешаванд. Фирдавсии бузург њанўз њазор пеш дар «Шоњнома» -и
безаволаш ба ин маънї чунин фармудааст:
Зиѐни касон аз паи суди хеш,
Биљўянду дин андароранд пеш.
Ба арсаи сиѐсї баровардани ислом бо истифода аз бовариву эътиќоди шумораи зиѐди ањолии
кураи замин њамеша боиси ноором гаштани вазъи иљтимої - сиѐсї гашта, фаќат ба манфиати доираи
мањдуди «абарќудратон» мебошад ва ѓайр аз харобиву куштор чизе аз пай надорад. Дар њадиси
Паѐмбари акрам (с) омадааст: «мусулмон касест, ки аз дасту забони ў солим бимонанд».
Наход гурўњи одамоне, ки худро «мусулмони асил» мегиранд аз њадисњову сураву оѐти Ќуръони
карим огањї дошта бошанду боз ба хотири моли дунѐ даст ба ѓорату куштору хиѐнат зананд. Таљрибаи
талхи хаѐти халќњои гуногуни дунѐ, ки имрўз дар коми оташу ѓорат ќарор доранд, то њануз чашмони
баъзе «асилзодагон»- ро накушодааст. «Салафикунонї», «вањобикунонї» ва ба њизбу њаракатњои аќидаи
иртиљоидошта људо кардани мардум мањсули «дўстони олимаќом» -и хориљї буданашро њамагон дарк
намудаанду вале бисѐр маврид ба лаб мўњри хомўшї задаанд. Яке аз омилњои мусоидаткунанда ба
террориизму экстремизм пеш аз њама мављуд будани њизбњои хусусияти динидошта, таълими динї
гирифтани доираи васеи љавонон дар донишкадањои ѓайрирасмї, бекориву аз таълим дур мондани
љавонон, огоњ набудан аз арзишњои аслии дини ислом мањсуб меѐбад. Бўњрони иќтисодї, љангњои
дохиливу шањрвандї, баланд шудани сатњи камбизоативу харобињо, талафоти зиѐди љонї, пањн шудани
беморињои сироятї чунин аст максади нињоии «мусулмонони асил?».
Имрўз мавриде фаро расидааст, ки тамоми ќишрњои љомеа , бахусус љавонон нисбати њизбу
њаракату ашхоси тасодуфї муносибати эњтиѐткорона дошта бошанд, нозукона рафтор намоянд,
дониши сиѐсии хешро сайќал дињанд (бештар ба хондани китобњо рўй оранд) ва аз оќибатњои ногувори
њодисањои дунѐи имрўз хулосањои зарурї бароранд.
Пешвои миллат, Асосгузори сулњу вањдати миллї, Президенти Љумњурии Тољикистон мўњтарам
Эмомалї Рањмон дар Паѐми имсолаи худ ба Маљлиси Олї зикр доштанд: «Терроризм ва ифротгарої
беш аз њарваќта ављ гирифта, бо оќибатњои дањшатбору берањмонаи худ ба проблемаи љиддитарини
инсоният дар асри XXI табдил ѐфтааст. Пешгирї кардан аз терроризму экстремизм яке аз вазифањои
муњими маќомоти дахлдори давлатї, ањли зиѐ ва ашхоси баору номуси миллат ва нињоят вазифаи
њар як шањрванд мебошад».
Бинобар ин, имрўз њар як шањрванд новобаста аз мансубияти динї, миллат, мансабу вазифа
мубориза бо терроризму экстремизм ва пешгирии шомилшавии љавононро ба њизбу њаракатњои
ѓайридавлатї ќарзи виљдони худ дониста, дар тарбияи љавонони солимаќлу созанда, худогоњу
худшинос, ватандўсту ватанпараст љидду љањд намояд ва талош варзад.
Сиѐсикунонии дин яке аз масъалахои сарбастаи низоми сиѐсӣ дар кишвархои Шарк гардида,
онро гурӯххои муайян дар муборизахои сиѐсии худ истифода мебаранд ва оташи чангхои
ифротгароенаро меафрӯзанд. Хизбу харакатхои хусусияти динидошта одатан низоми давлатдории
миллиро хилофи дини ислом ва омили асосии паст задани дин дар чомеа мехисобанд. Дар баробари
хамаи ин аккалиятхое низ вучуд доранд ки низоми давлатдории дунявӣ демократиро монеаи асосии
пешрафти дину мазхаб медонанд ки ин акида хатои махз ба шумор меравад. Ин маънои онро дорад ки то
ханӯз доир ба фахмиш ва дарки дурусти мохияти низоми давлати дунявӣ, демократӣ ва миллӣ муаммоњо
чой доранд. Мисоли равшани фикрњои боло фаъолияти Њизби Нахзати Исломии Точикистон мебошад.
Мутаассифона дар тассавури баъзе афроди чомеа акидахои нодурусти динӣ чой доранд ки онхоро ба
гурӯххои ифротгароӣ шомил мегардонад ва акидахои носолими динии худро мехоханд ки дар чомеаи
демократии дунявӣ амалӣ созанд. Мехоханд ки кори чахон мувофики хости онхо љараѐн дошта бошад.
Бештари ин гуна афроди чомеа, ки дар гузашта дузду чинояткор будаанд ѐ нашъамандӣ кардаанд барои
ноил шудан ба накшахои худ аз дин мохирона истифода мебаранд ба монанди собик рохбари ЊНИТ. Дар
шароити имрӯзаи љањонишавии бошиддат вазъи сиѐсии чањон ва тағйиру тахаввулоти бо суръати шадид
пеш рафта, низоъхои байнимазхабӣ ва арзӣ чиноятхои мутташаккили фаромарзӣ зиракии сиѐсии
шахрвандонро бештар талаб мекунад. Дар њоле, ки ин падидаи бад на танхо пайванди худро дар
206
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
манзилхои харобкардаи худ канданӣ нест, балки монанди растании зањрпечак нияти реша давондан дар
тамоми оламро пешаи худ кардааст, шањрвандони Тољикистон, бахусус љавононро зарур аст, ки зиракии
сиѐсиро аз даст надода, бо азму талошу боварї роњ ба сўи ояндаи ободу шукуфони Ватани азизамон
гиранду бар ќасди нохалафон обрую нуфузи Точикистон дар арсаи байналмиллалї баланд бардоранд.
Таърих довари њаќбин аст ва ҳар киву ҳар чӣ ки алоқаманду вобастаи амалњои нопоканд дар назди
ќонуни зиндагї ба ҷавобгарӣ кашида мешаванду номашон дар сањифањои таърих бо харфњои сиѐњ
сабти ном мешаванду сазовори нафрати умум мешаванд.
**
АНҶУМАНИ САОДАТУ ҲАМДИЛӢ ТАҲКИМГАРИ
ВАҲДАТИ МИЛЛӢ
Комилова Зилола
сармуаллимаи кафедраи умумидонишгоҳии
сиѐсатшиносии МДТ “Донишгоҳи давлатии
Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров”
zilola.08.88@mail.ru
тел:(92) 886 69 55
Ин иҷлосия, ки минбаъд дар таърихи
навини халқамон бо номи Иҷлосияи
тақдирсози шонздаҳум сабт шуд,
роҳи сарнавишти минбаъдаи
миллати тоҷикро муайян намуд.
Эмомалӣ Раҳмон
Бисту ҳафт сол аст, ки Тоҷикистон бо эътимоди қавӣ ба ояндаи дурахшони худ дар ҷодаи
истиқлолияти давлатӣ дар ҳалқаи кишварҳои мутамаддини ҷаҳон бо сарбаландӣ, шарафмандӣ ва
шоистагӣ роҳ мепаймояд. Ҳар қадар солҳо гузаранд ҳам, аҳамияти бузурги ин Иҷлосияи тақдирсоз,
ҳамон қадар аѐнтар ва боҳашамату бошукӯҳтар ҷилвагар мешавад.
Аз дидгоҳи сиѐсӣ ҳуҷҷати расмии ин даврони нави таърихи миллати мо - Эъломияи
Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон аст, ки соли 1991 дар ҷаридаи айѐм интишор гардид. Чун аз сарҳади
шинохти луғавии мафҳуми истиқлолият фаротар меравем ва аслу моҳияти онро дар матни сарнавишти
таърихии қавму миллатҳо ба андеша меоварем, дармеѐбем, ки эъломи истиқлолият ва касби
соҳибихтиѐрии сиѐсиву иқтисодӣ танҳо оғози рисолати сангинест, ки бо тарҳандозӣ, ташаккул ва рушди
низоми ҷадиди сиѐсӣ ва ниҳодҳои умури ҷамъиятӣ давра ба давра мазмун ва моҳияти ҳақиқии худро
мукаммал месозад. Истилоҳоте аз қабили «истиқлолияти давлатӣ», «истиқлоли сиѐсӣ», «истиқлолияти
иқтисодӣ», «истиқлолияти фарҳангӣ», «истиқлолияти энергетикӣ» ва ғайра дар луғати тафаккури сиѐсӣ
роиҷ гардида, дар раҳгузории воқеияти имрӯза аз ҷузъ то ба кулли зиндагии мардум роҳ ва нуфуз пайдо
кардааст.
Воқеан Истиқлолият ва озодӣ барои ҳар як миллат бузургтарин падидаи маънавӣ ва сиѐсист. Аз
ин лиҳоз, миллату халқиятҳои ба ору номус, худшиносу худтақдирсоз метавонанд аз ин падидаи худодод
барои рушду нумӯи хеш ва дар арсаи ҷаҳонии тамаддуну тараққиѐт пеш рафтан истифода намоянд.
Таърих ҳазорҳо мисолро медонад, ки халқҳои ҷаҳон чӣ тавр барои ба даст овардани Истиқлолият ва
пойдории он ҷонбозиҳо намудаанд. Миллатҳое, ки аз шаҳди мубориза комрон нашудаанд, ноаѐн аз
саҳифаҳои таърих ғайб заданд.
Боиси таассуф аст, ки бо дахолати нерӯҳои аҳримании дохилӣ ва берунӣ тоҷикон ба гирдоби
ҷанги шаҳрвандӣ кашида шуданд.
Дар шароите, ки Тоҷикистони азизро ҷанги хонумонсӯзу бародаркуш, фалаҷ шудани дастгоҳи
давлатӣ ва бӯҳрони шадиди иҷтимоиву иқтисодӣ фаро гирифта буд, халқи шарифи тоҷик хатари ба
сараш омадаро амиқ дарк карда, баҳри фурӯ нишондани оташи ҷанги хонумонсӯз ва фалокатбор
ҷонбозиҳо кард ва мисраҳои гуворои шоираи тоҷик Зебуниссо ҷавобгӯи ормонҳояш гардид:
Навмед набояд шудан аз гардиши айѐм,
Ҳар шом, ки ояд, зи паси он саҳаре ҳаст.
Хушбахтона, чунин саҳари пурфайзу баракатро барои миллати тоҷик Иҷлосияи ХУ1 Шӯрои
Олии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум, ки ба Тоҷикистону тоҷикистониѐн аз ин тӯҳфаи илоҳӣ комѐб
гардонд ва ҳамин тавр, дар таърихи тоҷикон саҳифаи наве боз шуд, ки он тӯҳфаи илоҳӣ «Истиқлол» буд.
Даъват карда шудани ин Иҷлосияи ягона иқдоми оқилона буд.
207
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Иҷлосияи таърихии ХУ1 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар қасри маданияти хеле
бошукӯҳу боҳашамат ба номи Саидхӯҷа Ӯрунхӯҷаев дар шаҳри Хуҷанди бостонӣ баргузор гардид ва он
аз 16 ноябр то 2 декабри соли 1992 давом кард. Дар кори Иҷлосия бидуни вакилони халқ боз
намояндагони ҳукуматҳои Ўзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Русия, меҳмони фахрии Иҷлосия
намояндаи Созмони Милали Муттаҳид Сомерейнс ва дигарон ширкат варзиданд.
Сабаби ғайриоддӣ тӯл кашидани кори Иҷлосия ҷустуҷӯи роҳҳои ҳалли масъалаҳои муҳимтарини
рӯз, яъне гирифтани пеши роҳи ҷанги оташгирифта ва ба роҳи сулҳу салоҳ, созандагиву бунѐдкорӣ ворид
намудани Тоҷикистон буд.
Дар Иҷлосия масъалаи асосӣ ”масъалаи ҳокимият буд ва он ҳаллу фасл гардид. Иҷлосия
ҳукумати нави Тоҷикистонро созмон дод ва Раѐсати нави Шӯрои Олии Ҷумҳуриро интихоб намуд, яъне
низоми Конститутсиониро барқарор намуд.
Дар Иҷлосияи ХУ1 вакилони халқ баъди муҳокимаи тӯлонӣ ба хулоса омаданд, ки ҷомеаи мо ба
тарзи идоракунии президентӣ тайѐр нест. Ба ин хотир, аз ин шакли идоракунӣ даст кашида, барқарор
кардани парламенти коллегиалиро (бо маслиҳат кор карданро) ба мақсад мувофиқ донистанд. Минбаъд
раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон сарвари давлат ҳисоб мешуд. Ҳамин тавр, Иҷлосияи ХУ1 ба
ташкили давлату Ҳукумати нави қонунии Тоҷикистон асос гузошт.
Сазовор ба ѐдоварист, ки дар ҳамин Иҷлосияи таърихӣ чунин муқаддасотҳо, ба монанди Парчам
ва Нишони Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда шуданд.
19 ноябри ҳамон сол воқеаи фаромӯшнопазир рух дод. Иҷлосия Акбаршо Искандаровро аз
мансаби раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон озод намуд ва бо роҳи овоздиҳии пинҳонӣ ба ин
мартабаи баланд ва масъулиятнок раиси Комиҷроияи ҳамонвақтаи вилояти Кўлоб Эмомалӣ Раҳмонро
интихоб намуд. Аз 197 депутатҳои халқӣ 186 нафарашон ба Эмомалӣ Раҳмон овоз доданд.
Ҳамин тавр, Эмомалӣ Раҳмон сарвари органи Олии қонунбарори Ҷумҳурӣ, яъне сарвари давлати
соҳибистиқлоли Тоҷикистон гардид ва зимни суханронии нахустини худ чунин иброз намуда буд: «Ман
оғози кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард. Мо бояд ҳама ѐру бародар бошем, то ки вазъро ором намоем.
Ҳар чӣ аз дастам меояд дар ин роҳ талош хоҳам кард. Ман ҷонамро барои осоиши кишвар фидо
мекунам. То охирин гурезаро ба Ватан барнагардонам, ором намешавам».
Ин нахустин комѐбии Эмомалӣ Раҳмон буд, ки тавонистанд ҳамчун чеҳраи наву хос худро ба
мардум муаррифӣ намоянд.
Интихоби Эмомалӣ Раҳмон ба ин вазифаи аз ҳама баланди давлатӣ қонунӣ ва дуруст буд. Зеро,
ки депутатҳо фарди интихоб кардаи худро хуб медонистанд. Медонистанд, ки ӯ ташкилотчии
боистеъдод, шахси адолатпеша ва меҳанпараст, боҷасорат ва қавиирода мебошад. Дар ҳақиқат Эмомалӣ
Раҳмон, ки аз байни халқи оддӣ баромада буданд, зиндагии мардуми заҳматкашро хуб медонистанд, ба
қадри одаму одамгарӣ мерасиданд ва аз орзуву омоли ӯ бохабар буданд.
Сарвари нави Тоҷикистон дар назди вакилони халқ савганд ѐд кард ва иброз дошт, ки ҳимояи
ҳавасу манфиати мардуми заҳматкаш ва муқаддасоти Конститутсияи Ҷумҳуриро вазифаи аввалиндараҷа
ва муҳимтарини ӯ маҳсуб меѐбанд.
Яке аз қадамҳои аввалини Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон
баҳри ба эътидол овардани иқлими сиѐсии Ҷумҳурӣ, ин буд муроҷиати ӯ ба роҳбарони гурӯҳҳои
яроқбадаст оиди сулҳ.
Дар муроҷиати Эмомалӣ Раҳмон омадааст: «Ба ҳурмати наҷот додани Тоҷикистон ва хотима
бахшидан ба ҷанги бародаркуш, ба хотири ба даст даровардани сулҳу салоҳ ва ҳамдигарфаҳмӣ, ба
мақсади ягонагӣ ва муттаҳидии тамоми халқҳое, ки сокини ҷумҳуриамон мебошанд, даъват менамоем, ки
дар Иҷлосия иштирок намоед».
Қумондонҳои ба Иҷлосия даъват шуда, бо сарваронашон Сангак Сафаров (фронти халқӣ) ва
Буйдоқов (мухолифин) 25 ноябр ба ҷаласа ҳозир шуданд ва дар назди депутатҳо баромад намуданд.
Эмомалӣ Раҳмон бори дигар хотирнишон намуд, ки омили асосии ба эътидол овардани авзои
сиѐсии Тоҷикистон ва осоиштагии мардуми он сулҳи устувор ва оштишавии тоҷикон аст.
Сипас қумондонҳо дар назди парчами ҷумҳурӣ рост истода, қасам ѐд карданд, ки ба ҷанг хотима
мебахшанд.
Иҷлосияи фаромўшнашавандаи ХУ1 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба солномаи халқи
тоҷик абадӣ дохил шуд ва он дар ҳақиқат Иҷлосияи таърихӣ буд, барои он ки маҳз дар ҳамин Иҷлосия
тақдири халқи тоҷик ва давлати соҳибихтиѐри Тоҷикистон ҳалли худро ѐфт. Маҳз дар ҳамин Иҷлосия
баҳри ба эътидол овардани вазъи ҷумҳурӣ ва гирифтани пеши роҳи хунрезиҳо чораву тадбирҳои ҷиддӣ
ва судманд андешида шуданд. Ин Иҷлосия дар ҳақиқат дар таърихи Тоҷикистони навин марҳилаи наверо
боз намуд, зеро ки маҳз дар ҳамин Иҷлосия паѐми ваҳдат ва ягонагии миллати тоҷик эҳѐ гардид.
Минбаъд он ҷои тавлидгоҳи бар арсаи сиѐсат қадам ниҳодани Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмон шӯҳрати нав пайдо намуд.
208
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Зикр бояд намуд, ки Эмомалӣ Раҳмон ва ҳукумати ҷадид баъди ба сари кор омадан, аз рӯзҳои
аввали фаъолияти хеш сиѐсати сулҳу салоҳ, хотима бахшидан ба ҷанги шаҳрвандӣ ва сарҷамъ намудани
кулли сокинони кишварамонро пеш гирифтанд. Барои ба ин ҳадафи хеш расидан қувваҳои солими
кишвар тамоми донишу заковати худро барои ҳалли осоиштаи масъалаи байни тоҷикон равона карданд.
Музокироти миѐни тоҷикон ба марҳилаи ҷамъбастии истиқрори сулҳу субот ва ризоияти миллӣ
дар сарзамини Тоҷикистон омада расид. Он дар қалби ҷаҳониѐн шӯълаи умеду бовариро оиди оғоз
гардидани марҳилаи нек дар ҳаѐти сиѐсии Тоҷикистон бедор кард.
27 июни соли 1997 лар шаҳри Маскав Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва
роҳбари ИНОТ С.А.Нурӣ Созишномаи умумиро дар хусуси барқарор намудани сулҳ ва ризоияти миллӣ
дар Тоҷикистон имзо намуданд. Ҳамин тавр, марҳилаи тӯлонӣ, душвортарин ва хеле муҳими моҷарои
байни тоҷикон анҷом ѐфт.
Дар ин раванд ҳуҷҷати муҳими тақдирсоз ” ‚Санади ҳамдигарбахшӣ‛ аз тарафи Президенти
Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва раиси Комиссияи оштии миллӣ С.А.Нурӣ ба имзо расонида
шуд.
27 сол аст, ки ин Иҷлосия ” «Иҷлосияи оғози саодати мардум» самара медиҳад. Ҳамаи он
дастовардҳое, ки дар охири қарни ХХ ва аввалҳои қарни ХХ1 ба даст омаданд, натиҷаи ҳамин Иҷлосияи
таърихии сарнавиштсоз мебошанд.
«Иҷлосияи саодат» ва сиѐсати пешгирифтаи Президенти кишвар, Пешвои миллат Эмомалӣ
Раҳмон барои ташаккули минбаъдаи давлати тоҷикон заминаи боэътимод гузоштанд.
Тавре ки маълум аст, ҷанги ҳамватанӣ бо ташаббусу ҷонбозиҳои фарзанди хирадманди диѐр
Эмомалӣ Раҳмон хотима ѐфт, фазои оромиву осудагӣ фароҳам омад. Фазое фароҳам омад, ки мардуми
Тоҷикистон бо ақлу нерӯи тоза сӯи созандагию бунѐдкорӣ қадам заданд.
Сиѐсати пешгирифтаи Президент кишвар, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи илму
фарҳанг ифтихори ватандории мардумро мустаҳкам намуд. Таҷлили ҷашни 1100 - солагии давлати
Сомониѐн, 675 - солагии Хоҷа Камоли Хуҷандӣ, 680 - солагии мутафаккири бузурги Шарқ Мир Саид
Алии Ҳамадонӣ, 90 - солагии академик Бобоҷон Ғафуров, 90 - солагии шоири сулҳпарвару тавоно Мирзо
Турсунзода, 26 - солагии Истиқлолияти Тоҷикистон, 2700 - солагии Кўлоби бостонӣ, 800 - солагии
Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ ва ҷашнҳои дигар гувоҳи ин гуфтаҳоянд.
Дар ин солҳо ваҳдату ҳамгироии иқтисодии ҷомеа ба вуҷуд омад. Шоҳроҳҳо, нақбҳои
мошингард, корхонаҳои саноатӣ, марказу фароғатгоҳҳо ва иншоотҳои муҳими иҷтимоию стратегӣ сохта
ба истифода дода шуданд ва сохта шуда истодаанд.
Президенти кишвар, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои аввали ба сари кор омаданаш
сиѐсати сулҳофаринишро пеш гирифт: ҳам дар дохили мамлакат ва ҳам берун аз он.
Аз ин ҷост, ки дар ин 26 соли баъди Иҷлосияи ХУ1 Тоҷикистон дар роҳи барқарор кардан ва
таҳкими сулҳу амнияти минтақавӣ ва байналхалқӣ ҷаҳду талош варзида, дар миѐни кишварҳои ҷаҳон
мавқеи шоиста пайдо намуд.
Ин Иҷлосия, ки ҳоло берун аз кишвар машҳур аст, бидуни шубҳа ҳамчун ҷаласаи таърихӣ дар
хотири на танҳо имрӯзиѐн, балки дар дилу дидаи наслҳои оянда низ ҷовидона боқӣ хоҳад монд.
Иҷлосияи ХУ1 Шӯрои Олии Тоҷикистон оғози сулҳофаринии тоҷикон буд ва фардеро ба сари
кор, яъне Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ ” Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмонро овард, ки мисли Исмоили Сомонӣ пас аз ҳазор сол низ ѐдашон хоҳанд кард.
Адабиѐт:
1.
Набиев В. Иҷлосияи сулҳофарин // Нури маърифат. 2017. ” №13-14;
2.
Оқилова М.М. Марњилаи асолату эњѐ, Хучанд, 2011;
3.
Паѐми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 22.12.2017). www.prezident.tj;
4.
Салимов Н. Пешвои барҳақ // Маорифи Тоҷикистон. 2016. ” №6, ” Душанбе: «Шарқи
озод»;
5.
Ҳотамов Н.Б., Саъдиев Ш.С. Муҳимтарин саҳифаҳои таърихи халқи тоҷик. Нашри
дуюм.-Душанбе, 2010;
6.
Эмомалӣ Раҳмонов. Тоҷикистон: Чаҳор соли истиқлолият ва худшиносӣ. Душанбе:
«Ирфон»,1995;
***
209
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
XITOY XALQ MILLIY QADRIYATLARIDA BAYRAMLARINING O’RNI
Kuliyeva Durdona
SamDCHTI magistri
Har bir xalq o’z madaniyatini turli jabhalarda namoyon qiladi. Turli xalqlarning yashash sharoiti, urfodatlari, an’analari, hayot tarzini mazkur xalq nishonlaydigan bayramlar orqali ham yaqqol ko’rish mumkin.
Har bir xalqning o’z milliy bayrami bo’ladi va mana shu bayramda o’sha xalqning ruhiyati o’z aksini topadi. Biz
bilamizki, yangi yil bayrami butunjahon bayramlaridan biri hisoblanadi sanasi bir ikki kun farq qilgani bilan
ammo har bir davlatda yangi yil qish faslida nishonlanadi va odamlar yangi yilni o’zgacha bir tayyorgarlik bilan
kutib olishadi.
Bahor bayrami (春节-chun jie) Xitoy Xalq Respublikasining yangi yili hisoblanadi, u har yili bir kunda
nishonlanilmaydi, aniq bir sanada ham taqvimda ko’rsatilmagan, bu hayron qolarli albatta. O’z nomi bilan
bilinib turibdiki, bu yangi yil bayram fasllar kelinchagi hisoblanmish bahor faslida nishonlanadi va qaysi kunda
nishonlanishi Oy taqvimi bilan belgilanadi. Albatta, xitoyliklar Gregoryan taqvimidan ham foydalanishadi,
ammo yangi yil, ya’ni Bahor bayramini nishonlashda Oy taqvimiga suyanishadi. Yana shunisi hayratlanarliki, bu
bayram har yili har xil sanaga to’g’ri keladi. Mazkur bahor bayramini Xitoy aholisi intiqlik bilan kutishadi va
unga juda ham kata tayyorgarlik ko’rishadi. Bahor bayramini ya’ni Xitoy yangi yilini ‚Qizil Bahor bayrami‛ deb
ham atashadi. Xo’sh, nima uchun qizil? Nimaga xitoyliklar qizil rangni nihoyatda ardoqlashishadi? Bu borada
xilma xil hikoyalar, taxminlar va afsonalar mavjud, lekin bu taxminlar ichida Xitoy xalqi ishonib, uni keyingi
avlodlarga qoldirib kelayotgan bitta afsona mavjud bo’lib, u quyidagicha ta’riflanadi.
Aytilishicha, juda ham qadim zamonda Nyen (年-nian)deb ataluvchi bir maxluq bo’lib, har yili bahorda,
aynan Bahor bayrami nishonlanayotgan vaqti u odamlar yashaydigan joyga kelib odamlarni to qorni
to’ygunicha yeb ketarkan, shuning uchun ham odamlar Nyendan juda ham qo’rqishar, bayram ham tatimas,
qo’rquv iskanjasida yuraklarini hovuchlab o’tirisharkan. Bir yili Bahor bayrami kelishidan sal oldin bitta yoshi
ulug’ donishmand barchani yig’ib shunday debdi: ‚Nyen eng qo’rqadigan narsa ikkita, bular qizil rang va
shovqin ovozi. Bayramdan oldin eshiklaringiz yon devoriga qizil qog’oz osib qo’yinglar, kechqurun baland
ovozda portlovchi vositalarni portlatsangiz Nyen qochib ketadi.‛
Odamlar donishmandning gaplariga quloq solib, bahor bayrami kelishidan oldin eshiklari yon devoriga
uzun qizil qog’oz yopishtiribdilar, kechqurun esa portlovchi vositalarni portlatishibdilar. Haqiqatdan ham qizil
rangni ko’rgan Nyen qochib ketibdi, baland ovozdan qo’rqib boshqa qaytib kelmabdi. Shu-shu odamlar har yili
bayramdan oldin uylari yon devoriga, xonalar ichiga devorlarga qizil qog’oz yopishtiradigan va har yili mushak
otadigan bo’libdilar, mazkur odat esa to hozirgi kunga qadar an’anaga aylanib qolgan.
Hozirda mazkur bahor bayrami (春节-chun jie) Xitoy xalqining eng sevimli eng uzoq kutiladigan Yangi
Yil bayrami hisoblanadi. Yuqoridagi ma’lumotlardan bilinib turibdiki, mazkur bayram uzoq-uzoq tarixga,
insonlarning urf-odatdan topgan najotiga borib taqaladi, shu sababdan ham mazkur bayram xitoy xalqining eng
ulug’ bayrami hisoblanadi. Bahor bayrami oy taqvimi bo’yicha belgilanib, har yil bahor faslining mart oylariga,
martning boshi, o’rtasi, oxiri, ba’zida esa fevralning eng so’nggi kunlarida boshlanib martgacha davom etadi.
Bahor bayrami 15 kundan to 20 kungacha davom etishi mumkin. Bahor bayramini Diydor bayrami deb atasak
ham bo’ladi, chunki bu bayramda har bir oilaning har bir a’zosi qayerda bo’lishidan qat’iy nazar o’z oilasi
bag’riga keladi va bayramni birga nishonlashishadi. Chet elda o’qib yurgan yoki ishlayotgan xitoyliklar albatta
mana shu bayram sanalarida ta’til olib o’z ona yurtlariga qaytib yaqinlari davrasida Bahor bayramini
nishonlashishadi. Hamma oila a’zolari bir dasturxon atrofida yig’ilishib, yaxshi tilaklar qilishadi hamda Bahor
bayramining maxsus taomi hisoblangan chuchvara tanovvul qilishadi, chuchvara(饺子-jiao zi) Bahor bayramida
har bir yangi yil dasturxonida bor bo’lishi shart bo’lgan maxsus taom hisoblanadi. Xitoyliklar dasturxon atrofida
chuchvara tanovul qiisharkan, bir-birlari bilan suhbatlashishadi, televizor tomosha qilishadi, tashqariga chiqib
mushak otishadi, shunday qilib yangi yilni kutib olishadi. Soat millari kechqurungi 12dan oshganda esa
do’stlariga, yaqin qarindoshlariga qo’ng’iroq qilib yangi yil bilan tabriklashishadi, tilaklar bildirishadi. Yangi
yilda yosh bolalar qari bobosi yo buvisini tabriklagani borishadi, tilaklar bildirishadi, Yoshi qarilar esa ularga
sovg’a sifatida qizil konvert ichiga pul berishadi.
Xitoy bahor bayramida uylar, ko’chalar nihoyatda chiroyli qilib bezaladi, hamma yoq albatta qizil
rangli bezaklarda bezaladi, axir, qizil rang Xitoyliklarning eng sevimli rangi hisoblanadida! Uylar va ko’chalarda
yopishtirilgan qizil rangli qog’ozlarda ‚Bahor bayramingiz bilan‛, ‚sog’lik‛, ‚boylik‛, ‚omad‛, ‚baxt‛ kabi
so’zlar iyerogliflarda chiroyli qilib yoziladi. Ko’chalarda turli bayramlar, mushak otishlar, ajdarho o’yinlari
o’tkaziladi, odamlar qizil rangli kiyimlar kiyim, hatto yuzlariga qizil bo’yoq bilan turli shakllar chizishadi.
Bularning hammasi bayramni yuqori kayfiyatda o’tkazish va yangi yilni o’zgacha shodon ruhiyatda kutib olish
uchun. Mazkur bayramda hamma ishxonalar, tashkilotlar dam olishadi, albatta transport vositalari odamlar
og’irini yengillashtirish uchun chin ko’ngildan xizmat qilishadi. Turli chet mamlakatlardan minglab sayyohlar
Xitoy Bahor bayramida ishtirok etish va bu go’zallikni o’z ko’zlari bilan ko’rish uchun tashrif buyurishadi.
210
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Agar sizda ham Xitoy davlatiga sayohat qilish va uning go’zalligini ko’rishdek ishtiyoq mavjud bo’lsa
aynan Bahor bayramida tashrif buyurishingz maqsadga muvofiq bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyot ro’yxati:
1.
最有中国味儿的字和词:北京语言大学出版社, 2010
2.
中文读本, 第一册, 2001
3.
4.
5.
6.
新实用汉语课本, 第四册, 2007
www.baidu.com
www.ziyonet.uz
www.blcup.com
***
РОБИТАИ ФИЗИКА ВА МАТЕМАТИКА ЊАНГОМИ ОМЎЗИШИ МАВЗЎИ
«МАВЉЊОИ ЭЛЕКТРОМАГНИТЇ»
Кўљмуродов А., Комилов А.
(ДОТ дар шањри Панљакент)
Робитаи байнифанниро мо њамчун шарти дидактикии баланд бардоштани савияи дониши илмии
хонандагон, наќши таълим дар ташаккулѐбии љањонбинии диалектикї-материалистї ва ташаккули
тафаккури онњо, ќобилияти эљодї, муносиб кардани раванди азхудкунии дониш ва охири охирон њамчун
шарти такмилдињии њамаи раванди таълим муоина менамоем.
Робитаи байнифаннї барои ташаккул додани тасаввуроти ягона оид ба њодисоти табиат хизмат
намуда, ба хонандагон барои истифода намудани дониши худ мавриди омўзиши фанњои дигар ва њини
мењнати муфиди љамъиятї кўмак мерасонад.
Дар барномаи физика барои њар як боб номгўи робитаи байни фанњо дода шудааст, ки онњоро
њангоми омўзиши боби додашуда амалї гардонидан тавсия мешавад.
Дар барќарор намудани робитаи байни фанњо чунин самтњои асосиро људо намудан мумкин аст:
- ваќти омўзиши фанњои гуногунро чунон бояд муќаррар намуд, ки омўзиши як фан
хонандагонро ба омўзиши фанњои дигар тайѐр намояд;
- мафњумњои илмї бояд ба ташаккулѐбии шахсияти хонандагон ва мањорату малакањои умумии
онњо мувофиќат намоянд;
- муносибати ягона ба ташаккул додани мафњумњои умумї ва мањорату малакањои амалї;
- талаботи ягона ба азхудкунии дониш ва мањорату малакањои умумї;
- њангоми омўзиши як фан васеъ истифода намудани дониш ва мањорату малакањои хонандагон,
ки мавриди омўзиши фанњои дигари таълимї азхуд кардаанд;
- бартараф намудани такрор њангоми омўзиши њамон як масъала (мавод) дар дарсњои фанњои
омехта;
- нишон додани умумияти методњои тањќиќотие, ки дар илмњои гуногун истифода мешаванд ва
ошкор намудани хусусияти онњо;
- ошкор намудани алоќамандии њодисањое, ки дар дарсњои фанњои гуногун (физика, кимиѐ,
биология, љуѓрофия ва ѓ.) омўхта мешаванд, нишон додани ягонагии олами материалї.
Усулњои барќарор намудани робитаи байнифаннї дар раванди омўзиши асосњои илм дар мактаб
гуногунанд. Њангоми омўзиши физика, барои барќарор намудани робитаи байнифаннї усулњои зайлро
тавсия намудан мувофиќи маќсад аст.
- вобаста ба омўзиши маводи (мавзўи) нав, истифода намудани донишњои дар дарсњои фанњои
гуногун азхудкардаи хонандагон (масалан, дар дарсњои физикаи синфи VII, њангоми омўзиши мавзўи
фишор истифода намудани дониши хонандагон оид ба мутаносибии чаппа ва роста); њал кардани
масъалањое, ки дар онњо татбиќи дониши аз фанњои дигар (масалан, кимиѐ, биология, риѐзиѐт ва ѓ.)
азхуднамудаи хонандагон лозим мешавад;
- гузаронидани корњои озмоишї, ки дар онњо татбиќи умумии донишњои хонандагон лозиманд;
- ташкил ва гузаронидани саѐњатњои тавсифоти байнифаннидошта (саѐњатњои комплексї,
масалан, саѐњат ба табиат - аз физика ва биология, саѐњат ба устохонаи дуредгарї - аз физика ва таълими
мењнат ва ѓ.);
- гузаронидани дарсњои такрорию љамъбастї, ки мавриди гузаронидани онњо њамаи донишњои
оид ба ин ѐ он масъала, дар раванди омўзиши фанњои гуногун азхудкардаи хонандагон, ба як дониши
ягона табдил дода мешаванд (масалан, љамъбаст намудани дониши хонандагон оид ба энергия, ки дар
раванди омўзиши физика, кимиѐ ва биология азхуд кардаанд. Ин љамъбасткунї имкон медињад, ки
хонандагон ќонуни баќо ва табдили энергияро пурра ва амиќ азхуд намоянд).
211
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Чуноне ки ќайд кардем, яке аз усулњои барќарор намудани робитаи байнифаннї дар таълими
физика ин њалли масъалањои тавсифоти робитаи байнифаннидошта мебошад. Аз ин рў намунаи њалли
якчанд масъалаи тавсифоти робитаи байнифаннидоштаро меорем.
Масъалаи 1. Контури
лаппиш аз конденсатори ѓунљоиши электриаш 1,8 мкФ ва ѓалтаки индуктивияташ 0,2 Гн иборат аст. Агар
фарќи потенсиалњои калонтарини байни лавњањои конденсатор 100 В бошад, ќувваи љараѐни
калонтаринро дар контур муайян намоед.
?
Дода шудааст
Њал.
С=1,8 мкФ=1,8
Агар муќовимати ѓалтаки индуктивиро
L=0,2 Гн
ба эътибор нагирем, он гоњ
шуда,
Umax=100 В
дар контур лаппиши хомўшнашавандаи
электрї њосил мешавад. Дар ин маврид
лаппиши заряди контур
мешавад. Ќувваи љараѐн - ин њосила аз заряд
(аз рўи ваќт) аст. Он гоњ
мешавад, ки дар ин љо
- ќувваи
љараѐни электрии калонтарин дар контур аст.
10-6 Ф
Маълум аст, ки
ва
Umax мебошад. Он гоњ
мешавад.
Ќиматњои ададии бузургињоро гузошта њисоб мекунем:
.
Масъалаи 2. Мунаљљими расадхонаи Париж олими даниягї Рѐмер соли 1676 мављудияти
фарќияти ѓайридаврии гирифти радифи табиии сайѐраи Муштарї Иоро мушоњида намуд. Ў муайян кард,
ки дар тўли нимсолаи якум фосилаи ваќти байни ду гирифти радифи табиї нисбат ба фосилаи ваќти ду
гирифт дар нимсолаи дуюм давомноктар аст. Ваќти гирифт ин тўли ваќтест, ки радифи табиї Ио дар
сояи сайѐраи Муштарї воќеъ мебошад. Ваќти дермонии гирифти радифи табиии Муштарї дар нуќтањои
Н ва Е, ки бо њам муќобил љойгир мешаванд, ба 16,5 даќиќа баробар аст. Аз ин далел Рѐмер мантиќан
хулосаи дуруст бароварда, суръати рўшноиро бори аввал њисоб кард. Ў суръати рўшноиро чї тавр њисоб
кард?
Расми 1
?
Дода шудааст
t= 16,5 даќ.=990 с
НЕ=3 1011 м
Њал. Натиљаи дер мондани ваќти гирифти
радифи табиии Муштарї Иоро, ки ба 16, 5
даќиќа баробар аст, Рѐмер дуруст шарњ дод.
Тўли нимсоли њаракати худ аз рўи мадор дар гирди Офтоб, Замин аз
нуќтаи Н ба нуќтаи Е (расми 1) мекўчад. Порчаи |НЕ| ба диаметри мадори Замин дар гирди Офтоб, яъне
ба 3 1011м баробар аст. Бинобар ин рўшної дар нимсолаи якум ба порчаи |НЕ| масофаи зиѐдро тай
мекунад. Рўшної барои тай кардани масофаи |НЕ| (3 108 км) 16,5 даќиќа ваќт сарф мекунад. Ў суръати
рўшноиро њисоб мекунад:
.
212
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Масъалаи 3. Њиссаи нисбии карбони радиоактиви
дар порчаи дарахти кўњна нисбат ба
њиссаи он дар растании зинда ба 0,0416 баробар аст. Синни порчаи дарахти кўњна чанд аст? Даври
нимтабдили карбон 5570 сол мебошад.
?
Дода шудааст
t N/N0=0,0416
T=5570 сол
Њал.
Мувофиќи ќонунияти табдилоти радиоактивї
N=N02-t/T мебошад. Мувофиќи шарти масъала
аз ин љо
N0е-t/T мешавад. Бинобар ин
N0 мешавад. Он гоњ 0,0416 N0=
, аз ин љо
. Пас, дарахт
сол пеш аз ин ташхиси лабораторї нобуд шудааст.
Масъалаи 4. Њарорати мўътадили љисми инсон 36,60С аст. Дар ин њарорат љисми инсон маљмўаи
гуногуни мављњои инфрасурхро меафкананд. Ба энергияи максималї, кадом дарозии мављ мувофиќ
меояд?
?
Дода шудааст
Њал. Аз ќонуни љойивазкунии Вин истифода
карда, ба энергияи максималї, кадом дарозии
Т=309,6 К
мављ мувофиќ меояд, њисоб мекунем:
дар ин љо
- доимии Вин. Он гоњ
мешавад. Пас, энергияи максималии афканишоти бадани инсон ба
дарозии мављи 9,5 мкм мувофиќ меомадааст.
Адабиѐт
1. Бугаев А.И. «Методика преподавания физики в cредней школы»: - Теорет. основы. ” М.:
Просвещение, 1981.
2. Максимова Б.Н. «Межпредметные связи в учебно-воспитательном процессе». ” Ленинград:,
ЛГПИ, 1980.
3. Методика преподавания физики в 7 - 8 классах средней школы. Под ред. А.В.Усовой. ” М.:
Просвещение, 1990.
4. Физика - 9 ва Физика - 11. Китобњои дарсии физика барои хонандагони муассисањои тањсилоти
миѐнаи умумї.
***
МУБОРИЗАРО БАР ЗИДДИ ИН ВАБОИ АСР ПУРЗӮР НАМОЕМ!
Ӯлмасов М., Усанов Р., Усмонов А., Рӯзимуродов А.,
дотсентони ДДХ ба номи академик Б.Ғафуров
Ба андешаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «шумораи ҷангиѐни
гурӯҳҳои террористие, ки дар Ироқу Сурия ҷойгир буданд, то 100 ҳазор нафар мерасид. Дар натиҷаи
амалиѐтҳои зиддитеррористӣ як қисми онҳо нобуд карда шуданд. Дар ин робита, суоле ба миѐн меояд, ки
боқимондаи онҳо ҳоло дар куҷо қарор доранд? Ва бо кадом кишвару созмонҳо робита доранд? Боиси
нигаронист, ки як қисми онҳо аллакай ба кишварҳои худ баргаштаанд ѐ ин ки дар роҳи бозгашт ба
ватанашон қарор доранд ва метавонанд ба кишварҳои худ хатар эҷод кунанд. Мо аллакай шоҳиди он
будем, ки ҳатто гурӯҳҳои хурди террористӣ тавонистанд дар як қатор кишварҳои аврупоӣ даст ба
амалҳои террористӣ зада, сабабгори ҳалокати одамон ва нооромии вазъ шаванд. Мавриди таъкид аст, ки
баъди амалиѐтҳои зиддитеррористӣ дар Сурия ва Ироқ аъзои гурӯҳҳои алоҳидаи экстремистиву
террористӣ ба давлати Афғонистон омада, қаламрави онро ба майдони ҳарбу зарби терроризми
байналмилалӣ табдил додаанд. Вусъатѐбии фаъолияти чунин гурӯҳҳои террористиву тундгаро, аз қабили
созмони ба ном ‚Давлати исломӣ‛, ‚Ал-Қоида‛, ‚Толибон‛ ва монанди инҳо илова ба гардиши
ғайриқонунии маводи мухаддир дар ин кишвар, аз ҷумла дар минтақаҳои бо Тоҷикистон ҳаммарзи он
боиси нигаронии амиқи мо гардидааст» .
Ба ақидаи Ҳ.Тоатов «ифротгароӣ ва террорӣ ” мазҳабӣ, кӣ ағлаб дар кишварҳои Ховари Миѐнаю
Наздик ва Осиѐи Ҷанубӣ тарҳрезӣ мешуд, имрӯз ҳудуди хешро тавсеа бахшида, ба Аврӯпо кӯч бастааст».
Президенти Федератсияи Россия Владимир Путин дар суханрониҳои худ изҳор дошт: ДИИШ-ро 40
давлати ҷаҳон маблағгузорӣ кардаанд. Аз ҷумла Америкаву Франсия дар сафи пеш буданд.
Маблағгузорӣ шудани ташкилотҳои террористию ифротӣ аз тарафи мамлакатҳои Ғарб, созмонҳои
байналмилалӣ ва фондҳо имрӯз барои касе пӯшида нест. Барои ҳамин ҳам хунукназариву бетафовутии
213
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
ҳукуматҳои давлатҳои Ғарб ва нарм будани қонунҳои онҳо нисбат ба террористону ифротгароѐн барои
фаоъолияти озодонаи онҳо шароити фароҳам бу вуҷуд овардааст. Инҳо натиҷаи сиѐсати дугонаи баъзе
давлатҳои Ғарб мебошад. Ба гуфти Баҳтиѐр Ҳамадамов «То он даме, ки аз «ДИ» нафт мехаранду ба он
аслиҳа мефурӯшанд, то он даме, ки террористон аз тамоми ҷаҳон озодона сарҳадии Туркияро убур
намуда, ба Ироқу Сурия мераванд, ѐ баръакс бо тӯдаи гурезаҳо ба кишварҳои Аврӯпо бармегарданд,
хатари дар хиѐбонҳои Париж озодона гаштугузор намудани фиристодагони гурӯҳи «Давлати исломӣ» ва
ба инфиҷору хунрезӣ даст задани онҳо боқӣ мемонад».
Дар Афғонистон нерӯҳои ифротии минтақа, Афғонистонро ҷойи амали террористӣ қарор доданд,
аз фурӯши маводи муқаддир барои худ аслиҳа мехаранд. Маълумотҳо мавҷуданд, ки террористон аз
ҳисоби фурӯши маводи муқаддири Афғонистон соле бо миқдори 200 миллион доллари Амрикоӣ даромад
ба даст меоранд. Ва ҳатто пешгӯӣ ҳаст, ки соли 2018 ҷангиѐни созмони «Давлати исломӣ» толибонро аз
бозори фурӯши маводи муқаддир танг карда мебароранд. Барои ҳамин ҳам гардиши ғайриқонунии
маводи мухаддир, ки яке аз сарчашмаҳои асосии маблағгузории терроризму ифротгароӣ маҳсуб меѐбад,
аз ҷумлаи мушкилоти умдаи ҷаҳонӣ ба шумор меравад. Дар Паѐми сарвари давлат оварда мешавад, ки
«муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир яке аз сарчашмаҳои маблағгузории терроризми
байналмилалӣ ва нооромиҳо дар ҷаҳон ба шумор меравад. Тибқи маълумоти расмии Созмони Милали
Муттаҳид имсол майдони кишти ин зироатҳо 63 фоиз зиѐд шуда, то ба 328 ҳазор гектар расидааст ва дар
назар аст, ки истеҳсоли маводи мухаддир нуҳ ҳазор тоннаро дар муодили афюн ташкил хоҳад кард ва
кӯшиши интиқоли қисми муайяни ин мавод тавассути кишвари мо низ сурат хоҳад гирифт». Барои ҳамин
ҷиддан мубориза алайҳи он аз ҷониби ҷомеаи байналмилалӣ андешидани чораҳои бетаъхир ва
роҳандозии тадбирҳои муштаракро бо истифода аз тамоми роҳу воситаҳо талаб менамояд.
Таъмин намудани сулҳу субот ва амнияти пойдори кишварҳо аз ҷумлаи вазифаҳои калидӣ ва
шарти муҳимтарини роҳандозиву пешбурди равандҳои созанда ба хотири рушди устувор дар сатҳи
байналмилалӣ ва минтақавӣ ба ҳисоб меравад. Имрӯзҳо дар гӯшаҳои гуногуни сайѐра миллионҳо нафар
одамон гирифтори хавфу таҳдид ва оташи ҷангу низоъҳо гардидаанд ва зуҳуроти терроризму
ифротгароӣ ба хатари бесобиқаи ҷаҳонӣ табдил ѐфта, оқибатҳои фоҷиабору дарозмуддати ҷамъиятиву
сиѐсӣ ва маънавиро ба бор меорад.
Дар зарфи солҳои охир зиѐда аз 100 мамлакати дунѐ ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон
қарор гирифта, бар асари ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ба ҳалокат расидаанд
ва миллионҳо нафар макону манзили зисташонро тарк кардаанд. Зарари ба иқтисодиѐти кишварҳо
расондашуда садҳо миллиард долларро ташкил медиҳад. Аз ин лиҳоз, бо дарназардошти воқеияти
мавҷуда, дар ҷаҳон пурзӯр кардани ҳамкориву шарикиро барои таъмини суботу амнияти фарогир
тавассути андешидани иқдомҳои муштарак дар ҷодаи мубориза бо терроризму ифротгароӣ ва аз байн
бурдани омилҳои дастгирии сиѐсӣ, низомӣ ва молиявии онҳо ҳамчун самти амалии раҳоӣ аз ин вартаи
хатарнок муҳим арзѐбӣ карда мешавад.
Хулоса, гирифтани хусусияти сиѐсӣ ва глобалии хатари терроризм ва ифротгароӣ ҷиддан тақозо
менамояд, ки муборизаро бар зидди ин вабои аср пурзӯр намоем. Аввалан ба сарчашмаҳои онҳо зиѐн
расонида, муборизаи муштарак бо терроризму ифротгароиро ташкил намудан зарур аст. Дар акси ҳол
талошҳои якҷояи ҷомеаи ҷаҳони дар муқовимат бо хатару таҳдидҳои глобалӣ бесамар
мебошад. Мамлакатҳои олам дар арсаи мубориза бар зидди терроризму ифротгароӣ, тундгароӣ ва дигар
хатару таҳдидҳои замони муосир, аз қабили гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва силоҳ,
ҷинояткориҳои муташаккили фаромиллӣ ва киберҷиноятҳо шарики табиии якдигар бояд бошад. Бо
дарназардошти воқеияти мавҷуда, дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон пурзӯр кардани ҳамкориву шарикиро
барои таъмини суботу амнияти фарогир тавассути андешидани иқдомҳои муштарак дар ҷодаи мубориза
бо терроризму ифротгароӣ ва аз байн бурдани омилҳои дастгирии сиѐсӣ, низомӣ ва молиявии онҳо
ҳамчун самти амалии раҳоӣ аз ин вартаи хатарнок муҳим арзѐбӣ карда мешавад.
Аз рӯи маълумотҳои дастрас дар натиҷаи амалиѐтҳои зиддитеррористӣ дар ҷаҳон як қисми
террористон нобуд карда шуданд. Як қисми онҳо аллакай ба кишварҳои худ баргаштаанд ѐ ин ки дар
роҳи бозгашт ба ватанашон қарор доранд ва метавонанд ба кишварҳои дигар хатар эҷод кунанд. Ҳатто
гурӯҳҳои хурди террористӣ ҳам метавонанд даст ба амалҳои террористӣ зада, сабабгори ҳалокати
одамон ва нооромии вазъият шаванд. Дар мамлакатҳои Аврупо мо шоҳиди ин хел ҳодисаҳо шудем.
Афсуски, 29 июли соли ҷорӣ дар кишвари мо ҳам ҳодисаи террористӣ, яъне фоҷеа бо сайѐҳони хориҷӣ
шуд. Дар ин ҳамла 4 сайѐҳи хориҷӣ ” Аустин Ҷей, Лаурен Анне Мунотз шаҳрвандони Амрико, Воке Рен
Виллем шаҳрванди Нидерландия, Хамел Маркус шаҳрванди Шветсария ба ҳалокат расида, 2 нафари
дигар Ким Айрис ва Дименд Мари Клер шаҳрвандони Шветсария дар ҳолати вазнин ба беморхонаи
ноҳияи Данғара бистарӣ карда шудаанд.
Хулоса, ин хел хабарро шунидани хориҷиѐн ѐ ин ки шаҳрвандон бисѐр мутаассиф аст, аммо чунин
ҳодисаҳо дар олам кам нестанд. Ҳатто дар мамлакатҳои Аврупо (Олмон, Фаронса) ҳаракатҳои
террористӣ содир шудаанд, аммо миқдори сайѐҳон ба ин минтақаҳо кам нашудааст. Дар ин маврид
214
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон
дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар мавзӯи ‚Муқовимат бо терроризм
ва ифротгароии хушунатомез‛, шаҳри Душанбе, 4 майи соли 2018, чунин ақидаро баѐн мекунад:
‚Имрӯзҳо дар гӯшаҳои гуногуни сайѐра миллионҳо нафар одамон гирифтори хавфу таҳдид ва оташи
ҷангу низоъҳо гардидаанд ва зуҳуроти терроризму ифротгароӣ ба хатари бесобиқаи ҷаҳонӣ табдил ѐфта,
оқибатҳои фоҷиабору дарозмуддати ҷамъиятиву сиѐсӣ ва маънавиро ба бор меорад. Дар зарфи солҳои
охир зиѐда аз 100 мамлакати дунѐ ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон қарор гирифта, бар асари
ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ба ҳалокат расидаанд ва миллионҳо нафар
макону манзили зисташонро тарк кардаанд. Зарари ба иқтисодиѐти кишварҳо расондашуда садҳо
миллиард долларро ташкил медиҳад‛.
Тоҷикистон дар фикри ҷалби сармоя ва кӯмакҳои бештари хориҷӣ, бахусус дар бахши туризм
мебошад. Тоҷикистон бахши сайѐҳиро як имконияти дигари ҷалби сармояҳо қарор додааст. Ингуна
ҳамлаҳо метавонанд алайҳи рушди ояндаи кишвар нигаронида шаванд.
Соли ҷорӣ мақомоти сайѐҳӣ хабар доданд, ки назар ба нимсолаи соли гузашта, шумори сайѐҳии
хориҷӣ панҷ баробар бештар шуда, ба 900 ҳазор нафар расидааст. Боз шудани марз бо Ӯзбекистон ҳам як
ангезаи дигари афзоиши хориҷиҳои ҷаҳонгард дар Тоҷикистон шуд. Шаҳрвандони кишварҳои аврупоиву
ғарбӣ ва Осиѐӣ ба Тоҷикистон бо ҳадафи дидани минтақаҳои кӯҳӣ, кӯҳнавардӣ, велосипедронӣ ва
истироҳат дар соҳилҳои дарѐҳои кӯҳӣ сафар мекунанд.
Айни замон Тоҷикистон намудҳои сайѐҳии варзишӣ, кӯҳнавардӣ, таърихиву фарҳангӣ,
этнографӣ, рафтинг ва шикори байналмилалиро рушд медиҳад. Тибқи таҳлилҳои Кумитаи рушди сайѐҳӣ,
ҷаҳонгардони хориҷӣ бештар ба сайѐҳии экологӣ, таърихиву фарҳангӣ ва этнографӣ таваҷҷӯҳ зоҳир
мекунанд.
Фоҷеа бо саѐҳони хориҷӣ барои давлати Тоҷикистон, ки соли 2018-ро соли рушди сайѐҳӣ ва эҳѐи
ҳунарҳои мардумӣ эълон карда, барои инкишофи соҳаҳо талош дорад, албатта хабаре бад аст ва аммо он
боиси коҳиши рафту омади хориҷиѐн ба кишвар намешавад. Кушта шудани чор сайѐҳи хориҷӣ ва захмӣ
шудани се тани дигар дар ҷануби Тоҷикистон наметавонад ба барномаи сафари сайѐҳон монегӣ зоҳир
намояд, онҳо ба сафари худро ба давлати мо идома медиҳанд.
Адабиѐт:
1. Эмомалӣ Раҳмон. Муқовимат бо терроризм ва ифрогароии хушунатомез. // Минбари халқ.
2018. 8-май.
2. Таърихи динҳо. Душанбе, нашриѐти «Дониш», 2014.
3.Тоатов Ҳ. Терроризм ва экстеримизм-падидаҳои номатлуб. Нашриѐти ‚Меъроҷ‛., Хуҷанд, 2017.
4. Бахтиѐр Ҳамдам. Тараҳҳум бар паланги тездандон. // Минбари халқ. 2015. 18-ноябр.
5. Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон аз 22.12.2017. Душанбе, саҳ. 41.
6.Абдуфаттоҳ Шарифзода, Абдулло Ғафуров. Наҷотбахши миллат. Душанбе, 2012.
7. А.Шамолов ‚Аҳвол, осор ва афкори Имомаи Аъзам‛, Душанбе, 2009.
Сомонаҳои расмӣ:
1.www.president.tj.
2.www. jumhuriyat.tj
***
215
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
НАҚШИ ВАҲДАТИ МИЛЛӢ ДАР РУШДИ УСТУВОРИ ҶОМЕА
Маҳмудова Назирахон,
н.и.т., дотсент, мудири кафедраи умумидонишгоњии таърихи халќи тољики факултети таърих ва
њуќуќи ДДХ ба номи академик Бобољон Ѓафуров
Абдуллоева Нигора,
муаллимаи кафедраи умумидонишгоњии таърихи халќи тољики факултети таърих ва њуќуќи ДДХ
ба номи академик Бобољон Ѓафуров
Санаи бисту њафтуми июни соли 1997 дар таърихи навини давлати соњибистиќлоли Тољикистон
њамчун яке аз санањои муборак ва таќдирсоз, рўзи бањамоиву оштї ва эълони иттињоди љовидонаи
миллати куњанбунѐди тољик бо њарфњои зарин сабт шудааст.
Воќеан, вањдати миллї неъмати бузург ва муќаддасе мебошад, ки тамоми пешрафту комѐбињои
давлатамон ва саодати рўзгори мардумон аз он ибтидо мегирад[2].
Бо шарофати ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар
Тоҷикистон муҳимтарин унсури бунѐди давлат ” ягонагии миллӣ таъмин гардид ва марҳилаи ниҳоят
душвору ноороми солҳои аввали истиқлолияти кишвар паси сар монд. Лозим ба ѐдоварист, ки
Тоҷикистони азизи мо ҳанӯз дар оғози солҳои истиқлолият дар натиҷаи фитнаву нерӯҳои бадхоҳи
дохиливу хориҷӣ ба гирдоби мухолифатҳои сиѐсӣ ва баъдан ба оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ
кашида шуд ва хавфи воқеъии аз харитаи сиѐсии ҷаҳони муосир нест шудани Тоҷикистони
соҳибистиқлолро ба миѐн овард. Дар чунин вазъияти ҳассос Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон (даъвати дувоздаҳум) аз 16-уми ноябр то 2-уми декабри соли 1992 дар Ќасри фарҳангии
Арбоби хоҷагии ба номи Саидхоҷа Ӯрунхоҷаеви Хуҷанди бостонӣ баргузор гардид ва вакилони мардумӣ
нисбати интихоби Сарвари ояндаи давлат- дурандешона ва оқилона рафтор карда, яке аз вакилони
фаъоли Шӯрои Олӣ, ҷавони сарсупурдаи миллат, фарзанди асилзодаи тоҷик, инсони боиродаву ҷасур
Эмомалӣ Раҳмонро Сарвари давлат интихоб намуданд[4].
Сарвари ҷавону тозаинтихоби кишвар Эмомалӣ Раҳмон нахустин бор ба ҳайси Сардори давлат
суханронї намуда, ба вакилони мардумӣ ва тамоми мардуми кишварамон изҳор доштанд: ‚ Ман оғози
кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунѐд мебошам. Мо бояд
ҳама ѐру бародар бошем, то ки вазъро ором намоем‛.
Бо ҳидояти Сарвари давлат ва ибрати шахсии ӯ роҳбарони қувваҳои мухолифин Парчами нав
қабулшудаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро бӯсида, дар сари дастархони оши оштӣ ҷамъ омаданд, ки ин ҳама
оғози кори сулҳоварӣ буд. Маҳз қавииродагӣ ва ҷасурию хайрхоҳии Сардори давлат буд, ки ҷонибҳо
баъди гуфтушунидҳои зиѐд ба шартҳои ҳамдигар розӣ шуда ба ваҳдат расиданд. 22 сол муқаддам, 27-уми
июни соли 1997 дар шаҳри Москва Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ имзо шуд. Ин
санади сарнавиштсози миллӣ ба раванди тақвияти сулҳ, амнияти воқеӣ дар мамлакат, ноил шудан ба
дастовардҳои бузурги кишвари мо роҳи васеъ кушод.
Дар Муроҷиатномаи худ ба муносибати имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти
миллӣ дар Тоҷикистон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аҳамияти
бузурги таърихии ин рӯйдоди фараҳбахшро барои миллати тоҷик ва тоҷикистониѐн таъкид намуда,
гуфта буданд: ‚Ҷидду ҷаҳд ва умедвориҳо барои нигоҳ доштани давлати милли тоҷикон маҳз дар ҳамин
рӯзи саид ҷомаи амал пӯшид. Ман имрӯз гуфта метавонам, ки насли ҳозираи миллати тоҷик, ҳарчанд аввал
пешпо хӯрд, имрӯз пирӯз аст. Зеро ин насл тавонист васвасаи аҳриманиро, ки дар майнаи халқи мо ҷо
гирифта буд, аз худ дур андохта, морони заҳҳокиро, ки ҷони ҷавони садҳо фарзандони моро қурбон
мекарданд, саркӯб созад. Ақли солим ва хиради дурбин пирӯз шуд. Рӯзи фархундае, ки онро дар ҳамаи
шаҳру ноҳия, деҳоти дурдаст ва оилаҳо интизор будем, фаро расид”[1].
Ваҳдати миллии тоҷикон ганҷи бебаҳоест, ки бо ранҷу машаққатҳои зиѐд ва гузашта аз он, дар
натиҷаи ҷонбозиву қурбониҳои ҳазорон нафар фарзандони фидоии миллат ба даст омадааст.
Он
волотарин дастоварди миллӣ маҳсуб ѐфта, мавриди омӯзиши кулли мардуми сулҳхоҳи олам қарор дорад.
Чунон ки худи Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон қайд намудаанд: «Беҳуда нест,ки таҷрибаи мо дар
ҷодаи таъмини сулҳ, ба Ватан , ба макони зист баргардонидани қариб як миллион гурезаҳо ва ташкили
ҳамгироии иҷтимоии онҳо аз тарафи ташкилоту созмонҳои бонуфуз, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид,
Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, воқеъбинона арзѐбӣ шуд ва ҳамчун модели нодири сулҳоварӣ
эътироф гардид»[1].
Имрӯз Ваҳдати миллӣ ва таҷрибаи сулҳофарии тоҷикон, ки ҳосили талошҳои хастанопазири
Сарвари муаззами давлат аст, аз ҷумлаи сабақҳои басо арзишмандест, ки натанҳо дар кишвари
маҳбубамон, балки дар сатҳи байналмиллалӣ низ мавриди истифода қарор гирифтааст.
Ваҳдат арзишест, ки миллати моро аз ҳалокат нигоҳ дошт, ба сӯи ояндаи дурахшон раҳнамоӣ
сохт, рукнҳои давлатдорӣ ва низоми ҳуқуқиро дар мамлакат таҳким бахшид. Танҳо баъд аз ба имзо
216
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар шаҳри Москва аввалин иқдоми
Ҳукумати ҷумҳурӣ ин баргардонидани фирориѐн ба ватан буда, то соли 2000 ин иқдоми наҷиб хуб
ҷамъбаст гардида, дар натиҷа ‚мо ба марҳилаи рушд ворид шудем ва пешрафти босуботи
иқтисодиѐт,беҳтар намудани сатҳи зиндагии мардумро тавассути суръат бахшидани корҳои бунѐдкориву
созандагӣ ва татбиқи ислоҳоти фарогир дар ҳамаи соҳаҳо таъмин намудем”[4].
Ваҳдати миллӣ имконият фароҳам овард, ки халқи Тоҷикистон дар роҳи эмори давлати муосири
демократӣ, ҳуқуқбунѐду дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ қадамҳои устувор гузорад ва дар
иуддати кӯтоҳтарин ба натиҷаҳои назаррас соҳиб гардад.
Имрӯзҳо сиѐсати иқтисодиву иҷтимоии давлат, қабл аз ҳама, ба таъмин намудани рушди устувори
иқтисодӣ, баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум, беҳбудӣ бахшидан ба ҳифзи иҷтимоии
табақаҳои ниѐзманди аҳолӣ ва фароҳам овардани шароити зарурӣ барои тарбияи насли солиму
бомаърифат равона гардидааст.
Ҳар чи зудтар амалӣ гардонидани ҳадафҳои стратегии кишвар таъмин намудани истиқлолияти
энергетикии мамлакат, аз бунбасти коммуникатсионӣ баровардани он ва таъмини амнияти озуқаворӣ
дар рушди иқтисодиву иҷтимоии кишварамон нақши муҳим доранд.
Бунѐди нерӯгоҳҳои хурду азим: нерӯгоҳи барқии обии «Помир ” 1» сохтмони нерӯгоҳҳои барқии ”
обии «Сангтӯда-1» ва «Сангтӯда-2», сохтмони хатти интиқоли барқи баландшиддати «Ҷануб ” Шимол»,
хатти интиқоли барқи 220 ” киловатаи «Лолазор ” Хатлон», оғози ба кор даромадани агрегати аввалини
нерӯгоҳи барқии обии ‚Роғун‛ боиси шукру сарфарозии хурду бузурги кишвар гардид[1].
Тавре аз Паѐми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат бармеояд ‚ аз оғози
бунѐди нерӯгоҳи барқи обии ‚Роғун‛ аз ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ 24 миллиард сомонӣ, танҳо
соли 2018 3,9 миллиард сомонӣ азхуд карда шудааст ва соли 2019 ба ин мақсад қариб 4 миллиард сомонӣ
пешбинӣ гардида, агрегати дуюми он ба кор дароварда мешавад‛.
Дар «Барномаи дарозмуддати бунѐди силсилаи нерӯгоҳҳои хурди барқӣ дар давраи солҳои 20092020» дар қаламрави мамлакат сохтмони 190 нерӯгоҳи хурди барқии оби дар назар дошта шудааст.
Ҳамчунин ба кор андохтани нерӯгоҳи барқи-обии «Сангтӯда-2» идомаи корҳои барқарорсозии нерӯгоҳи
барқи обии «Роғун», таҷдиди нерӯгоҳҳои амалкунанда, аз ҷумла Норак, Қайроққум, силсиланерӯгоҳҳои
барқии обӣ дар ҳавзаи дарѐҳои Варзобу Вахш ва сохтмони дигар нерӯгоҳҳои барқи обӣ ба нақша
гирифта шудааст. Қабули ‚Барномаи давлатии дарозмуддати бунѐди силсилаи нерӯгоҳҳои хурди барқӣ
дар давоми солҳои 2009-2020‛ раванди ислоҳоти энергетикиро дар мамлакат таккони тозае бахшида
ҷиҳати амалигардонии онҳо ҷалб ва истифодаи 6 миллиард сомонӣ пешбинӣ шудааст.
Сохтмони шоҳроҳҳои байналмилалӣ аз қабили роҳи мошингарди Кӯлоб ” Хоруғ ” Қулма,
Душанбе ” Нуробод, Ҷиргатол ” Саритош (сарҳади Қирғизистон), азнавзозии роҳҳои мошингарди
Душанбе ” Хуҷанд- Чаноқ, сохтмони нақби мошингарди «Истиқлол», нақбҳои Шаҳристону Шаршар,
силсилапулҳои азим дар сарҳади байни Тоҷикистону Афғонистон самараҳои файзбахши истиқлол ва
сулҳу ваҳдат буда, дар самти раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва рушди бемайлони иқтисодии
кишвар дастовардҳои беназир мебошанд.Умуман баъди расидан ба ваҳдати миллӣ аз ҳисоби лоиҳаҳои
давлатӣ беш аз 2100 км роҳҳои мошингарди дорои аҳмияти байналмиллаливу ҷумҳурӣ ва зиѐда аз 1000
км роҳҳои мошингарди дохилӣ бунѐд ва таҷдид карда шуд.
Мусаллам аст, ки соҳаи кишоварзӣ дар амалигардонии яке аз ҳадафҳои стратегии давлатамон
таъмини амнияти озуқавории кишвар мавқеи ҳалкунанда дошта, ҳамзамон манбаи асосии таъмини
аҳолӣ бо маводи озуқа, корхонаҳои саноатии мамлакат бо ашѐи хом ва самти муҳимтарини таъмини
шуғли аҳолии мамлакат ба ҳисоб меравад.
Дар Паѐми 26 декабри соли 2018 ирсолгардидаи Пешвои миллат аз љумњурии аграрї-саноатї ба
љумњурии саноатї-аграрї табдил додан њадафи чоруми стратегии Њукумати Тољикистон эълон гардид.
Солҳои нахустини истилолият бар асари ҷанги шаҳрвандӣ дар бахши кишоварзӣ вазъи душвори
иҷтимоӣ, бекормонии оммавӣ, пастшавии музди меҳнат, беқурбшавии пул, ба қарз гирифтор шудани
деҳқонон ҳукмфармо буд. Танҳо бо шарофати сиѐсати хирадмандонаи Президенти кишвар 75 ҳазор
гектар замин барои хоҷагиҳои ѐрирасони шахсии шаҳрвандон ҷудо шуд, ки дар кори бо маҳсулоти озуқа
таъмин намудани аҳолӣ нақши њалкунанда бозид. Қобили зикр аст, ки дар 15 соли охир дар соҳаи
кишоварзӣ 42 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи зиѐда аз 3,7 миллиард сомонӣ амалӣ карда шуд.
Айни замон дар соҳаи мазкур татбиқи 9 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ дар ҳаҷми 1,5 миллиард сомонӣ
идома дорад.
Дар даврони истиқлолият ва расидан ба ваҳдати миллӣ бо иқдоми Пешвои миллат Эмомалӣ
Раҳмон дар қаламрави ҷумҳурӣ беш аз 2500 биноҳои таълимӣ, 9 мактаби президентӣ сохта ба истифода
дода шуданд. Дар ин замина агар дар соли 2016 201 бинои таълимӣ бо маблағи 540 миллион сомонӣ
бунѐд ва азнавсозӣ гардида, 39 ҳазор ҷойи нишаст муҳайѐ карда шуда бошад, соли 2018 дар кишварамон
151 муассисаи таҳсилоти умумӣ бо зиѐда аз 73 ҳазор ҷойи нишаст ба истифода дода шуд. Шумораи
217
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мактабҳои олӣ аз 13 ба 39 адад расид[9]. Барномаҳои давлатии рушд, компютеркунонӣ, омӯзиши
забонҳои русию хориҷӣ қабул гашт. Маркази миллии тестӣ ташкил шуд.
Бо мақсади тақвият бахшидани робитаи оила бо мактаб ва баланд бардоштани ҳисси масъулияти
падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд пас аз таҳия ва муҳокимаи умумихалқӣ қонун «Дар бораи
масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» қабул гардид. Қонуни мазкур барои дар руҳияи
ватандӯстӣ, хештаншиносӣ ва ҷавонмардию ахлоқи ҳамида ба воя расонидани ҷавонон, риояи арзишҳои
миллӣ ва умумибашарӣ нақши муҳим бозида истодааст.
Ҳар як шаҳрванди бошарафи Тоҷикистон ба туфайли истиқлолият ва ваҳдат имрӯз хуб дарк
намудааст, ки Ватан танҳо марзу бум ва ҳудуди муайяни ҷуғрофӣ нест. Ватан пайванди ногусастании
наслҳои дирӯзу имрӯзу фардо, муҳофизати истиқлолияту ваҳдат ва дастовардҳои он, пос доштани хотири
неки аҷдодон, ҳифз ва гиромидошти мероси таърихиву фарҳангӣ ва саъю талоши доимӣ ба хотири
пешрафти давлату миллат ва шукуфоии Ватани аҷдодӣ аст.
Таҷлили ҷашну бузургдошти шахсиятҳои ҷаҳоншумули адабӣ, илмӣ сиѐсиву мазҳабӣ ба монанди
1100 - солагии давлати Сомониѐн, 2700- солагии «Авасто», 2500- солагии шаҳри Истаравшан, 2700солагии шаҳри Кӯлоб, 3000-солагии Њисори бостон, Соли бузургдошти тамаддуни ориѐӣ, 1150- солагии
зодрӯзи поягузори шеъри тоҷику форс Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, таҷлили солгарду нашри осори безаволи
Носири Хусрав, Умари Хайѐм, Муҳаммад Ғаззолӣ, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, Мирсаид Алии
Ҳамадонӣ, Камоли Хуҷандӣ, Маҳастии Хуҷандӣ ва бузургони дигар барои баланд бардоштани ҳисси
худшиносӣ, зинда ва мустаҳкам намудани хотираи таърихӣ, дарки масъулияти ватандорӣ, омӯзишу
ҳифзи фарҳанги бумӣ мусоидат карда, дастоварди беназиру саҳифаҳои пурарзиши давлатдории навини
тоҷикон маҳсуб меѐбанд.
Эълон гардидани соли 2009 ҳамчун Соли бузургдошти Имоми Аъзам шаҳодати аз ҷониби
роҳбарияти мамлакат ҳифзу эҳѐи на танҳо арзишҳои миллӣ, балки поксозиву эҳтироми дину мазҳаб низ
ба ҳисоб рафта, он аз ҷониби ҷомеаи Тоҷикистону берун аз он далели муҳаббату иродат ва эътиқоди
олии Президенти кишвар ба дини мубини ислом, мазҳаби ҳанифӣ ва арзишҳои миллӣ дониста мешавад.
Соли 2010 бо ташаббуси бевоситаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва як қатор кишварҳои дигар тибқи
ҳуҷҷатномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид ҷашни аҷдодиамон Наврӯзи Аҷам мақоми
байналмилалиро соҳиб гашт. Мусаллам аст, ки Наврӯзи Аҷам воќеан оини мардумӣ буда, ба ҳеҷ дине ѐ
мазҳабе мутааллиқ нест ва дар тӯли қарнҳо бо шукӯҳу шаҳомати хосаи худ дар фарҳанги мо ҷойгоҳу
мақоми шоистаи хешро пайдо намудааст. Наврӯзи Аҷам эҷоди табиату тафаккури халқи тамаддунофари
мо буда, бо ҳамаи забонҳои бузурги ҷаҳонӣ пазируфта шудани вожаи Наврӯз ва иди ҷаҳонӣ гардидани
он мояи ифтихори ҳар фарди тоҷик аст.
Имрӯз Тоҷикистони азизи мо ба муваффақиятҳои назарраси сиѐсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, илмӣ ва
фарҳангӣ ноил шуда, дар ҷаҳони муосир ҷойгоҳи худро пайдо кардааст. Дар Ватани маҳбубамон
раванди босуръати ободониву созандагӣ, бунѐди ҷомеаи адолатпарвари шаҳрвандӣ, пешрафти рӯзафзуни
илму маориф, фарҳангу маънавият, болоравии ҳисси ифтихори миллӣ ва эҳсоси ватандориву
ватанпарастӣ дар фазои эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ пайгирона амалӣ шуда истодааст,
ки ҳамаи он неъмати шакарбори боғи ваҳдат аст[1].
Имрӯз вазифаи ҳар як сокини мамлакат ҳифзи сулҳу субот ва расидан ба қадри ваҳдати миллист.
Мо бояд ба авзои нобасомони кишварҳои ноором бо дидаи ибрат нигариста, сулҳу ваҳдати миллиро чун
гавҳараки чашм эҳтиѐт намоем ва дар атрофи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Ҷаноби
Олӣ Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид гардида, Ватани азизамонро боз ҳам ободу зебо гардонем.
Пайнавишт:
1.Паѐм ва рисолати созандаи он. (Маҷмӯи Паѐмҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои
миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии
Тоҷикистон (солҳои 2000-2016).-Хуҷанд.,2017.
2. Давлатов Д., Набиев В. Ҳаракати ваҳдати миллӣ ва эҳѐи Тоҷикистон. ”Душанбе: Шарқи озод,
1997.
3. Ғаффорӣ В. Раҳмонов Эмомалӣ: «Ман ба Шумо сулҳ меоварам!»
-Душанбе: Авасто, 1998.
4. Раҳмонов Э. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунѐдкорӣ. -Душанбе:
Ирфон, 2001.
5. Раҳмонов Э. Мақсади мо - ваҳдати миллӣ. Душанбе: Ирфон, 1997-С 31.
6. Раҳмонов Э. Тоҷикистон дар роҳи демократия ва ҷомеаи мутамаддин. -Душанбе.1996
7.Сатторзода А., Усмонов И. Пайки оштӣ (Санадҳо) -Душанбе, 1998.
8.Усмонов И. Роҳи сулҳ (Ҳуҷҷатҳои гуфтушуниди байни тоҷикон). -Душанбе, 1997.
9. Паѐми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии
Ҷумҳурии Тоҷикистон.-Душанбе:Шарќи озод,2019.
218
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
***
ФИНАНСОВАЯ АФЁРА – КАК ФАКТОР
СОЦИАЛЬНОГО КОНФЛИКТА
Мамадалиев И.А. – д.и.н., профессор
ХГУ им. акад. Б.Гафуров
Русский автор начала ХХ века, Д.И. Логофет, в своей книге «Страна бесправия» писал: <…>
Этот уголок обширного азиатского материка в настоящее время является едва ли не самым бесправным
на всем земном шаре, где именем России и под ее покровительством производятся возмутительные дела и
чудовищное обирание населения, которое довело 3-х миллионный народ, недавно еще зажиточный, до
полного обнищания и постепенного вымирания» [6,150].
Однако неспособность царской администрации своевременно решить колонизационные
проблемы вела к падению авторитета русской власти в глазах покоренного местного населения. Надо
отметит, что открытые бунты, народные волнения и восстания были результатом накопившегося
недовольства русской властью. Туркестанская военная администрация жестоко подавляла любые
вспышки возмущения туземцев (местного населения, ” И.М.), но к сожалению, не была способна
устранить причины недовольства, так как это требовало разрешения серьезных проблем в колониальной
политике.
Здесь уместно вспомнить слова известного историка, и знатока Туркестанского края М.
Терентьева, во что он писал по этому поводу, <...> туркестанские уезды управлялись администрацией,
едва соответствующей по составу ее и содержанию большому русскому селу. Уездный начальник,
старший помощник, младший из туземцев и, пожалуй, еще письмоводитель - вот и все» [8,166].
<…> Искусственно раздробив Туркестан на уезды и области ” писала З.Д.Кастельская, - они
(русские) объединили в них представителей различных народов и натравливали эти народы один на
другой. Эта искусственная национальная раздробленность была выгодна царизму, так как
препятствовала всякому самостоятельному национальному развитию <…> [5,33]. Поскольку в имперской
политике <…> этничность должна была стать служанкой его колониального правления <…> [3,46].
В настоящей статье на основе обнаруженного мною материала в ЦГА Республики Таджикистан
за Фондом 12 (оп.1, д. 25, в объеме 25 листов) где храниться «Постановление за №71 Следственной
Комиссии по делу о злоупотреблениях, обнаруженных в управлении Ходжентским уездом» освещать
события, а именно вопрос денежного перебора с жителей Ходжентского района общественных сумм
против сметных раскладок за 1874 ” 1876 года. в итоге приведшее к социальной нестабильности.
Главными героями в настоящем уголовном деле выступают действующие чиновники в
управлении русской администрации и подставные лица: ” начальник уезда Полковник Барон Нольде,
старший помощник Граф Девир, писец Абдулкадыр Махсумов, письмоводитель Ротмистр Лидский,
переводчики Абдулсатар, Камалетдин Хасановы и Абдулла, аксакалы Бай Магомета Ашурбаев и Гадайбай, бывший председатель хозяйственного управления Шады Мурза, казначеи Саид Осман и Мурза
Худояр.
Настоящий процесс, имевший финансово-экономический характер длился три года и завершился
10 августа 1877 года, только после проведенный Областной Следственной Комиссией во главе
Полковником Максимовичем, и членов в числе: Воронежского и Иванова, коррупционные действия и
злоупотребления, обнаруженные в финансовой деятельности управления Ходжентского уезда, в итоге
чего был принят вышеуказанный постановление, сформулировав преступления и проступки, в которых
обвинялись лица. Злоупотребления, в которых обвинялась бывшие члены Ходжентской администрации,
разделялись на несколько отдельных категорий преступлений. Следственная Комиссия нашла более
удобным, при перечислений преступления и обвиняемых, держаться того же порядка, какой был принять
в прилагаемой к делу выписки, а именно: в результате финансового мониторинга Комиссией было
обнаружено следующее, <…> в течение трѐх лет взималось в общественную и дорожную повинность с
жителей г. Ходжента по 3 руб. 80 коп., а вот, с кишлачных по 5 руб. из каждого двора и с кочевого
населения по 6 руб. с кибитки, однако, в денежных книгах хозяйственного управления по Ходжентскому
району записывалось значительно менее» [10,1].
Итак, в результате проведенного не официального сбора повинности с населения перебор
составил: <…> в 1874 ” 5.164 руб. 58 коп., в 1875 ” 7.658 руб., 1876 ” 14.206 рублей. Инициатива
организации системы переборов принадлежал бывшему Ходжентскому уездному начальнику
Полковнику Барону Нольде. В результате этой проделки в личный счет Барона Нольде поступила
большая часть из собранных сумм. Например, почти весь сбор в 1874 г. поступил на пополнение, который
составил ” 4.985 руб. 50 коп. и эта сумма был получен Бароном Нольде от старшего помощника Майора
Калугина якобы на общественные постройки и непереданных по принадлежности казначею
Ходжентского хозяйственного управления к сбору 1875 года (7.658 руб.) по инициативе Барона Нольде,
219
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
присоединены 8.620 руб. из собранных уже с народа податных сумм и 1.500 руб. из числа денег собранных
на общественные постройки 17.778 руб., остаток в размере ”13.985 руб. 50 коп. поступили в собственность
Барона Нольде» [10,1 об.].
Далее картина развивалась следующим образом, в целях прикрывать и оберегать себя, была
сделана следующая комбинация, <…> 2000 руб. был выдан в награду (на самом деле завязать язык и
сделать соучастником, - И.М.) бывшему председателю хозяйственного управления Шады Мурзе и
казначею Саид Осману по 1000 руб. каждому, погашен долг бывшего старшего помощника Графа Девира
в городские суммы ” 1000 руб., 1000 руб. получил писец Лидский и из них оставил у себя 530 руб., а
писарь Абдулкадыр получил 120 руб. а переводчику Камалетдину досталось 350 руб.» [10,2].
Надо отметить, что в ходе следствия имелось место также осознанным признаниям, или
сотрудничали со следствием, например, подследственные лица, как ” Шады Мурза, Сеид Осман,
Камалетдин, Лидский и Абдулкадыр признались в том, что: <…> им было известно о том, что
означенные суммы были выданы им из того сбора, которые были, незаконно назначенные в раздачу. В
этой ситуации Граф Девир в своѐ оправдание объяснил, что свой долг в городские суммы он уплатил из
собственности. Но, показания казначея Сеид Османа уверял в другом, он утверждал, что долг Графа был
погашен именно из сбора» [10,2].
Уликой против самих себя, то есть Графа Девира и Барона Нольде служили еще собственные
разноречивые показания. Например, <…> Граф Девир объяснял Комиссии, что он уплатил свой долг
разом, передав всю сумму Барону Нольде, но Барон же говорил обратное, то есть Граф уплатил свой долг
частями. Однако и показание Сеид Османа и разноречивость, - вышеназванных лиц, - могут убеждать
только в том, что Граф Девир действительно получил в награду 1000 руб., но это не умаляет Графа в том,
чтобы ему было известно о существовании нового сбора. Независимо от всего, из числа 17.778 рублей для
награды были выданы незначительные суммы и другим лицам, но никто из них не могут обвиняться в
заведомом получении их из незаконного источника. Но для скрытия растраты податных 8.620 руб., Барон
Нольде, по предварительному совещанию с Шады Мурзой, и Сеид Османом при присутствие
переводчика Абдулле, писцах Лидского и Абдулкадыре, распорядился о том, что показать пере
полученные 8.620 руб. в недоимке, якобы несобранные с народа (недоимок ” часть обязательного
платежа, налога, недовнесенная плательщиком в установленный срок, то есть долг, или недостача). А
затем предположил ходатайствовать о сложении недоимки, мотивируя свое ходатайство разорением
жителей по случаю вторжения в Ходжентский район шаек неприятеля (в виду имеется банда
Абдурахмана-афтобачи, ” И.М.)» [10,2 об].
В такой обстановке с целью избегания крупных неприятностей Ротмистром Лидским был
составлен хитрый перечень недостатки, также свою роль сыграл и незнания членами Ходжентского
хозяйственного управления русской грамоты, соответственно были приложены их печати. Этому
свидетельствует и показания переводчика Камалетдина Хасанова, вот что он говорил: <…> для
приложения печатей приговору о недоимках Лидский, в присутствии Барона Нольде, отобрал печатей от
членов хозяйственного управления, а когда один из них, то есть Рахматулла Ходжа всего лишь спросил к
какой бумаге печати прикладываются, то ему опрометчиво ответили, где есть печать председателя и
казначея там и печать членов управления, следует приложить. Рахматулла Ходжа также
засвидетельствовал о том, как при этом Барон Нольде ударил его два раза» [10,3].
В ходе следствия были выявлены и другие финансовые комбинации, а также признания
причастных к этому делу лиц. Например, в следующем документе говориться: <…> Кроме 1.500 руб.
вошедших в общую сумму 17.778 руб., по собственному признанию бывшего (в 1875 г.) казначея Сеид
Османа, который подтвердил отношение с Бароном Нольде к производившему дознание по настоящему
делу от 6 ноября 1876 г. за №4478 на основание чего были собраны на общественные постройки еще 3.679
руб., из них 2.576 руб. записаны на приход, а остальные 1.103 руб., равно как и вышеупомянутые 1.500
руб., в книге прихода не значился (то есть не фиксировался, ” И.М.). Хотя Сеид Осман и объяснил, что
эти 1.103 руб. он не воспользовался и уверял, что они поступили к Барону Нольде, однако в
подтверждение своего объяснения он не представил никаких данных. Точно также Сеид Осман не указал
передачи Барону и 1.800 руб. составившихся из жалованья трех вакантных должностей членов
хозяйственного управления. К сумме перебора 14.206 руб. в 1876 году присоединены еще 1.800 руб. ” на
содержание 3-х членов хозяйственного управления, а также 300 руб. из кредита на содержание джигитов»
[10,3 об].
Таким образом, из составившихся 16.306 руб., Барон Нольде получил 7.246 руб., и таким путем
были пополнены растраченные в 1875 г. податные суммы 8.620 рублей. Из этой суммы было выдано
Шады Мурзе всего 300 руб. аксакалам Исфанийскому и Бешкентскому по 70 рублей. А из суммы 7.246
рублей Барон Нольде выдал Сеид Осману всего 200 руб. Однако Сеид Осман эту ситуацию объяснил
следующим образом, что он получил эту сумму на расходы Барона Нольде. Из той же суммы было
выдано переводчику Абдулле также 300 руб., Шады Мурзе 300 руб., в чем Абдулла и Мурза признались в
получении этих денег. А писцу Лидскому было передано более высокая сумма, то есть 546 рублей [10,4].
В этом отрезке надо разобраться в одной детали, который на мой взгляд является очень важным,
то есть какое обстоятельство послужило поводом в деле пополнения, растраченных в 1875 г. податей в
220
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
размере 8.620 рублей. Надо отметит, что в этом сыграло важную роль утечка информации, то есть о
финансовых комбинациях в Ходжентском уезде, о чем стало известно бывшему губернатору
Сырдарьинской области Генерал-лейтенанту Н.Н. Головачеву, узнав о существовании по Ходжентскому
району финансовый недостачи за 1875 год. Н.Н. Головачев, сразу создал специальную Следственную
Комиссию и командировал в Ходжент в первых числах месяца марта 1876 года во главе Максимовича,
для исследования причин недостачи. Как только об этом распоряжении стало известно Барону Нольде,
он приказал пополнить недостачу из наличных общественных сумм, которые в свою очередь составляли
из сумм перебора [10,4].
В сложившейся ситуации в спешке в целях собственного оправдания, Барон Нольде донес
военному Губернатору (от 9 апреля 1876 года за №944) о том, что все подати за 1875 г. с жителей уезда
собраны без недоимочном. Между тем в ноябре 1876 г., в момент отстранении Барона Нольде от
занимаемой должности начальника Ходжентского уезда, Бароном было выдано бывшему в 1876 г.
казначею Мурза Худояру, удостоверение задним числом (5-им мартом), в том, что Мурза Худояру
приказано было позаимствовать из общественных сумм 1876 г. и пополнить несобранную к тому времени
поземельную подать за 1875 год.
Кроме того, Барон Нольде, всячески отвергал растрату податных 8.620 рублей, и утверждал, что о
существовании недоимки за 1875 год ему докладывали члены Ходжентского хозяйственного управления,
в подтверждение чего Барон Нольде представил вышеупомянутый перечень о недоимках, к которому
члены приложили печати; сам же он не убеждался в действительности существования недоимок, также
члены хозяйственного управления ручались перед Нольде в том, что оставшаяся часть в недоимке подать
за 1875 г. будет взыскана с народа и потому, Барон Нольде, приказал пополнить недоимку из
общественных сумм 1876 г., а члены хозяйственного управления доложили Барону, что 8.620 рублей так
называемая недоимка, погашена сбором с народа, о чем Барон гордо донес военному губернатору
рапортом от 9 апреля за №944 [10,4 об.].
Однако такое объяснение Барона Нольде, опровергался всеми членами хозяйственного
управления, поскольку они утверждали, что никогда не докладывали Барону Нольде ни о существовании
недоимки, а тем более о пополнениях их, и не могли докладывать, потому что за 1875 г. никакой
недоимки о сборах не оставалось. Уместно отметить, что изложенное показание членов хозяйственного
управления находить себе подтверждение и в том, что Барон Нольде, как в этом убедилась Комиссия, не
доносил военному Губернатору о существовании недоимки и не ходатайствовал о сложении еѐ по случаю
разорения жителей.
Надо сказать, что и сам Барон Нольде дал по этому поводу разноречивые показания, например,
сначала эту ситуацию он объяснил таким образом, что Барон доносил о недоимках рапортом, а потом,
докладывал Генералу Н.Н. Головачеву лично. Из копии телеграммы Барона Нольде к Генералу Н.Н.
Головачеву от 15 декабря следует, что <…> на запрос бывшего военного Губернатора он сообщал, что
недоимка будет самая незначительная <…>. Из письма же Генерала Н.Н. Головачева к Барону Нольде от
4 марта 1876 г. видно, что <…> барон говорит бывшему военному Губернатору, что жители разорѐнных
кишлаков будут просить его о сложении податей, но что они просили только об уменьшении податей по
всему уезду, почему Генерал Н.Н. Головачев заключил, что недоимки нет и деньги находятся у
сборщиков. Затем хотя Барон Нольде отвергает, что ему было известно о существовании переборов и о
получении им из сумма перебора денег, о которых упоминалось выше, объясняя, что он не знал сколько
платил народ, от которого жалоб на излишние сборы к нему не поступало, но Барон Нольде уличается
(разоблачается, ” И.М.) в противоположном серией присяжных свидетелей, заявлявших Барону Нольде о
том, сколько они платят и просивших об уменьшении сборов» [10,5-5 об].
Кроме того, они разоблачаются всеми участвовавшими с ними в сборе с народа дополнительных
денег как в том, что инициатива переборов принадлежала Барону, так и в том, что с целью скрыть
существовании переборов, Барон Нольде, издавал ежегодно по «два экземпляра приказа о сборах» (вернее
подделка документа ” И.М.), в одних, которые пришивались к делам, значились та сумма, которая
записывалась на приход по книгам, а в других ” увеличенных. Эти последние приказы, по настоянию
Барона Нольде, возвращались ему для уничтожения. Членам хозяйственного управления, по объяснению
их, предъявлялся в начале каждого года тот приказ, в котором сумма сбора была увеличена [10,6].
К числу способов, посредством которых Барон Нольде старался о том, чтобы перебор в сборах с
народа не был обнаружен, Комиссией были определены следующие противозаконные действия:
а) назначение суммы к сбору с населения и к расходу не по приговорам самих обществ, как это
требует 355§ действующего проекта положения, а по раскладке, утвержденный самим Бароном Нольде, с
приложением печатей членов хозяйственного управления, которым, по объяснению их, содержание
бумаг, к которым они прикладывали печати, не переводилось. Как на факт, характеризирующий
существовавшие в Ходженте порядки, можно указать на показание бывшего члена хозяйственного
управления Мулла Талиба, которому по просьбу его объяснить содержание бумаг, к которым он
прикладывал печати, писец Лидский отвечал, «не твое дело» (??) [так пишется в оригинальном документе,
” И.М.];
221
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
б) приказание Барона Нольде членам хозяйственного управления о том, чтобы в распоряжения
председателя Шады Мурзы бывшего деятельным участником в противозаконных действиях Барона,
исполнялись как бы приказания самого его, Барона Нольде. К сему следует присовокупить, что
общественная раскладка по Ходжентскому району утверждена военным Губернатором области только за
1874 года, за остальные года 1875 и 1876 раскладка на утверждение не представлялась, вопреки
вышеприведенному 355§ проекта положения. На допросах по этому поводу Барон Нольде дал
разноречивые показания: сначала он объяснил, что смета утверждена была на три года, когда же
Комиссией ему было указано, что таковая утверждена только на один 1874 г., то Барон Нольде объяснил,
что словесно бывший военный Губернатор Генерал Головачев разъяснил ему, что смета должна была
служит на три года [10,6 об.].
В ходе следствия выявляется еще одно обстоятельство, который вытекает из собственного
признания Полковника Барона Нольде, где он признается, что <…> за все время служения своего, то есть
Барона Нольде, Ходжентским уездным начальником, он постоянно пользовался для своих надобностей
общественными деньгами, находившимися у казначеев, и при отчислении от должности остался должен ”
5050 руб. На запрос Комиссии ” имел-ли Барон Нольде, в виду 251§ проекта положения, которым он, как
уездный начальник, обязывался наблюдать за действиями хозяйственного управления и прекращать
всякое уклонение его от прямых его обязанностей, и циркуляр военного Губернатора Сырдарьинской
области от 5 июля 1874 г. за №6332, которым воспрещались заимообразных выдачи из общественных
сумм, Барон Нольде отвечал утвердительно» [10,7].
Важно отметить, что основа «Положение о наказаниях» было закреплено в проекте «Временное
положение об управлении Туркестанской области» от 6 августа 1865 г., затем усовершенствовались в
законопроектах 1867, 1871, 1873, 1881, 1883 и 1886 годах. Положение вверило властные полномочия по
управлению в руки военного начальства. Следовательно, для Туркестана сразу было определено
«исключительное положение» - особый правовой режим, когда полнота власти передавалась военным
учреждениям, а к коренным гражданским лицам применялись военно-административные нормы. Для
связи властей с коренным населением и решения податных вопросов как передаточная инстанция была
сохранена «инородная» администрация в лице волостных и сельских управителей [11,16].
А что же проект Положения включал в себе, это: 1) устройство администрации; 2) областное
управление; 3) местное управление; 4) устройство суда; 5) хозяйственные общественные управления; 6)
подати, сборы и земские повинности; 7) устройство финансовой части; 8) устройство почтовой части; 9)
устройство медицинской части [7].
На основании вышеизложенного материала по выявлению финансовых махинациях,
Следственная Комиссия выдвинул обвинения следующим лицам,
1.Полковник Барон Нольде
а) в установлении неопределенного законом и неутвержденного сметами или начальством
дополнительного денежного сбора с жителей Ходжентского района, с обращением большой части его в
собственную пользу, эти преступление предусмотрено статьями 544 и 378. Положение о наказаниях;
б) в присвоение и растрате из податных сумм 1875 г., 8.620 руб.;
в) в подложном составлении перечня о недоимках по сборам 1875 г. от имени членов
хозяйственного управления;
г) в ложном донесении военному Губернатору Сырдарьинской области рапортом от 9 апреля 1876
г., за №944 о положении недоимки в податях за 1875 г. на самом деле не существовавший;
д) в пользовании и употреблении на свои надобности общественных сумм, при чем часть их 5050
руб. не возвращена и после открытия злоупотребления. Преступления эти предусмотрены в 354 и 362 ст.
Уложение о наказаниях;
е) в превышении власти, в недозволенном утверждении раскладок общественных сумм на 1875
1876 гг. и непредставлении таковых на утверждение военного Губернатора области. Преступление это,
предусмотрено в 341 ст. Положение о наказаниях.
2.Шады Мурза Каримкул Мурзин. Сеид Осман Сеид Фазилев и Коллежский регистратор
Лидский в сообщничестве с Бароном Нольде в преступлениях, указанных в п.п. а, б и в, а Сеид Осман,
кроме того в не записке на приход из числа полученных им на общественные постройки 1103 руб. и в
растрате 1800 руб. жалованья трех членов управления за 1875 г. Эти последние преступления Сеид
Османа предусмотрены в 354 и 358 ст. Уложение о наказаниях.
3.Ходжентский житель Абдулкадыр Махсумов, и бывший переводчики Абдулсатар и Камалетдин
Хасановы в прикосновенности к преступлениям Барона Нольде, означенным в п. а, б и в (ст.15 Уложение
о наказаниях).
4.Ходжентский житель Мурза Худояр Мурза Урунбаев в недонесении начальству о
существовании перебора в 1876 г. (ст.15).
Денежному взысканию растраченных сумм как перебора, так и других, за 1874 ” 1876 гг. всего
39.248 рублей 58 копеек, согласно 544, 378, 354 и 60 ст. Уложение о наказаниях, должны подлежать к
наказаниям Полковник Барон Нольде как зачинщик, затем сообщники его Шады Мурза, Сеид Осман и
Лидский, при не состоятельности их, прикосновенные к преступлениям Абдулкадыр, бывший
222
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
переводчики Абдулсатар и Камалетдин и Мурза Худаяр, последний только за перебор 1876 г.
Независимо от этого, Сеид Осман подлежит взысканию вдвойне, то есть 1.103 рублей, о которых
говорилось выше, а также взысканию 1.800 рублей с трех членов хозяйственного управления [10,8-8 об.].
Однако на этом коррупционные действия начальника уезда и приближенных к нему лиц не
закончились. Следующим шагом был более замысловатым, но Комиссией был раскрыт и этот шаг.
Из показаний Шады Мурзы и Сеид Османа в следственном процессе стало явным, что
независимо от позаимствованной из общественных сумм, о котором говорилось в предыдущем разделе,
<…> Полковник Барон Нольде в разное время забрал у Шады Мурзы из собранных с народа,
тринадцать тысяч рублей (13.000), что на эту сумму Шады Мурза имел расписку от Барона» [10,9].
Однако, как объяснил Шады Мурза, <…> В числе этих 13.000 рублей был и долг, оставшийся за
бывшим Ходжентским уездным начальником Полковником Гуюсом, которого принял Бароном Нольде
на себя. Эту объяснение Шады Мурзы подтвердил, и присяжный свидетель Мир Хамит (бывший
казначей), Мир Хамит объяснил также, что передал Шады Мурзе расписку на большую сумму, выданные
самим Бароном Нольде. Для погашения своего долга Барон Нольде по предварительном совещании с
Шады Мурзой и Сеид Османом, при Лидском и переводчике Абдулсатар Хасанове, решил собрать с
народа сумму, соответствовавшую его долгу пользуясь благоприятным временем. Это было в канун
августа 1875 г., то есть вскоре после удаления из Ходжентского уезда кокандских шаек» [10,9 об].
Шады Мурза должен был вызвать из кишлаков района почетных жителей, переговорив с
которыми Барон пошлет их к Шады Мурзе, а этот последний уже разъяснить им необходимость собрат с
народа деньги. Действительно вскоре вызванные явились в Ходжент и представились Барону Нольде на
террасе уездного управления. Допрошенные Комиссией лица эти под присягой показали, что Барон
Нольде, объявив, что многие жители участвовали в шайках и что их следовало наказать, послал затем их
к Шады Мурзе и велел исполнить его приказание. Шады Мурза, когда народ пришел к нему, объяснил,
что с народа следует собрат в штраф по 2 руб. 50 коп. с двора. Деньги эти вскоре были взысканы и сданы
казначею Сеид Осману, о котором знали переводчик Камалетдин и Абдукадыр Махсумов.
Во время допроса Комиссией <…> Барон Нольде признавая существенные денежных расчетов с
Шады Мурзой, объяснял, что расписок ему не давал, что рассчитался с ним в 1876 году из собственности,
но сколько был должен в последний раз, не помнить, однако на не 13.000 рублей, что составлял долг
Полковника Гуюса, не принял на себя, что разговаривал с народом на террасе уездного управления, но к
Шады Мурзе их не посылал. Однако на очных ставках признал, что расписки у Шады Мурзы были, но на
сумму менее 13.000 руб., что Гуюс, при переводе из Ходжента, действительно оставался должен в
общественные суммы, которые затем им были пополнены, что вероятно он отправлял вызванных из
кишлаков к Шады Мурзе, ибо дело шло об уплате недоимок [10,10].
Следственная Комиссия проведя проверку и дознание пришел к следующему заключению:
1.Полковник Барон Нольде и Шады Мурза обвинялись в взыскании с жителей через
вымогательство 13.000 с лишним рублей, на пополнение растраченных Бароном Нольде из общественных
сумм, то есть они были признаны в преступлениях, предусмотренных 378 и 354 ст. Положение о
наказаниях. Барон Нольде кроме того обвинялся в укрывательстве растраты Полковником Гуюсом из
общественных сумм, обнаруженной при увольнении Гуюсом должности Ходжентского уездного
начальника (ст. 13 Положение).
2.Сеид Осман обвиняется не только в сообщничестве с ними, но и в вымогательстве.
3.Коллежский Регистратор Лидский, бывший переводчик Абдулсатар и Камалетдин Хасановы и
ходжентский житель Абдулкадыр Махсумов были признаны в причастности к преступлению Барона
Нольде и Шады Мурзы (ст. 15 Положение) [10,10 об.].
Вышеприведенный материал, однако был всего лишь один из многочисленных эпизодов о
финансовых комбинациях администрацией Ходжентского уезда. Следующий приводимый материал
повествует о действиях чиновников и их подсобников об очередной афере. Эта финансовая махинация
была связана с кокандским событием. По свидетельству Кокандского хана Худаяра, <…> Абдурахманафтобачи на самом деле хотел придать восстанию характер «священной войны» против русских, но на
тот момент никаких повстанческих признаков, тем более вторжения в русские владения не наблюдалось.
Этим энергичным и смелым кипчаком, говорят, был составлен следующий план действий: Взять город
Ходжент, затем отправится на Ура-Тюбе и Самарканд, после чего двинутся всей массой и овладеть
Ташкентом» [9,57].
В документах зафиксированы, что только 6 августа впервые неприятельские шайки появились в
пределах русских владений. Переправившись через Сырь-Дарью, большая партия собралась в кишлаке
Самгар, другая со стороны Намангана проникли в долину Ангрена, в Кураминский уезд. Однако местное
население встречали их с недоверием и сами давали знать местным властям о появление и приближение
шаек [1,38].
Против кокандских шаек были высланы отряды, потому что участились поступающие сведения о
враждебных действиях кокандцев, например, разгром станций, перерыв почтового сообщения, захват и
увод русских пленных, и наконец, скопление кокандцев близ Ходжента. В целях самообороны был
принять Приказ (от 9 августа 1875 г.) по Туркестанскому округу о создании отряда из 18-ти рот пехоты,
223
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
900 казаков и 2-х батареи с пунктом назначения Ходжент. Весь Ходжентский уезд с его начальником,
подполковником Нольде, 9-го августа объявлен был осадном положение и, на основании существующих
законоположений, барон Нольде принял на себя командование всеми войсками [4,28].
Несмотря на то, что <…> кокандцы для нападение на Ходжент собрались в огромном количестве
все упомянутая выше три нападение были отбиты и часть войска Ходжентского гарнизона, усиленная
прибывшими из Нау двумя ротами перейдя в наступлению и преследуя на другой день неприятеля до
границы имела ещѐ раз встречу с противником у кишлаков Кастакоз и Исписаре» [2,259].
Таким образом, после этой событий у начальника уезда Барона Нольде, появилась новая
возможность обвиняя населения в подстрекательстве к восстанию, наложил новым штрафом за участие
жителей в беспорядках, происшедших в Ходжентском уезде по случаю войны с Кокандом.
С этим намерением Барон Нольде, в кишлаки Ходжентского района командировал следующих
лиц: старшего помощника уездного начальника Графа Девира, бывшего Ходжентского аксакала Бай
Магомет Ашурбаева, переводчика Абдулсатар Хасанова и около 20-ти человек конвоя, целью было
успокоит народ, пригласив его возвратиться к мирным занятиям, по объяснению Графа ему было
поручено произвести при отъезде несколько дознаний [10,11].
Из следственного материала стало очевидно следующий факт, что <…> По показанию Бай
Магомета при отъезде в командировку, Барон Нольде приказал ему отправиться к Графу Девиру,
которому Барон дал приказ, содержание приказа Бай Магомет узнает от Графа. Последний объяснил Бай
Магомету, что Барон Нольде получил от Губернатора приказ о взысканий с прилегающих Ходженту
кишлаков штрафы, за участие жителей в беспорядках, при чем Граф показал Бай Магомету какую-то
бумагу, написанную по русский. По словам переводчика Абдулсатара, перед отъездом в командировку,
Бай Магомет сам предложил Барону Нольде взыскать для него что-либо с народа. Барон согласился,
сказав, что об этом надо поговорить с Графом, а на другой день объявил, что дал Графу подробную
инструкцию» [10,11 об.].
Из опросов проведенной Следственной Комиссией жителей кишлаков и аулов Ходжентского
района, в том числе и присланных свидетелей, выявилось следующее:
С Козтакозского аксакальства было взыскано в штраф 2500 руб., из них возвращено собственно
кишлаку Исписар всего 200 руб. О том, что следует собрать штраф за участие жителей в шайках объявил
через переводчика Абдуллу Граф Девир, держа какую-то бумагу, когда-же некоторые заявили, что они
уже уплатили по 2 руб. 50 коп. штрафа, то Граф распорядился приготовить арбы для отправления
ослушников в город, после этой угрозы было решено собрать деньги, которые потом и были доставлены
Бай Магомету.
С Валякандозского (вернее Гулякандаз, ” И.М.) аксакалсьства было взыскано 2000 руб., которые
были переданы Бай Магомету. В этом аксакальстве о назначении штрафа объявил Бай Магомет, а когда
жители не хотели платить то Граф Девир выбрал 20 человек и отправил их с джигитами в город, здесь
они были арестованы и выпушены только под условием уплатить 2000 рублей [10,12].
С Бешкентского аксакалсьства было взыскано 1984 руб., денег получил сам Бай Магомет. О
штрафе объявлял также Бай Магомет, который в случае неуплаты штраф грозил расстрелом.
С Яны-Курганского аксакальства было взыскано 3480 руб., но из них возвращено 200 руб. Бай
Магомет объявлял народу, что аксакальства, за участие жителей в шайках, должно уплатит штраф 3000
руб. и кроме того лично ему, Бай Магомету 480 руб. Последняя сумма была вручена Бай Магомету
немедленно, а 3000 руб. через несколько дней Гадай-баю, который передал их Бай Магомету, при чем
последний возвратил 200 руб.
С Науского аксакальства было взыскано 2348 руб. Деньги были переданы Бай Магомету,
который и объявлял народу о назначение штрафа [11,12 об.].
С Исфанийского аксакальства было взыскано 480 руб., которые, по объяснению аксакала Турсун
Мухамеда, были переданы аксакалу Гадай-баю, объявившего от имена уездного начальника о
назначении этого штрафа.
С киргизов Исфанийской волости было взыскано 3096 руб. 50 коп., которые, по указанию
аульного старшины Кайтаки, он сдал Гадай-баю.
Однако, по показанию Гадай-бая, явствует, что он получил от Турсун Мухамеда и Кайтаки всего
1000 руб. в штраф, о назначении которого на них, Гадай-бай, объявил им, по приказанию Барона Нольде.
Указанную сумму, Гадай-бай, передал Барону один на один (то есть без свидетеля ” И.М.).
С кишлака Курук было взыскано 303 тилли (равно к 1200 рублей) и были переданы Гадай-баю.
Граф Девир, через переводчика Абдуллы, объявил, что этот штраф взымается с них за участие в шайках.
Некоторые из Курукцев были арестованы еще до уплаты штрафа. Гадай-бай объяснил, что в Курук он
ездил по приказанию Барона Нольде, который объяснил при этом, что якобы Губернатор приказал
взыскать с жителей штраф. По взносов Курукцами 1100 руб., Гадай-бай, по приказанию Графа Девира,
отнес Барону Нольде, который оставил у себя 500 руб. и приказав 300 руб. отдать Девиру, 200 руб.
Абдулле и 100 руб. взять себе. Кроме этих 100 руб. Гадай-баю разрешено было Графом Девирем оставить
у себя еще по 100 рублей, доставленные курукцами он возвратил их одному из курукцев [10,13].
224
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
С киргизов Чапкулукского рода было взыскано штраф 6400 руб., который аульной старшиной
Джайнаком были переданы Бай Магомету, объявившему пятидесятникам чапкулукцев, что штраф этот с
них следует за участие жителей в шайках. В числе 6400 руб. по объявлению Джайнака, была передана им
расписка Графа Девира на 700 руб., купленная Джайнаком у Шады Мурзы (последний подтвердил это)
[10,13 об.].
С Кулянгурцев (точнее Кулангир) Мухамед Юнус и у других было взыскано Бай Магометом
всего 70 тиллей (1 тилля равен был ” 3.6 русск. рублю) ” 280 руб., для чего Кулянгурцы были арестованы.
С кишлака Унджи было взыскано в штраф 2200 руб., Граф Девир, являясь в Унджи с Бай
Магометом, Абдуллой и казаками, арестовал четырех из жителей, а затем были отправлены в Ходжент
объявил арестованным, что они могут избавиться от наказания только при уплате штрафа. На другой
день после этого, Унджинцы привезли 2200 руб. в Ходжент и из них сдали Графу Девиру, Бай Магомету и
Абдулле 2000 руб., а 200 руб. взял от них бывший помощник Бай Магомета Мулла Шир
Шадымухамедбаев.
С Ходжентского жителя Сеид Мусы Муля Ходжина, по объяснению Гадай-бая, было взыскано
300 руб. однако этих денег Барон Нольде не взял, приказав разделить их между Графом Девиром,
Абдуллой и Гадай-баем [10,14].
Из материалов следствия выявляется, что Бай Магомет Ашурбаев свои действия объясняет
следующим образом, что <…> во всех аксакальствах о назначении штрафов объявлял сам Граф Девир
(это подтвердили под присягой два джигита его Хак Назар и Сулейман), признав, что получил только: 1)
с Козтакоского аксакальства 2300 руб.; 2) с Валякандозского (Гулякандоз) 2000 руб.; 3) с Бешкентского
1400 руб; 4) с Яны Курганского 2000 руб.; 5) с Науского 1500 руб., всего 9100 руб. которые он при Графе
Девире и переводчика Абдулле, передал Барону Нольде. С Унджинцев действительно взыскано было 2000
руб. которые остались в руках Графа Девира и Абдуллы. С Чапкулукцев и Кулянгирцев штрафа он БайМагомед не назначал и денег с них не получал <…> [10,14].
Следственная Комиссия завершив следствие по этому эпизоду на основании вышесказанных
аргументов и фактов выдвигает следующие обвинении:
1.Поручик Граф Девир и Бай Магомет Ашурбаев в вымогательстве под предлогом штрафа с
жителей Кистакозского, Гулякандозского, Бешкантского, Яны-Курганского и Науского аксакальств с их
кишлаков Унджи денег всего 13.912 руб.
2.Поручик Граф Девир и аксакал Гадай-бай в вымогательстве с Курукцев 1200 руб.
3.Гадай-бай, кроме того, в вымогательстве с Ходжентца Сеид Мусы 300 руб., с Исфанейского
аксакальства 480 руб., и с киргиз Исфанейской волости 3096 р. 50 к.
4.Полковник Барон Нольде и переводчик Абдул Сатар Хасанов в сообщничестве в
преступлениях, означенных в п.п. 1и 2, а Барон Нольде, кроме того, и в преступлении п. 3.
5.Бай Магомет Ашурбаев в вымогательстве с Чапкулукцев 6400 р. И с Кулянгирцев 280 руб.
6.Ходжентский житель Мулла Шир Шадымухемадбаев в вымогательстве с Унджинцев 200 руб.
Все преступления, предусмотренные упомянутым лицам назначены по статье 378 Положение о
наказаниях [10,14 об.].
В заключении можно сказать следующее, из двух эпизодов становится очевидным, во-первых,
алчность чиновников привела к правонарушениям, с одной стороны превышение власти, с другой
стороны, эти действие способствовали падению авторитета власти перед местным населением и усиления
недоверия; во-вторых, в орбиту финансовых махинаций были втянуты местные авторитеты вернее слуги
русской администрации, также падение и их авторитета; в-третьих, финансовые аферы обострили
отношение между русскими чиновниками и местной элитой; в-четвертых, такие действия власти какой-то
степени спровоцировали дестабилизации и конце концов привели к конфликту между властью и народом.
Например, распространившейся слух якобы об этапировании в 1878 году осужденных участников
восстания 1875 ” 1876 гг. из Андижана через Коканд и Ходжент в российскую губернию (по всей
вероятности, в Оренбургскую) и о положении там ссыльных, послужил поводом социальной
дестабилизации (и таких примеров предостаточно).
Источники:
1. Артиллерия в кокандском походе. /Туркестанский сборник. ” Т. 480. ” С.38.
2. Биржевые Ведомости, 1875. ” №259.
3. Brower, Д. Turkestan and the Fate of the Russian Empire. ” 2009: Psychology Press. P.46. (214 Pages).
4. Военный сборник, 1876. - №1. ” С.28.
5. Кастельская, З.Д. Из истории Туркестанского края (1865-1917). ” М., 1980. С. 33.
6. Логофет, Д.И. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное состояние. - СПб, 1908.
- С.150 (239 с.).
7. Проект «Положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областях» - СПб, 1867.
8. Терентьев, М. Туркестан и туркестанцы //Вестник Европы, №11, 1875, с. 166.
9. Туркестанский сборник. ” Т. 43. ” С.57 (234 с.).
225
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
10. ЦГА Респ. Тадж. Ф.12, оп.1, д. 25, л.1-1 об, 2-2 об, 3-3 об, 4-4 об, 5-5 об, 6-6 об, 7-7 об, 8-8 об, 99 об, 10-10 об, 11-11 об, 12-12 об, 13-13 об, 14-14 об.
11. ЦГА Респ. Уз. ” Ф.И.-1, оп.12, д.923, л.16.
Ключевые слова: уезд, администрация, афера, чиновник, следствие, дознание, признание,
наказание.
Аннотация. Настоящая статья посвящена одной из щепетильных эпизодов в истории русского
управления в Ходженте, то есть экономическим преступлениям. Важно отметить, что статья написана на
основе обнаруженных достоверных архивных материалов и впервые водится в научный оборот. По
характеру эти материалы извлечены из заключения специальной Следственной Комиссии
организованной губернатором области. Настоящее событие разворачивается в 1874 ” 1876 года и связана
с финансовыми комбинациями русских чиновников, где соучастниками являлись, и местная элита
служившие в уездной администрации.
***
ЎРТА ОСИЁДА ЦИВИЛИЗАЦИЯНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИРРИГАЦИЯ
ТИЗИМИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ
Бахтигул Абдупаттаевна Мамадаминова
ТИҚХММИ “Гуманитар фанлар” кафедраси
катта ўқитувчиси
Деҳқончилик маданияти ва у билан боғлиқ ўтроқ турмуш тарзига ўтиш Ўрта Осиѐнинг
жанубида неолит даврида, мил. авв.VI минг йилликда бошланган. Жанубий Туркманистон
ҳудудида яшаган аҳоли бундан 8”7 минг йил аввал деҳқончиликнинг дастлабки шакллари билан
шуғуллана бошлаганлар. Жанубий Туркманистондаги неолит даврида пайдо бўлган Жойтун
маданияти (мил. авв. VI”V минг йилликлар) Ўрта Осиѐ ҳудудида энг машҳур деҳқончилик
масканидир. Унинг харобалари Ашхабоддан 25 км шимолдаги Қорақум билан кесилиб
чегараланган ерларда жойлашади. Жойтун маконида ярим гектар майдонни эгаллаган 30 та бир
хонали пахсадан барпо этилган қадимги уй”жойларнинг қолдиқлари топиб текширилган. Жойтун
маданияти номи билан тарихда қолган бу илк деҳқонлар манзилгоҳларидан (Жойтун, Чағалли,
Чўпонтепа) топилган дон қолдиқлари (арпа, буғдой), тошдан ишланган ўроқлар, пичоқлар ва
ѐрғучоқлар бу даврда аҳоли деҳқончилик билан шуғулланиб бошлаганликларидан далолат
беради. Бу даврда сунъий суғориш иншоотлари барпо этилмаган. Аҳоли фақат баҳор фаслида
сувга тўйинган жойларда, кичик сойлар бўйларида лаълми деҳқончилик билан шуғулланганлар.
Донли экинлардан арпа ва буғдой экилган.
Жойтунликлар деҳқончиликдан ташқари уй чорвачилиги билан ҳам шуғулланиб, эчки ва
қўйларни боққанлар. Уйларнинг сатҳидаги лой сувоғида арпа ва буғдой донлари сақланиб
қолган. Ёдгорликда топилган қўлда тасма услубида ясалган сопол идишлар рангли нақшлар
билан безатилган.
Шу тариқа, неолит дaврида Жанубий Туркманистон ҳудудида ишлаб чиқарувчи
хўжаликка ўтилган. Ишлаб чиқарувчи хўжалик юритишга ўтиш дастлаб Ўрта Осиѐнинг Қадимги
Шарқ цивилизациялари марказларига яқин ҳудудларда бошланиши қадимги даврда маданий
алоқалар ва аҳоли миграциясининг деҳқончилик маданияти шаклланишида тутган ўрнини
аниқлаштиришни ҳам кун тартибига қўяди. Минтақадаги илк деҳқонларнинг Жойтун маданияти
мил. авв. VI минг йиллик бошларида Копетдоғ шимолий ѐнбағирларининг ғарбий қисмида, яъни
Қадимги Шарқ цивилизациялари марказига яқин бўлган географик ҳудудда пайдо бўлди1. Ўрта
Осиѐнинг маркази ва шимоли-шарқидаги катта географик кенгликларни эгаллаган қабилалар бу
даврда ҳам анъанавий хўжалик турлари ” овчилик, балиқчилик ва термачилик билан
шуғулланишда давом этдилар. Бу даврда Хоразм воҳаси, Зарафшон дарѐси қуйи оқими, Қизилқум
ва Ғарбий Қозоғистонда Калтаминор маданияти2, Марказий ва Жанубий Тожикистон ҳамда
Жанубий Ўзбекистоннинг тоғлик ҳудудларида Ҳисор маданияти3 тарқалган бўлса, Зарафшон тоғ
1Батафсил
аранг: Массон В.М. Поселение Джейтун (проблема становления производяшей экономики) //
МИА.” Л.,1971. ” № 180. ” 208 с.
2 Толстов С.П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. ” М.:Изд. МГУ, 1948. ” С.
59-66.
3 Айрим мутахассислар бу даврида исор маданиятида ишлаб чи арувчи хўжаликнинг дастлабки белгилари
(асосан айвонларни ўлга ўргатиш) пайдо бўлганлигини ам таъкидлашади. аранг: Массон В.М. Средняя
Азия и Древний Восток …” С. 37; Сагдуллаев А.С. адимги Ўрта Осиѐ тарихи ... ” Б 7-19.
226
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
тизмаларининг шимолий қисмида, тоғ ва чўллар чегарасида Сазағон маданияти1 ва Марказий Фарғонада
ўзига хос неолит даври маданияти2 шаклланди. Неолит давридан бошлаб минтақанинг жанубий ва
шимоли-шарқий ҳудудларининг тарихий ривожланишида ўзига хослик ва тафовутлар пайдо бўлиб,
хўжалик юритиш усуллари ва турмуш тарзи билан бир-биридан бирмунча фарқланувчи маданиятлар
шаклланди. Хусусан, неолит давридан бошлаб ташқи маданий таъсир сабабли ишлаб чиқарувчи
хўжаликнинг иккинчи ўчоғига айланган Ўрта Осиѐ жануби минтақанинг қўшни вилоятларига
(Ўзбекистоннинг жанубий-ғарби, Тожикистоннинг баъзи туманлари) янги хўжалик тури бўлган
деҳқончилик маданияти, турли экинларни етиштириш ва улар билан боғлиқ техник ютуқлар тарқалишида
транзит ҳудуд сифатида катта аҳамиятга эга бўла бошлайди3.
Соҳа мутахассисларнинг эътироф этишларича, неолит даврида қулай экологик муҳит, табиий
иқлим шароитининг вужудга келганлиги янги ҳудудларни ўзлаштириш имконини беради. Шу тариқа,
жамоалар турли табиий, географик шароитларга тушиб қолиб, бу ҳолат улар турмуш тарзининг
мослашиш заруратини тақозо этган ва ўз навбатида бу жараѐн турли неолит маданиятларининг пайдо
бўлишига сабаб бўлган эди.
Мис металлургиясининг кашф этилиши, мисдан ишланган қуроллар ва буюмлардан фойдаланиш
инсоният тарихида яна бир тараққиѐт босқич бўлиб, суғорма деҳқончилик пайдо бўлишида ҳам муҳим
аҳамият касб этди.
Ўрта Осиѐда суғорма деҳқончилик маданияти шаклланиши ва ривожида энеолит ва бронза даври
ўзига хос ўрин тутади. Минтақадаги энеолит ва бронза даврида шаклланган ўтроқ деҳқончилик
марказларини аниқлаштиришда ўтроқ деҳқонлар ва чорвадорлар эгаллаган ҳудудларнинг географик
ўрнини аниқлаш, ўтроқ деҳқончилик маданиятининг ривожланиш қонуниятлари ва тарқалиш
йўналишларига эътибор қаратиш зарур. Бу бизга қадимги деҳқон ва чорвадор қабилаларнинг ўзаро
иқтисодий-маданий алоқалари ва у асосида суғорма деҳқончилик маданиятига хос билимларнинг,
ирригацион тафаккурнинг тарқалиши йўналишларини аниқлашга имкон беради.
Минтақада ва умуман дунѐ миқиѐсида суғорма деҳқончилик пайдо бўлиши ва ривожланиб
боришида металдан фойдаланиш муҳим ўрин бўлиши ва ривожланиб боришида металдан фойдаланиш
муҳим ўрин тутган. Шу боис металлургия тарихи билан боғлиққ масалаларга қисқача тўхталиб ўтамиз.
Маълумки, Яқин Шарқ ва Кичик Осиѐ ҳудудидаги сўнгги мезолит ва неолит даврига оид ѐдгорликларда
(Туркиядаги Чатал-Гуюк ва Чайеню-Теттези, Суриядаги Телль Рамад, Ироқдаги Али Кош ва Телль
Магзалия маконлари ва бошқалар) олиб борилган тадқиқотлар инсоният мисдан фойдалана бошлаган
даврни мил. авв. VII-VI мингйилликлар билан белгилашга имкон берди4. Ўрта Осиѐда ҳам сўнгги тош
давридан бошлаб, меҳнат қуроллари ясаш учун керакли тош конларини қидириш жараѐнида табиий мис,
олтин, контимур тош (метеорит-темир) ва бошқа металларга дуч келинган. Жанубий Туркманистондаги
Анов ѐдгорлигидан милоддан аввалги V минг йиллик охири ” IV минг йиллик бошларига оид мис
буюмларнинг топилиши, Амударѐнинг қуйи оқимида яшаган аҳоли ҳам Калтаминор маданиятининг
сўнгги даврида мисдан фойдалана бошлаганлиги минтақамиз кончилигида янги давр ” мис металлургия
даврининг бошланишини неолит даврининг охири - энеолит даврининг бошлари билан белгилашга
имкон беради5.
Металлургия ривожининг илк давридаѐқ, қадимги қабилалар мисдан ташқари қалай, қўрғошин,
мишьяк ҳамда бошқа металл ва нометалл қазилмалар мавжуд конларни топиб, уларнинг хусусиятларини
ўрганиб борганлар. Энеолит ва бронза даврида мис конлари билан биргаликда олтин, кумуш каби нодир
металлар, ложувард, фируза ва бошқа қимматбаҳо тошлардан ҳам изчил фойдаланиш бошланди.
Мис ва бошқа металл (қалай, қўрғошин ва бошқалар) конлари Ўрта Осиѐ ҳудудида нотекис
жойлашгани ҳамда ижтимоий-иқтисодий сабаблар туфайли кончилик ва металлургия ривожи
минтақанинг барча ҳудудларида бир хилда бормаган. Қадимги мис конлари Марказий Қизилқумда ва
Фарғонада,6 Марказий Қозоғистон ҳудудларида1, Зарафшон дарѐсининг юқори ва ўрта оқимларида ва
1Итоги
работы археологического отряда Самаркандского Госуниверситета им. А.Навои в 1966 г. // Труды
СамГУ, новая серия. ” Самарканд, 1972. Вып. 218. ” С. 11-17; Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и
неолит Среднего Зерафшана. ” Ташкент: Фан, 1991; Холматов Н.У. Самар анд удуди билан бо ли жойлар:
тош даври жамоалари моддий маданияти // Самар анд ша рининг умумбашарий маданий тара иѐт тарихида
тутган ўрни: Самар анд ша рининг 2750 йиллик юбилейига ба ишланган хал аро илмий симпозиум
материаллари. ” Самар анд ” Тошкент: Фан, 2007. ” Б. 10-13.
2 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. ” Ташкент, 1986.
3 Мавлонов Ў., Махкамова Д. Маданий ало алар ва савдо йўллари. ” Тошкент: Академия, 2004. ” Б. 10.
4Рындина Н.В. Человек у истоков металлургических знаний//Путешествие в древность. ”М.: Изд. МГУ, 1983. ”
С.205-246.
5Лордкипанидзе Л.Н. История геологического изучения Узбекистана в системе цивилизации Азии. ” Ташкент:
Гидроингео, 2001. ” С. 11.
6 Лордкипанидзе Л.Н. Кўрсатилган асар... ” С. 11; Темиров .Т., Одинаева З.Д.
адимги давр кончилиги ва
металлургияси... ” Б. 16; Буряков Ю.Ф. Из истории горного дела и металлургии древного Согда //
227
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
бошқа жойларда топилган2. Металлургия тараққиѐти натижасида мил. авв III мингйилликка
келиб мисга қалай ѐки қўрғошин каби металларнинг қўшилиши натижасида анча мустаҳкам
металл ” жез (бронза) яратишга муваффақ бўлинди. Бронза давридан бошлаб минтақадаги
конлардан фойдаланиш кенг доирада амалга оширилиб, баъзи йирик конлар минтақа миқѐсида
аҳамият касб эта бошлаган. Марказий Қизилқумдаги илк бронза даври мис конлари яқинидаги
устахоналардан топилган мис қуроллар таркибидаги аралашмалар (мишьяк, сурма ва бошқалар)
Қўйи Зарафшондаги ѐки Фарғонадаги мис конларидан олинган хом ашѐдан тайѐрланганлиги3
бундан далолат беради.
Маълумки, Ўрта Осиѐда, айниқса унинг жанубида деҳқончиликка асосланган ўтроқ ҳаѐт
фақатгина суғориладиган ҳудудлардагина мавжуд бўлиши мумкин4. Шу сабабли ҳам қадимги
деҳқонлар дарѐлар ва уларнинг ирмоқлари ҳамда сойлар воҳалари бўйлаб жойлашганлар. Мил.
авв. IV-II мингйилликларда Ўрта Осиѐ ҳудудида суғорма деҳқончиликка асосланган бир нечта
йирик марказлар пайдо бўлди. Биринчиси минтақа жанубида, Копетдоғнинг шарқий қисмида
шаклланган Намозгоҳ маданиятидир. Бу маданиятга мансуб Анов, Намозгоҳ, Олтиндепа,
Геоксур каби ѐдгорликлар Жойтун маданиятининг бевосита давомчиси5, Намозгоҳ, Олтинтепа
маконлари эса Ўрта Осиѐдаги «протошаҳар маданияти»га6 асос бўлиб, Қадимги Шарқ
цивилизациясининг мустақил янги ўчоғи ҳисобланади7.
Копетдоғ атрофидаги ерлар ўзининг табиати ва иқлими жиҳатидан (ерлари қуруқ ва иссиқ
иқлимли) деҳқончилик учун қулай эди. Энг қадимги суғориш тармоқлари шундай шароитга эга
бўлган сойлар этакларида вужудга келган. Тоғ дарѐлари бўйларида яшовчи қабилалар қадимдан
арпа, буғдой, беда, полиз ва бошқа экинларни суғоришда, асосан сой сувларидан
фойдаланганлар.
Жанубий Туркманистонда энеолит замонига оид 32 та қадимги макон маьлум. Уларнинг
асосий қисми Ашхабодга яқин жойда ва Геоксур воҳасидан топиб текширилди. Геоксур воҳаси 8
та қадимги манзилгоҳдан иборат бўлиб, энеолит даврида ўтроқ деҳқончилик туманига айланган
эди. Қадимий воҳанинг аҳолиси 4000”5000 кишидан иборат бўлган.
Геоксуртепа I атрофидаги қадимги суғориш майдонлари 50”75 гектар бўлиб,
каналларнинг узунлиги ўртача 3 км.ни ташкил этган. Қабилаларнинг ҳаѐтида чорвачилик ҳам
катта аҳамиягга эга бўлган. Маконлардан ѐввойи қушлар ва ҳайвонлар суяклари топилган. Овчилик деҳқончилик қабилалари ҳаѐтида сақланган бўлса ҳам, лекин хўжалик тури сифатида катта
аҳамиятга эга бўлмаган.
Энеолит даври маданиятини яратган қадимги деҳқонлар атрофи деворлар билан ўралган
қишлоқларда, пахса ѐки хом ғиштлардан қурилган уйларда яшаганлар. Уй”жойлар думалоқ ва
тўртбурчак шаклда бўлган. Уйларнинг деворлари сомонли қоришма билан сувалган. Яна бир
йирик ўтроқ деҳқончилик маркази - Саразм маданияти ҳам энеолит даврида тоғли ҳудудда,
Зарафшон дарѐсининг юқори оқимида шаклланди8. Географик жиҳатдан ноқулай ҳудудда
жойлашганлигига қарамасдан Зарафшон воҳаси юқори оқимидаги табиий-географик муҳитнинг
деҳқончилик, боғдорчилик ва чорвачиликни ривожлантиришга қулайлиги ҳамда бой мис
конларининг мавжудлиги бу ҳудуднинг қадимги ўтроқ ва кўчманчи қабилалар томонидан жадал
ўзлаштирилишига олиб келди.
Центральная Азия: источники, история, культура: Тезисы докладов конференции, посвященной 80-летию Е.А.
Давидовича и Б.И.Литвинского. ” М., 2003. ” С. 40.
1Маргулан А.Х. Горное дело в Центральном Казахстане в древние и средние века // Поиски и раскопки в
казахстане. ” Алма-Ата: Наука, 1972.” С.9; Буряков Ю.Ф. Состояние металлургического производства в
период возникновения Авесты // Ozbekistontariхi. ” Тошкент, 2001. ” № 3. ” С. 17-21.
2 Бу
а да батафсил аранг: Буряков Ю,Ф. Металлургическая база древней государственности Согда и
Хорезма // Су д Марказий Осиѐнинг маданий ало алари тизимида: Конференцияси материаллари. ”
Самар анд, 1999. ” Б. 28; Камолиддин Ш.К. О горнорудном деле и металлургии у древных тюрков//
Археология и история Центральной Азии: К 70 летию со дня рождения академика Академии наук Республики
Узбекистан Юрия Федоровича Бурякова. ”Самар анд, 2004. ” С.74-83.
3 Лордкипанидзе Л.Н. История геологического изучения Узбекистана... ” С. 11.
4Жантель П., Страйд С. Долина Сурхан-дарьи (первые результаты работ бактрийской МАФУз по
региональному обследованию) // Культурное наследие Средней Азии. ” Ташкент, 2002. ” С. 85.
5 Массон В.М. Энеолит Средней Азии // Энеолит СССР. ” М.: Наука, 1982. ” С. 9-92.
6 ‚Протоша ар‛ атамаси шаклланаѐтган ша ар маъносини англатади. Бу атамани илмийлик ну таиназаридан ўзгаришсиз ўлладик.
7Бу а да аранг: Массон В.М. Формирование цивилизации в древней Средней Азии и Индостане // Древние
культуры Средней Азии и Индии. ” Л., 1984. ” С. 32-41; Ўша муаллиф. Алтын-депе ” город бронзового века //
Сквозь века. ” М.: Знание, 1986. Вып. 2. ” С. 5-28.
8 Бу ѐдгорлик а ида батафсил аранг. Исаков А.И. Саразм ” новые земледельский памятник Средней Азии //
СА. ” М., 1986. ” № 1. ” С. 152-157; Ўша муаллиф. Саразм. К вопросу становление ранеземледельской
культуры Зарафшанской долины. Раскопки 1977”1983 гг. ” Душанбе: Дониш, 1991.
228
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Милоддан аввалги II минг йилликда Ўрта Осиѐнинг жанубий ҳудудларида деҳқончилик
маданияти йирик дарѐлар водийларига ѐйилиб, Шимолий Афғонистонда Дашли, Сурхон воҳасида
воҳасида Сополли каби ўтроқ деҳқончилик маданиятилари пайдо бўлди. Бу жараѐнда ҳудуддаги
чорвадор қабилаларнинг Бойсунтоғ ва Кўҳитанг тоғлари ѐнбағирларини, Жанубий Тожикистон ва
ва Сурхон воҳасидаги дарѐ водийларини ҳам ўзлаштириб, ўтроқ турмуш тарзига ўтиши ва минтақа
минтақа жанубидаги деҳқончилик марказлари билан бўлган иқтисодий маданий алоқалар катта ўрин
ўрин тутган1. Бу даврда Ўзбекистон ва Тожикистон жанубида қадимги деҳқонлар кичик дарѐ ва сойлар
бўйлаб, ўтроқлашувнинг воҳа тизимига асосан жойлашганлар2. Сўнгги йилларда бу ҳудуддаги тоғолди
дарасидан чиқиш жойида жойлашган Жарқўтон шаҳар давлат типидаги давлатчилик маркази бўлганлиги
ҳақида фикрлар илгари сурилмоқда3.
Ривожланган бронза даврига келиб Хоразм воҳасида, Амударѐнинг шимолий дельтаси бўлган
бўлган Оқчадарѐ водийсида Қамишли ѐдгорликлари ва мил. авв. II мингйилликда суғорма деҳқончиликка
деҳқончиликка асосланган Тозабоғѐб маданияти шаклланади4.
Сўнгги бронза даврига келиб ўтроқ деҳқончилик маданиятининг яна бир маркази Фарғона
Фарғона водийсида вужудга келди5. Мил. авв. II мингйилликнинг сўнгги чорагида шакллана бошлаган
Чуст маданиятига оид деҳқон манзилгоҳлари дарѐ ва сойлар ҳавзасида, воҳаларга бўлинган ҳолда
мавжуд бўлган. Фарғонадаги қадимги деҳқончилик марказлари асосан водийнинг шарқий қисмида,
Сирдарѐнинг йирик ирмоқларидан бўлган Қорадарѐнинг юқори ва ўрта оқимларида пайдо бўлган бўлиб,
уларнинг хўжалигида сув ҳавзалари яқинида кичик доирада олиб борилган суғорма ва лаълми
деҳқончилик, яйлов чорвачилиги ва турли ҳунармандчилик соҳалари (кулолчилик, металл буюмлар
тайѐрлаш ва бошқалар) етакчи ўрин тутган6.
Умуман олганда, юқорида кўриб чиқилган маданиятлар мисолида Ўрта Осиѐдаги ўтроқ
деҳқонлар маданияти босқичма-босқич жанубдан шимолга қараб ѐйилиб борганлигини кўрамиз. Бу
жараѐнлар, бир томондан, минтақадаги ички иқтисодий-маданий алоқалар ва ўзаро таъсир натижасида,
иккинчи томондан, жанубидаги зироаткор қабилаларнинг миграцияси билан боғлиқ ҳолда борган
бўлиши ҳам мумкинлигини кўрсатади.
Бронза даврида Ўрта Осиѐ ҳудудидаги деҳқон аҳоли кўпроқ дарѐлар этаклари ва уларнинг
ирмоқлари ҳавзаларида ҳамда тоғолди ҳудудлари, дарѐ ва сойлар соҳилларида ва қисман сой ѐки
каналлар бўйида жойлашган. Суғорма деҳқончилик марказларининг йирик дарѐлар ва уларнинг
ирмоқлари водийларига ѐйилиш жараѐнида суғорма деҳқончиликнинг илк маркази бўлган Жанубий
Туркманистон ҳудудидан Ўрта Осиѐнинг марказий қисмларига ўзаро иқтисодий-маданий алоқалар ва
аҳоли миграцияси воситасида бўлган маданий таъсир муҳим ўрин тутган.
Темир рудасидан фойдаланиш, темирдан меҳнат қуроллари ва ҳарбий қурол-яроғлар
ясалишининг бошланиши инсоният тарихида кескин ўзгаришларни келтириб чиқарди. Темирдан ясалган
дастлабки буюмлар (темир ханжар ва бошқалар) Кичик Осиѐдан топилган бўлиб, темир металлургиясига
мил. авв. II мингйиллик ўрталарида Кичик Осиѐда яшаган халаб ва хеттлар асос солганлар7. Мил. авв. I
Аскаров А. Сапаллитепа. ” Ташкент: Фан, 1973; Ўша муаллиф.Древнеземледельская культура эпохи бронзы
юга Узбекистана. ” Ташкент: Фан, 1977; Ўша муаллиф. Энг адимги ша ар. ” Тошкент: Маънавият, 2001;
Аскаров А.А., Абдуллаев Б.Н. Джаркутан(к проблеме протогородской цивилизации на юге Узбекистана). ”
Ташкент: Фан, 1981.
2 Шайдуллаев Ш.Б. Северная Бактрия в эпоху раннего железного века. ” Ташкент, 2000. ” С. 9-10.
3Бу масала бўйича аранг: Аскаров А. Энг адимги ша ар... ” Б. 7; Shirinov T. Sapalli Tepe et Djarkutan au IIe
millenaive // LA BACTRIANE. Les fabuleux tresors de L’Oxus // Dossiers d’Archeologie. ” Paris, 1999. ”
№ 247.
” P. 14-17.
4Толстов С.П. Работы Хорезмской археолого-этнографическо экспедеции в 1954-1956 гг // МХЭ. ” М., 1959.
Вып. 1. ” С. 3-38; Виноградова В.А. Энеолитические памятники Хорезма // МХЭ. ” М., 1968. Вып. 8. ” С. 172177; Андрианов Б.В. Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития
оращаемого земледелия). ” М.: Наука, 1969; Итина М.А. История степных племѐн Южного Приараля (IIначала I тысячелетия до н.э.). ТХАЭЭ. ” М., 1977. ” С. 214-215.
5 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельская культура в Фергане//МИА. ” М., 1962; Ўша муаллиф. Чустская
культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней Азии. ” М., 1979; Ўша муаллиф. Древние города
и этапи урбанизации в Среднем Азии // Зона и этапы урбанизации. ” Ташкент, 1989. ” С. 51-53.
6 Матбабаев Б.Х. Ўзбек давлатчилигининг илк бос ичларида Фар она // Ўзбек давлатчилиги тарихида
адимги Фар она. ” Самар анд, 2001. ” Б. 23-49; Ўша муаллиф: Древние города Ферганской долины (по
археологическим материалам) // Буюк ипак йўли ва Фар она водийси: Республика илмий-амалий анжумани
материаллари. ” Тошкент, 2004. ” Б. 28.
7 Кичик Осиѐнинг шимоли-шар ида яшовчи халаблар биринчи бўлиб темирдан фойдалана бошлаган бўлиб,
лотинча сhalybus (пўлат) атамаси улар номидан келиб чи ан. Мил. авв. XIV асрда Кичик Осиѐнинг барча
удуди Хетт давлати таркибига ўшиб олингач, темир металлургияси бутун давлат ми иѐсида кенг ѐйилади.
Бу а да аранг: Замаровский В. Тайны хеттов / Перевод со словацкого О.М. Малевича и
И.М.
Порочкиной. ”М.: Наука, 1968. ” С.300.
1
229
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
мингйиллик бошларида Ўрта Осиѐда ҳам дастлабки темир буюмлар пайдо бўлиб, темирдан
фойдаланишнинг бошланиши ва аста-секинлик билан минтақага кенг ѐйилиши мил. авв. Х-VI
тўғри келади1. Темир металлургиясининг пайдо бўлиши, минтақадаги йирик дарѐлар
водийларида суғорма деҳқончиликнинг кенг ѐйилиши, шаҳарсозлик маданияти ривожи, ѐзувнинг
шаклланиши ва илк ѐзма манбаларнинг пайдо бўлиши, Ўрта Осиѐнинг бепоѐн даштларида ва
тоғолди водийларида янги хўжалик тури ” кўчманчи чорвачиликнинг ривожланиши ҳамда
ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтдаги бошқа ўзгаришлар бу даврни олдинги тарихий даврлардан
ажратиб туради. Бу даврнинг яна бир муҳим хусусияти Ўрта Осиѐ ҳудудида бир қанча тарихиймаданий вилоятлар (Хоразм, Бақтрия, Марғиѐна, Суғдиѐна, Фарғона, Чоч) шаклланиб, уларнинг
айримлари йирик давлатлар уюшмаларига (Қадимги Бақтрия, Қадимги Хоразм) бириккан
эдилар2.
***
СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИЗУЧЕНИЕ КОНЦЕПТА СВАДЬБА В САМАРКАНДСКОМ
ЛИНГВОКУЛЬТУРНОМ ПРОСТРАНСТВЕ
Маматқулова Холида Ахтамовна
к.ф.н., старший преподаватель Самаркандского государственного института иностранных языков
Статья посвящена исследованию концепта Свадьба в узбекском и таджикском лингвокультурном
пространстве города Самарканда Республики Узбекистан.
Интерес ученых к проблеме взаимоотношения языка и культуры в конце XX века привел к
появлению новой науки -лингвокультурологии. Объектом внимания этой науки является взаимодействие
языка и культуры, их единство, которое и представляет собой лингвокулыуру. Культура и язык
рассматриваются как равнозначные явления, причем язык, будучи порождением культуры, понимаемой в
самом широком смысле как содержание, в то же время является условием и формой существования этого
содержания.
Новая наука - лингвокультурология - находится в стадии становления. Предмет этой науки
определяется пока недостаточно четко, не сформировалась еще и ее методология. Все это уже само по
себе определяет актуальность работы в данном направлении.
Человек обладающий языковым, когнитивным и нравственным сознанием, является
одновременно не только объектом и субъектом культуры, но также объектом и субъектом
межличностной коммуникации, что представляет сейчас особый интерес в связи с активизацией
межкультурных контактов.
Общеизвестно, что свадьба является одним из самых древних обрядов народов Центральной
Азии, в том числе узбекского и таджикского населений Самарканда и его окрестности. Свадьба в
Самарканде делится в основном на два типа:никоҳ тўйи ва суннат тўй; тўйи арўсӣ (тўйи домодӣ)свадьба невесты (женитьба) и хатнасур (тўйи хатна) ” обряд обрезания. Немало слов и понятий
связанных с этнографией, применяются относительно данных церемоний. В лексическом составе
диалекта таджиков Самарканда употребляются следующие этнографические слова относительно
свадебных церемоний: сур (тадж.) тўй-(турко-монг), савдьба, церемония, праздник: тўйи арўсӣ,
хатнасур (тўйи хатна), тўйи гардӣ (хождение по свадьбам,) тўйифурорӣ (сыграть свадьбу), тўйхона
(место состояния свадьбы), тўйхўр (гость или участник церемонии), тўй хабар (приглашение на свадьбу)
тўѐна (свадебьный подарок в материальном или денежном выражении) и т.п. Среди этих слов одинаково
употребляются такие слова среди узбеков и таджиков тўй-(турко-монг), савдьба, церемония, праздник:
тўйхона (место состояния свадьбы), тўйхўр (гость или участник церемонии), тўй хабар (приглашение на
свадьбу) тўѐна (свадебьный подарок в материальном или денежном выражении) и т.п.
Среди свадебьных церемоний обряды, посвященные рождению ребѐнка, занимают особое место.
Поэтому изучение употребляемых в диалекте таджиков Самарканда этнографических слов, таких как
гавҳарбандон (колыбельное сватовство) чиллагурзон (обряд по истечению 40 дней от рождения ребѐнка),
мўйсаргирон (стрижка волос) ақиқа, мучал и т.п. приобретает особое значение.
С рождениям младенца (нинй, тифлак, кўдан, чақалоқ) согласно древним народным традициям
начинаются заботы о его воспитании и подготовке к будущей жизни. Этот процесс отражается в таких
обрядах, обычаях как мужддаи таваллуд (весть о рождении ребѐнка), номгузарй (именование младенца),
Оббози доштон или ғусли навзод (омовение обмывание новорождѐнного), чилла доштон ( сорок дней без
посещения чужих мест), чиллагурезон, дандоникафон (появления первых зубов), мўйсаригирон, нохунгирон
1Древнейшие
государства Кавказа и Средней Азии. ” М.: Наука, 1885. ” С. 179-180.
Бу жараѐнлар а ида аранг: Сагдуллаев А.С. адимги Ўрта Осиѐ тарихи. ” Тошкент: Университет, 2004. ”
Б. 35-47; Сагдуллаев А., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бош аруви тарихи. ” Тошкент: Академия, 2006. ”
Б. 5-36.
2
230
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
(постригание ногтей), сартарошон (полная стрижка волос), мактабравон (первое посещение школы),
мучал и т.п. в которых ощущается влияние этнографической традиции и языка фольклора.
Этнографизмы присущие носителям узбекского языка и таджикского диалекта Самарканда
связанные с рождением и воспитанием ребѐнка можно трактовать следующим образом:
а) Этнографическая лексика связанная с именованием ребѐнка: ақиқа (в переводе арабского
означает: жемчуг, жемчужина). Церемония, состоящая в седьмой день от рождения младенца с
жертвоприношением барана, в которой именуют ребѐнка. Младенцу дают имя в основном в
соответствии со «Словарѐм узбекских имѐн» (Ўзбек исмлари луғати) или «Перечнем национальных
таджикских имѐн» (Феҳристи номҳои мили точики).1 Иногда можно наблюдать создание антропонимов с
добавлением суффиксов -а, -ой, к мужским именам. К примеру, Амир-Амира, Азиз-Азиза, Раҳим-Раҳима,
Собир-Собира, Адаш-Адашой, Эркин-Эркиной и т.п., а некоторых случаях именуют младенца с
соответствии с названием месяца или временем его рождения: Раджаб-Бибираджаб, Қурбон-Қурбоной,
Муҳаррам-Муҳаррамой и т.п.
б) в этнографической лексике, связанной с церемониями «уложение ребѐнка в колыбель»,
«стрижка волос младенца» доминирующую позицию занимает такие этнографизмы как бешик-гаҳвор
бешикка бойлаш(солиш);гаҳворабандон, сочига қайчи уриш - мўйсагирон, гаҳворабахш.
Среди народов Центральной Азии и других регионов церемония уложения младенца в колыбель
является главной приметой заботы о воспитании ребенка и именно поэтому появление многих обычаев
связано с этой церемонией, и обращение этих обычаев в языке считается фактором формирования
отдельных слоев этнографической лексики: сари гаҳвора (подготовка необходимых колыбельных
постельных принадлежностей), гаҳворасозала (заказ на создание колыбели) гаҳворабарон (преподнесение
колыбели со стороны родителей невестки) и т.п. В свою очередь термины, связанные с созданием
колыбели составляют концептов малой лексико-семантической групы: длета (основная несущая
балочка), сўрох барои тубак (проѐм для установки горшка) тахтачўб (спинка), пояк (дугообразные
ножки или опоры). К концепту гаҳворасозон можно отнести и следующую этнографическую лексику:
устои гаҳвора (мастер колыбельщик),чўби бед, чўби тут, чўби чамоғ (чормағз) - ивовое, тутовое, ореховое
дерево необходимое для построения различных
частей колыбели. Этнографическая лексика,
обозначающая необходимую колыбельную утварь: кўрпача (постель, наполняется в основном из кожуры
жареного гороха), кўрпачаи сабук (легкая хлопчатая постель), рўйчо (покрывало, бельѐ). Наряду с ними
ЭЛ можно отнести и другие спальные принадлежности колыбели: пойпеч, сарпеч, китфпеч, [материи для
покрытия головы, плеч и ног), гаҳворапўш (одеяние корпуса колыбели, состоящий из двух частей
(головной и нижней)].
На церемонии гаҳворабандон приглашаются мать, тетьи родильницы со стороны матери и отца,
другие родственницы. Момо (руководящая церемонией) поздравляет присутствующих, произносит
молитвенные слова и уложит младенца в колыбель. Этнографическая лексика, отражающая данную
церемонию состоит из следующих понятий: дуойи муборакбодӣ (поздравительное изречение), кулча
(кулича), севанчипулӣ (подарок в денежном выражении), кортча (ножь), қаланфур (красный перец), гўшти
гусфанд (баранина), бўғурсоқ (пышка пончик), Все эти слова, применяемые при указанной церемонии, в
большинстве случаев приобратают аллегорический смысловой оттенок и обозночают таких понятий, как
счастье, блогополучие, обилие, здоровье, безболезненное взросление.
В диалекте таджиков Смарканда концент гаҳвора связан и с другим церемониальным обрядом,
который называется гаҳворабахш (колыбельное сватовство), т.е. сватоветвование младенцев в
колыбельном возрасте2. Это церемония отражает желания родителей о долгой жизни новорожденных и
намерений установить родственные отношения в будущем. Данный этнографизм у народов нашего
региона имеет следующие формы: у узбеков бешиккерти. В других диалектах таджикского языка данное
понятие выражается в таких формах как риштабанд, (завязывание ниток; Фариш), домандарронӣ
(взаимообмен кусками подола платья; Хисар), кундапартоӣ (бросание брѐвен; Варзоб),
Чилла (от слов чил -сорок), включает в себя сорокадневный период после рождения ребѐнка.3 Этот
период разделяется на две части: кичик чилла чиллаи хурд (малая чилла, 20 дней) и катта чилла - чиллаи
калон (большая чилла, 40 дней). Родители роженицы после истечения сорока дней устраивают церемонию
«чиллагурезон». Этот таджикско-персидский термин в «Толковом словаре этнографизмов узбекского
языка» (Ўзбек тили этнографизмлари изоҳли луғати) комментируется следующим образом: церемония
проводимая с истечением сорока дней от рождения ребѐнка и после чего младенца можно показать
близким родственникам, соседам, с ним можно ходить в гости4.
Бегматов Э. Ўзбек исмлари. -Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриѐти, 1998. 608 б.; ''Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ''>http://www.kumitaizabon.tj/tg/catalogue-of-tajik-nationalnames?page=418 (December, 2019)
2 Мирзаев Н. Ўзбек тили этнографизмларининг изоҳли луғати. Тошкент: Фан, 1991. Б. 14.
3 Мирзаев Н. Ўзбек тили этнографизмларининг изоҳли луғати. Тошкент: Фан, 1991. Б. 98.
4 Ўша асар. Б. 98.
1
231
Анҷумани илмӣ-амалии байналмиллалӣ бахшида ба Соли рушди деҳот, сайѐҳї ва ҳунарҳои мардумӣ,
ҳамчунин барномаи Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, барои солҳои 2018-2028”,
“Масоили мубрами илмҳои педагогӣ, иҷтимоӣ-гумнитарӣ ва фанҳои дақиқ дар замони муосир»
Обряд дандонбаророн приводится тогда, когда новорожденному исполнится 4-5 месяцев, а
муйсаргирон состоится в годовалом возрасте. Для этих церемоний не формирован особая лексикосемантическая группа.
б) термины, связанные с завершением первого гороскопического цикла (мучал) и церемоний
обрезания (суннат тўй-хатнасурон). Для таких особых типов свадьбы в самаркандском диалекте
таджикского языка сформировалась большая группа этнографической лексики: тӯйхона, тӯйи суннат,
ош маслахат (плов по поводу совета), устои хатна (мастер-цирюльник), саллабандон (обряд завязывания
чалмы), ҷомапўшон (надевание халата). Эти понятия применяются в связи с организацией и
прохождением хатнасур, в процессе которого наблюдаются известные обчаи саллабандон и ҷомапўшон.
Мучал т