ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ ДЕФЕКТОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТИ Ҳимояга рухсат этилсин Дефектология касбий қайта тайёрлаш курси раҳбари ________________ п.ф.н. доц. Л.Нурмухамедова «____» __________ 2013 й. Ҳимояга рухсат этилсин «Коррекцион педагогика» кафедраси мудири ____________ п.ф.н.,доц. Ш.М.Амирсаидова «____» __________ 2013 й. БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Логопедия мутахассислиги Мавзу: Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatining rivojlanish xususiyatlari Бажарди: Боботоева Коррекцион педагогика Илмий раҳбар: Пўлатова Х.М 1 Тошкент-2013 йил Mundarija Kirish I BOB. Muammoni о‗rganishni ilmiy-nazariy asoslari. 1.1 Muammoni о‗rganish yuzasidan pedagogik-psixologik va metodik adabiyotlar taxlili. 1.2 Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutqining о‗ziga xos xususiyatlari. II BOB. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatining rivojlanish holatini о‗rganish. 2.1. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni. 2.2. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish jarayonining tekshirish metodikasi. 2.3. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokini tekshirish natijalari. III BOB. Maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlantirish usullarini takomillashtirish (tavsiyalar berish). 3.1. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini turli faoliyatlarda rivojlantirish. Xulosa Adabiyotlar rо‗yxati 2 Kirish Prezidentimiz tomonidan 2012 yilni ―Mustahkam oila yili‖ deb e‘lon qilinishi va Davlat dasturini ishlab chiqishi mazmunida yosh avlodni jismonan sog‗lom, aqlan teran, ma‘naviy yetuk, ya‘ni xar tomonlma rivojlangan komil inson bо‗lib yetishishiga jiddiy e‘tibor qaratilgan. Bu о‗rinda alxida yordamga muxtoj bо‗lgan bolalarni sog‗lomlashtirish, ularni sog‗lom tengdoshlar qatoriga qо‗shish, ijtimoiy moddiy jixatdan qо‗llab quvvatlash, mustaqil xayotga tayyorlash barcha tengdoshlari qatorida ta‘lim tarbiya berish, korreksion pedagogik, psixologik yordamni kо‗rsatish kabi masalalar davlat dasturida alohida qayd etilgan. О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 21 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimida Respublika Prezidentining tashabbusi bilan 2014 yil ―Sog‗lom bola yili ― deb nomlanishi bejiz emas. Prezidentimiz о‗z ma‘ruzalarida sog‗lom bola – sog‗lom ota-ona oilasida vujudga keladi. Sog‗lom bola tug‗ilishida onaning 9 oy davomida о‗z vujudidagi farzandini dunyoga keltirishda sog‗lom bо‗lishi, shifokorlarning ona-bola sog‗ligi haqida qayg‗urishlari, onalik va bolalikni himoya qilishlari, ish joylarida, oilada, sog‗lom muhitni yaratish kabi bir qancha vazifalarni aytib о‗tdilar. 1 Har tomonlama rivojlangan barkamol inson shaxsini shakllantirish davrimizning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Vatanimizning kelajagi bugungi yosh avlodning ilmiy saloxiyati, iste‘dodi, mustaqil fikrlashiga bevosita bog‗liqdir. Shuning uchun ham bilimdon, keng dunyoqarashga ega barkamol va ma‘naviy yetuk shaxslarni tarbiyalab yetishtirish vazifasi, davlatimiz siyosatining ustivor yо‗nalish darajasiga kо‗tarilgan. 1 О‗zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi 2014 yil. 3 b. 3 Prezidentimiz I.A. Karimov «Kelajak avlod haqida qayg‗urish, sog‗lom, barkamol insonni, uning naslini tarbiyalab yetishtirishga intilish, bizning milliy xususiyatimizdir. Bizning ustivor siyosatimiz yosh avlodni aqlan teran, ma‘nan yetuk, jismonan sog‗lom, har tomonlama rivojlangan komil, zukko inson qilib voyaga yetkazishdan iboratdir. Bugungi kunda alohida yordamga muxtoj bolalar va о‗smirlarga nisbatan g‗amxо‗rlik, ularning xuquqlarini ijtimoiy qо‗llab-quvvatlash, ta‘lim-tarbiya jarayonini bu bolalarning ehtiyojini va qobiliyatiga mos ravishda tashkil etish, sog‗lom jamiyatga tenglashtirish ishlari о‗ta dolzarb masalalardan biridir‖. О‗zbekiston Respublikasida alohida yordamga muxtoj bolalar va о‗smirlarning ta‘lim mazmunini takomillashtirish masalalariga e‘tibori davlat tomonidan ortib bormoqda. О‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi va ―О‗zbekistonda nogironlarni ijtimoiy himoya qilish tо‗g‗risida‖gi qonunda о‗z ifodasini topadi. Alohida ta‘limga muhtoj bolalarni ilk yoshdan tashhis qilish , ta‘limga tayyorlash, psixologik, tibbiy–pedagogik yordamlarni kompleks yо‗naltirilgan holda sifatli tashkil etish, meyoriy–huquqiy hujjatlarni takomillashtirish,umumta‘lim davlat standartlarini maxsus ta‘limning barcha yо‗nalishlariga moslashtirish ishlari jadal olib borilmoqda. Xalqaro miqiyosda imkoniyati cheklangan bolalarga о‗z imkoniyat va qobilyati darajasida maxsus yoki umuta‘lim muassasalarida ta‘lim berish, sog‗lom tengdoshlari orasida integratsiyalash tajribalari О‗zbekistonda ham keng targ‗ibot qilib kelinmoqda. Nutq faqat inson uchun xos bо‗lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidar. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta‘sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va gramatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi о‗z fikrini bayon etish uchun zarur bо‗lgan sо‗zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‗laydi va nutq a‘zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. 4 Odam nutqi tushunarli va ma‘noli bо‗lishi uchun nutq a‘zolarining xarakatlari aniq va tо‗g‗ri bо‗lishi kerak. Nutqdagi asosiy funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta sal‘biy ta‘sir kо‗rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og‗ir ruxiy kechinmalar kelib chiqishiga sabab bо‗ladi. Masalan, ayrim sо‗zlarning notо‗g‗ri talaffuz etilishi kishini noqulay vaziyatga solib qо‗yishi bilan birga uni atrofdagilar bilan muomala qilishda qiynab qо‗yadi, u gapirganda о‗z fikrini tо‗la anglata olmaydi Olimlar nutq nuqsonini rivojlanmasligini turli aspektlarda tekshirib tadqiqot ishlarini olib borishgan. Gapirmaydigan bolalarga tashxis qо‗yish va ular bilan korreksion ish olib borishni tо‗g‗ri yо‗nalishini aniqlab beradi. L.S.Vigotskiy tomonidan bolaning psixik va rivojlanishida ta‘lim va tarbiyaning yetakchi roli haqidagi fikr ilgari surilgan. Ayni vaqtda neyrofizalogik tadqiqotlar tufayli bu fikr rivojlandi va tasdiqlandi. Bola miyasiga qanchalik kо‗p doimiy va xilma xil axborotlar oqimi kelsa, markaziy nerv tizimining funksional va anatomik jihatdan yetilishi shunchalik tez sodir bо‗ladi. Alohida funksional tizimlar rivojlanishini tezlashtirish imkoniyati muammosi xali tо‗liq о‗rganilmagan. Biroq, kelayotgan axborat oqimi bolaning yoshi, jismoniy va psixik xolatiga mos ravishda bо‗lishini hisobga olish lozim, chunki xar qanday ortiqcha yuklashlar markaziy nerv tizimi xolatiga salbiy ta‘sir kо‗rsatish mumkin. Klinik va psixolgo-pedagogik tekishirishlar, bu gurux bolalarida bilish faoliyatining xarakterli kamchiliklari mavjudligini kо‗rsatdi. Bunday bolalarninig oliy psixik faoliyatlarini tekshirish jarayoni, ularda alohida gnozis, praksis kо‗rinishlarining о‗choqli yetishmovchili mavjudligini kо‗rsatdi. Bu neyropsixologik va elektro ensefalografik tarqiqotlarda tasdiqlangan. Xususan, geometrik shakllardan nusxa olishdagi, rasm chizishdagi о‗ziga xos qiyinchiliklar, kо‗ruv-fazoviy gnozisning shakllanmaganligini kо‗rsatadi. 5 Bu guruxdagi kо‗pgina bolalar umumiy motor kamchiligi bilan farq qiladilar, ular bir harakat turidan ikkinchisiga qiyinchilik bilan о‗tadilar. U yoki bu harakatli vazifalarni avtomatik tarzda bajara olmaydilar va hattoki oddiy ritmlarni ham amalga oshirolmaydilar. Umumiy va oral praksisning buzilishi, bunday bolalr uchun xarakterdidir. Kо‗rsatilgan buzilishlar odatda fonematik idorok buzilishi bilan uyg‗unlashadi. Bunday bolalarda µissiy-irodaviy soµaning shakllanmaganligi aqliy ish qobiliyatining pastligi, µissiy labillik, goµida µarakat qо‗zg‗aluvchanligi, yuqori affektiv qо‗zg‗alish, kо‗pincha telbanamo qiliqlar va eyforiya turi bо‗yicha kо‗tarinki kayfiyat ustunligi holati bilan birgalikda namoyon bо‗ladi. Ularning ayrimlari uchun aksincha, yuqori darajadagi tormozlanganlik, ishonchsizlik, sustlik, mustaqil emaslik xarakterlidir. Bu bolalr odatda lanj, tashshabbussiz, kam harakat bо‗ladilar. Ularning faoliyati samarasiz xarakterga egadir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda nutqning tо‗liq rivojlanmasligi masalasi yuzasidan R.YE. Levina, V.K.Orfinskaya, S.A.Kovshikov va boshqalar nutq rivojlanishini turli yо‗nalishlarda aniqlab korreksion ishlar olib borish usullarini kо‗rsatganlar. N.N.Traugott nutqni rivojlantirishni tashkil etish; R.YE. Levina ―Gapirmaydigan bolalar nutqini о‗rganish‖; G.I. Jarenkova esa ―Nutqning tо‗liq rivojlanmasligida grammatik tushunchalarning egallashdagi qiyinchiliklarni aniqlaganlar. Nutqning tо‗liq rivojlanmasligi muammosi yuzasidan. Respublikasida L.R. Mо‗minova ―Maktabgacha tarbiya yoshidagi rivojlanmagan bolalarda korreksion- pedagok ishlar О‗zbekiston nutqi tо‗liq sistemasini ishlab chiqqanlar(1991y); ―Nutqning fonetik va fonematik tomonidan buzilishi va uni bartaraf etish yо‗llari‖ yuzasidan M.Y. Ayupova (1992y); ―Nutqning rivojlanmasligini sabablarini ikki tillilik blingivizm‖ natijasi ekanligini о‗z 6 tadqiqotlarida YE.A.Babayeva kо‗rsatib bergan. 1991 yilda I.G.Veretennikova «Tovushlar talaffuzini buzilishi» natijasida grammatik komponentlarini rivojlanmaganligini va kamchiliklarni korreksion ish yо‗llarini olib borilishi haqida ilmiy izlanishlar olib borganlar. X.M.Pо‗latova (1994) о‗z tadqiqot ishlarida ―Nutqning tо‗liq rivojlanmasligining sababini lug‗at boyligini rivojlanmasligini aniqlab lug‗at faoliyatini faollashtirish usullari‖ ni asoslab berganlar. Psixologiya fanida olimlar bilish faoliyatini о‗rganishga xissa qо‗shganlar. «Maxsus psixologiya» fanida Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyati keng о‗rganilmagan va tadqiqot ishlari olib borilmagan. Maxsus adabiyotlarni yetarli darajada emasligi tadqiqot mavzuimizning dolzarbligini bildiradi. Tadqiqot maqsadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlanish xususiyatlarini о‗rganish (tavsiyalar berish). Tadqiqot obyekti 5-6 yoshli maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar. Tadqiqot predmeti Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlantirish jarayoni. Tadqiqot vazifalari. - Muammo yuzasidan pedagogik-psixologik va maxsus adabiyotlar tahlili. - Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlanish xususiyatlarini tekshirish. - Bolalar bilish faoliyatini tekshirish natijalarini jadvallarda ifodalash. - Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlantirishni takomillashtirish (tavsiyalar berish) Tadqiqot metodlari - Muammo bо‗yicha pedagogik-psixologik va maxsus adabiyotlar rо‗yhatini tuzish ularni tahlil qilish; 7 - Maxsus maktabgacha ta‘lim muassasasi logopedi va tarbiyachi mashg‗ulotlarini kuzatish va tahlil qilish; - Logoped tarbiyachi, ota-onalar va nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilan suhbatlar о‗tkazish; - Tajriba – sinovlarni о‗tkazish, natijalarini jadvallarda tahlil qilish (tavsiyalar berish). Tadqiqotning metodologik asosi О‗zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi О‗zbekiston Respublikasi ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi (2012; 2013; 2014 yil), Qonuni (1997yil), Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, ―Milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasi‖, ―Ma‘naviyat haqidagi g‗oyalari‖, Davlat ta‘lim standarti, Barkamol avlod davlat dasturi, I.A.Karimovning barkamol avlod tarbiyasiga oid asarlari va nutqlari, Vazirlar Maxkamasi tomonidan qabul qilingan Davlat Dasturlari, О‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarorlari, Sharq mutafakkirlarining ma‘naviyat va milliy о‗zlikni anglash komil insonni tarbiyalash haqidagi falsafiy va axloqiy qarashlari, bolani jismonan va ruxan tarbiyalash haqidagi asarlari tashkil etadi. L.S.Vigotskiyning birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarning nomoyon bо‗lishi haqidagi ta‘limoti; R.YE.Levina tomonidan ishlab chiqilgan nutq nuqsonlarini taxlil qilish prinsiplari, nutqni о‗rganish va ontogenezda nutqni egallash qonunlari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish. Kirish, II bob. Xulosa va adabiyotlar rо‗yxatidan iborat. 8 I Bob. Muammoni о„rganishni ilmiy-nazariy asoslari. 1.1. Muammoni о„rganish yuzasidan pedagogik-psixologik va metodik adabiyotlar taxlili. Nutq buzilishlarini tahlil qilish tamoyillariga ta‘rif bergan dastlabki tadqiqotchilardan biri R.YE.Levina hisoblanadi. Bundan oldin ham kо‗pchilik olimlar nutq buzilishlari, ularning kelib chirqish sabablarini, bartaraf etish hamda fiqomulohazalar bildirganlar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa tibbiyotining nutq buzilishlarini о‗rganish borasida qо‗lga kiritgan muvaffaqiyatlarining katta ta‘siri bо‗lib, A.Kusmaul nutq buzilishlarining dastlabki turlari haqidagi yig‗ilgan tasavvurlarini tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi, atamalarni tartibga keltirdi. XX asr boshida chet ellik va rus tadqiqotchilari V.Oltushevskiy, G.Gutsman, E.Freshels, S.M. Dobrogayevlarning ishlarida asos qilib olindi. Buning umumiy tomoni kо‗p edi; etlopotogeneztik mezon bilan tо‗ldirilgan klinik yondashuv, buzilishlarning alohida turlari bilan kasallikning u yoki bu patalogik shakli о‗rtasidagi bog‗lanish, bunday xollarda nutq buzilishlari kо‗pincha u yoki bu kasallikning alomati sifatida talqin qilinar edi, shuningdek, tasnif tili bunda lotin va grekcha sо‗z yasovchi elementlaridan tashkil topgan atamalardan qо‗llanilgan. Tasniflar о‗rtasida buzilishlarni guruhlashning turli prinsiplari, shuningdek, u yoki bu mezonni tasniflashning muhimlik darajasiga bо‗lgan qarashlaridagi ayrim qarama-qarshiliklar bilan bog‗liq nomutanosibliklar ham kuzatiladi. Nutqiy sistema bosh miya a‘zolarining faoliyatiga asoslanadi. Ulardan har biri nutq faoliyatining о‗ziga xos vazifasini bajaradi. A.R.Luriya miya faoliyatini uchta funksional blokka ajratadi. 1-blok - bosh miya pо‗stlog‗i osti haqidagi bilimlarni о‗z ichiga oladi. U bosh miya qatlami tonusining normalligi va uning tetiklik holatini 9 ta‘minlaydi. 2-blok - orqa miya qatlami katta yarim sharlari bо‗laklarni о‗z ichiga oladi, tashqi dunyodan olingan sezgi axborotlarini qabul qiladi, qayta ishlaydi va saqdaydi. U bilish jarayonining amalga oshiradigan asosiy miya apparati hisoblanadi. Uning tuzilishi birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi doiralarga ajratadi. Birlamchi doira miya qatlamlarining proyeksion doiralaridir, uning neyronlari juda ham yuqori darajada о‗ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ularda alohida sezgi a‘zolaridan sezgi axborotlarini qabul qilish hodisasi yuz beradi. Miya qatlami apparatlarining birlamchi doiralari ustidan ikkilamchi doiralar qurilgandir. Ular birlamchi doira orqali olingan qо‗zg‗alishlarni tahlil qiladi. Ikkilamchi doiralar kabi о‗zining ixtisosiy modelligi (kо‗rish, eshitish)ni saqlaydi. Birlamchi va ikkilamchi doiralar u yoki bu analizatorlar (kо‗rish, eshitish)ning bosh miya qatlami birikmasini о‗zida namoyon etadi. Uchlamchi doiralar analizatorlarning miya kqtlami bо‗linmalarini о‗zgartirish doiralari hisoblanadi. Ular turli modallikda olingan sezgi axborotlarini tahlil, sintez, integratsiya qilish vazifasini о‗taydi. Ularning faoliyati asosida sintezlarning beqaror va tashqi darajasidan simvolik darajaga e‘tiborni qaratish munosabatlari murakkab logik-grammatik sо‗zlar qurilish haqidagi bilimlar bilan ish kо‗rishga о‗tish sodir bо‗ladi. 3-blok katta yarim sharlar qobig‗ining oldingi bо‗limlari (motor, motor oldi va old frontal soxa) doirani о‗z ichiga oladi. Bu blok inson faoliyatining rejalashtirish, moslashtirish va nazorat qilishni ta‘minlaydi. U, shuningdek, miya qobig‗i ostidagi a‘zolar faoliyati barcha sistemalarning tonusi va tetik holatini ular faoliyati oldiga qо‗yilgan vazifalarga muvofiq moslashtirishni amalga oshiradi. Nutq faoliyati barcha bloklarning birgalikda ishlash natijasida vujudga keladi. Shu bilan birga har bir blok nutq jarayonida alohida maxsus о‗ziga xos xususiyati bilan ishtirok etadi. Tadqiqotchilar bolalardagi nutq buzilishlari tasnifi masalalarini ishlab chiqishda ikkita yо‗nalishga ajraladilar. Birinchi yо‗nalish tarafdorlari nutq buzilishlarining umumiy logopediyaga daxldor an‘anaviy nomenklaturasini saqlab qoldilar. Lekin uni yangi 10 mazmun bilan boyitdilar. Boshqa yо‗nalish tarafdorlari an‘anaviy bо‗lgan nomenklaturani inkor etdilar va nutq buzilishlarining yangi guruhini tuzdilar. Shunday qilib, nutq buzilishining ikki turi tibbiy-pedagogik va psixolo-pedagogik va pedagogik turini R.YE.Levina asoslab berdi. Nutqning tо‗liq rivojlanmay qolishi turli xil murakkab nutqiy kamchilikdir, bunda nutq sistemasining tovush chiqarish va ma‘noli tomonlariga taalluqli barcha komponentlarining shakllanish jarayoni buzilgan bо‗ladi. Umumiy alomatlar sifatida quyidagilar qayd qilinadi; nutq rivojlanishining kech boshlanishi, lug‗at boyligining kamligi, agrammatizm, talaffuzdagi nuqsonlar, falmalar tuzilishidagi nuqsonlar. Nutqning bunday rivojlanmay qolishi turlicha darajalarda aks etishi mumkin; nutqning yо‗qolishi yoki uning noaniq bog‗lanishsiz holatidan mukammal holatigacha, lekin bunda fonetik va leksik grammatik rivojlanmay qolish elementlari bо‗ladi. Bolada nutq vositalarining shakllanganlik darajasiga qarab tо‗liq rivojlanmay qolishi uch darajaga bо‗linadi. P.K.Anoxin, A.N.Leontyev, A.R.Luriya va boshqa olimlarning olib borgan tadqiqotlariga kо‗ra, har qanday psixik funksiyalarning asosi alohida "markazlav" bо‗lmay, balki markaziy asab sistemasining turli joylarida joylashgan murakkab funksiyalar tuzumi hisoblanadi. Odam nutqi tushunarli va manoli bо‗lishi uchun nutq azolarining harakatlari aniq va tо‗g‗ri bо‗lishi kerak. Qadimgi grek faylasufi va shifokori Gippokrat bir qator nutq buzulishlarining sababini kо‗rsatib о‗ttan. Yana boshqa grek faylasufi Aristotel nutq hosil bо‗lish jarayonini periferik nutq apparatining anatomik tuzilishi bilan bog‗lab, anatomik tuzilishdagi kamchiliklarni nutq buzilishiga sabab qilib kо‗rsatgan. Yuqoridagilardan shuni aytish mumkin-ki, antik davr olimlarining tadqiqotlaridayoq nutq buzilishi sabablarini tushunishda ikki yо‗nalishga bо‗lishgan. Birinchi yо‗nalish Gippokrat nuqtai-nazari bо‗lib, bosh miyaning jarohatlanishi nutq buzilishlarining kelib chiqishiga sabab bо‗luvchi bosh omil ekanligi takidlangan. Ikkinchi yо‗nalish Aristotelga tegishli bо‗lib, periferik nutq apparatining buzilishlarining sababi etib kо‗rsatilgan. Nutq buzilishlari etiologiyasida bosh miya jarohatlanishining "о‗z о‗rni" borligini eramizdan 400 ming yil avval Gippokrat 11 tomonidan aytilgan bо‗lsa, bunga haqiqiy ilmiy tasdiq 1 1 - yilda fransuz shifokori Pol Broka tomonidan bosh miyada nutq markazi mavjudligi va bu markaz jarohatlanish buzilishini keltirib chiqaruvchi omillarni kо‗rsatib berilgandan sо‗ngina berilgandir. Xuddi shunga о‗xshash kashfiyot yilda Vernike tomonidan ham amalga oshirilgan. S.M. Dobrogayev nutq buzulishlari sabablari orsida quyidagilarni ajratib kо‗rsatdi. 1. Oliy nerv faoliyati kasalliklari. 2. Anatomik nutq apparatida patalogik о‗zgarishlar. 3. Bolalikdan tarbiyaning yetishmasligi. 4. Organizmning umumiy nevropatik holati. M.YE.Xvatsev nutq buzulishi sabablarini ichki va tashqi omillarga ajratadi. Shu bilan birga organik (anatomik-fiziologik), (morfologik) funksional (psixogek) ijtimoiy psixologik va psixo-nevrologik sabablarni ajratib kо‗rsatdi. Funksional sabablarni M.YE.Xvatsev, I.P.Pavlov ta‘limoti orqali tushuntirdi. Bu talimot markaziy nerv sistemasida qо‗zg‗alish va tormozlanish jarayonlarining о‗zaro munosabatini buzilishi haqida bо‗lib, M.YE.Xvatsev bu orqali organik va funksional, markaziy va periferik sabablarning о‗zaro munosabati mavjudligini takidlaydi. Nutq buzilishlari sababi deganda - organizmga tashqi yoki ichki zararli omilning ta‘sir etishi yoki ularning о‗zaro aloqasini tushunish mumkin, qaysiki, bu nutq buzilishi xususiyatini aniqlaydi. Nutq buzilishining umumiy kо‗rinishi kо‗pchilik olimlar va tadqiqotchilar har xil fikrlarida isbotladilar. Rivojlanish anomaliyasini bartaraf etishda, tarbiya muhim rol о‗ynaydi. Chunki bola hayotining bu davri psixologik rivojlanishining kо‗plab tomonlari, sensor va motor sohasining shakllanishi uchun sinteziv hisoblanadi. Bu davrda ruhiy funksiyalar о‗zining optimal rivojlanish yо‗lini о‗taydi, о‗zaro aloqalarda ham umuman ongda murakkab tabaqalanish yuz beradi. Anomal bolalarni tabaqalashtirilgan tarzda tarbiyalash va о‗qitish tizimining ilmiy asoslarini yaratish turli nutq nuqsonlarini har tomonlama chuqur о‗rganishni talab etadi. N.A.Vlasova bо‗yicha ruhiy rivojlanishi erta 12 korreksiyalash muammosini ishlab chiqish va shu munosabat bilan maktabgacha yoshdagi barcha toifadagi anomal bolalar uchun maktabgacha tarbiya muassasalarining tabaqalashtirilgan tarmog‗ini kengaytirish, bola hayotining dastlabki yillaridan boshlab tarbiyalash va о‗qitishning korreksion tizimini yaratish maqsadida kompleks eksperimental tadqiqotlar olib borishni tashkil etish defektologiyaning yangi yо‗nalishlaridan biri bо‗lib, u anomal bolalar rivojlanishidagi kamchiliklarni bartaraf etishning yо‗llarini izlash jarayonida shakllanadi. Bu yо‗nalish maktabgacha yoshdagi bolalar bilan korreksion ish olib borishning tahminiy dasturini taklif etadi, bunda ishlab chiqiladigan dastur faqat u yoki bu malaka va bilimlarni shakllantirishgina emas, balki, bola uchun zarur bо‗lgan yangi bilim, funksiya buzilishidan yetadigan zararni kamaytirishi, rivojlanishidagi umumiy anomaliyani korreksiyalash vositalarini shakllantirish, ikkilamchi nutq buzilishlarining oldini olish va bartaraf etishga kо‗maklashish zarur. Bir darajadan ikkinchi darajaga о‗tish yangi til imkoniyatlarini paydo bо‗lishi, nutqiy faollikning oshishi, nutqning sabablilik asoslarini о‗zgarishi va unga predmet-ma‘noli mazmunini о‗sishi, tо‗ldiruvchi imkoniyatlarini shakllanishi bilan aniqlanadi. Bolaning individual siljishi tempi birlamchi nuqsonning birligi va uning kо‗rinishi bilan belgilanadi. Nonutqiy jarayonlarni tо‗g‗ri baholash nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar aniq rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ularning о‗rnini tо‗ldirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarni shunga о‗xshash nutqiy rivojlanishi orqada qolgan bolalardan farq qilishi kerak. Shuni nazarda tutish kerakki, nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda odatiy muddatlarda kundalik sо‗zlashni nutqini tushunish, atrof-muhitga bо‗lgan xissiy tanlash munosabati rivojlanadi. Nutqiy va ruhiy rivojlanish о‗rtasidagi aloqaning yо‗qolishi diagnostik belgilardan biri bо‗lib xizmat qilishi mumkin. Bu belgi bunday bolalarning ruhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan kо‗ra ancha о‗tib borishda namoyon bо‗ladi. Ularni ajratib turadigan narsa nutqiy kamchiliklarga tanqidiy qarashlaridir. Nutqning boshlang‗ich patologiyasi nutqiy 13 intellekti meyordagidek ishlashga xalaqit qilib, ma‘lum darajada saqlanib qolgan aqliy qobiliyatlari shakllanishini orqaga tortadi. Ammo sо‗zlashuv nutqi yuzaga kelish va xususan nutqiy qiyinchiliklar yо‗qolib borishi bilan ularning intellektual rivojlanishi normaga yaqinlashadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmaganlikni nutqiy rivojlanishini orqada qolishi kabi kо‗rinishlardan farq qilish uchun analizni chuqur о‗rgatib chiqish va bolaning nutqiy kо‗nikmalarini tahlil qilib chiqish kerak bо‗ladi. Anamnezda kо‗p hollarda markaziy nerv sistemasida katta buzilishlar haqidagi ma‘lumotlar berilmaydi, bu esa motorli vazifalarda, ruhiy ta‘mirlanishlarida va umuman xulqida katta saqlanish ta‘minlaydi. Faqatgina yengil tug‗ma jarohati mavjudligi, bolaning ilk davridagi davomli somatik kasalliklar mavjud bо‗ladi: noqulay nutqiy muhit ta‘siri tarbiyadagi xatoliklar, muloqotning yetishmasligi va nutqiy rivojlanishi normal borishni sekinlashtiruvchi omillar qatoriga kiritishi mumkin. Bunday xollarda, eng avval, nutqiy kamchilikni qaytarish dinamikasi о‗ziga diqqatini qaratadi. Nutqiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarda nutqiy xatolar nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Bunday bolalarda nutqiy kо‗nikmalar hajmi normasi ortda qoladi, ularga о‗zidan kichik bо‗lgan bolalarga xos xatoliklarga yо‗l qо‗yish odatdir. Yosh normativlardan ma‘lum darajadagi cheklanishlarga (xususan, tovushlar doirasidan) qaramay, bolalar nutqi uning kommunikativ vazifalarni ta‘minlaydi, ba‘zi hollarda esa aytarli tо‗la xulqning boshqaruvchisi hisoblanadi. Ularda о‗z-о‗zidan (spontan) rivojlanishga intilish, ishlab chiqilgan nutqiy kо‗nikmalardan erkin munosabatlarda foydalanish ancha aniq ifoda etiladi, bu esa nutqiy kamchiliklarni maktabga chiqqunga qadar tо‗ldirib turish imkonini beradi. R.YE.Levina о‗zining tadqiqot ishlarida alohida nutqiy kamchiliklarning kо‗rinishini ifodalash va til vositalari holatini hamda kommunikativ jarayonlarini aks ettiruvchi bir qator kо‗rsatmalar bо‗yicha bolaning anomal rivojlanish holatini tasavvur etishdan ilgari sо‗rilishiga imkon beruvchi materiallarni ishlab chiqdi. 14 Anomal nutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishni о‗rganish asosida past darajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga о‗tishni belgilovchi о‗ziga xos qonuniyatlar ham ochib berildi. Har bir daraja о‗sha bog‗liq nutq komponentlarini shakllanishni orqaga tortuvchi birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarning namoyon bо‗lishi ma‘lum nisbatlari bilan xarakterlanadi. О‗yin olimlar tadqiqotlariga kо‗ra mehnat va о‗qish bilan birgalikda faoliyatning asosiy turlaridan hisoblanadi. Psixologlarning ta‘kidlalaricha, о‗yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning о‗zini о‗zi boshqarish, о‗z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental extiyojlariga tayanadi. О‗yin ijtimoiy tajribalarni о‗zlashtirish va qayta yaratishga yо‗galgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning о‗z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. Ayrim hollarda esa bola о‗z о‗yinida oldin kattalar mehnatiga taqlid qiladi,keyinchalik ularning mehnatida qatnashadi.О‗yin yosh avlodni mehnatga tayyorlaydi.Bolalar о‗yinini bunday tushunish birinchi marta K.D.Ushinskiy tomonidan ta‘riflab berilgan edi.U о‗z asarlarida bolalar о‗yinning mazmuni, ularning hayotdan olgan taassurotlari bilan belgilanib, ular shaxsining shakllanishiga ta‘sir etadi,deb yozadi. Bu fikrni P.F.Lesgaft ham tasdiqlab, bolalar о‗z о‗yinlarida tevarak atrofdan olgan taassurotlarni aks ettiradilar,deydi.Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida kata ahamiyatga egadir. Bolalarning о‗yini nazariyasiga .A.Flerina, YE.I. Tixeyeva, YE.A.Arkin kabi olimlar asos soldilar, keyinchalik R.Y.Lextman-Abramovich, N.M.Aksarina, A.P.Usova, D.V.Mendjeritskaya, R.I.Jukovskaya, T.A.Markova, S.L.Novosyolova, YE.V.Zvorigina (21) va boshqalarning tadqiqot ishlari bolalar о‗yini mavzusini ishlab chiqishga bag‗ishlanadi. A.V.Zaporojets bolalar о‗yinin ilk yoshdan boshlab kuzatib borishi natijasida uni harakatga keltiruvchi sabablar, rivojlanish qonuniyatlari, har xil yosh 15 bosqichlarida bolalar о‗yinning о‗ziga xos tomonlari, mazmuni va tuzilishini о‗rganish zarurligini ta‘kidlaydi. О‗yin bola uchun haqiqiy hayotdir. Agar tarbiyachi bolalar о‗yinini oqilona tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishish mumkin. A.P. Usava shunday degan edi: ―Bolalar hayoti va faoliyatini tо‗g‗ri tashkil tashkil etish – ularni tо‗g‗ri tarbiyalash demakdir. Bolalarni tarbiyalashda о‗yin shuning uchun ham samarali natija beradiki, о‗yinda bola yashashni о‗rganmaydi., balki о‗z hayoti bilan yashaydi. Bola nutqining tо‗g‗ri rivojlanishi nafaqat fonematik idrok va nutqning talaffuz tomonining rivojlanish darajasi, balki, atrofdagilar nutqida hamda shaxsiy nutqda sо‗zning tovush tarkibini farqlash imkoniyati bilan belgilanadi.Maktabgacha tarbiya yoshdagi rivojlanuvchi nutqning asosiy funksiyalaridan biri – kommunikativ funksiya yoki muloqot funksiyasidir. Ilk bolalik chog‗idanoq bola nutqdan muloqot vositasi sifatida foydalanadi. Muloqot kattalar va kattaning ishtirokidagi aniq vaziyat bois yuzaga keladi. U yoki bu harakatlar va predmktlar bois aniq vaziyatda muloqot etish vaziyatli nutq yordamiga amalga oshadi. Mazkur nutq biron- bir faoliyat bilan bog‗liq ravishda yoki yangi predmetlar yoki voqeahodisalar bilan tanishish davomida yuzaga keluvchi savollarni, savollarga javoblarni, ma‘lum talabalarni ifodalaydi. Muloqot deganda о‗zaro munosabatlarning shakllanishi rо‗yobga chiqarilishi va nomoyon bо‗lishini ta‘minlovchi infarmatsion ematsional va predmetli о‗zaro ta‘sir jarayoni tushuniladi. Bola shaxsining shakllanishida muloqatning roli benihoya kattadir. Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada qanday shaxsiy sifatlarning tarkib topishi kо‗p jixatdan uning atrofdagilar bilan bо‗lgan о‗zaro munosabati xarakterga bog‗liqdir. 16 1.2. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar nutq faoliyatining о„ziga xos xususiyatlari Nutqning tо‗liq rivojlanmaganligi muammosini ilk bor nazariy jihatdan R.YE.Levina asoslab bergan. Nutqning tо‗liq rivojlanmaganligi deb, intellekti normada bо‗lgan nutqning fonetik-fonematik, leksik-grammatik tomondan rivojlanmaganligiga aytiladi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda tovushlar talaffuzi va ularni eshitib farqlash u yoki bu darajada buzilgan bо‗ladi, morfemalar sistemasini о‗zlashtirish kо‗nikmalari yaxshi egallanmaydi. Lug‗at boyligi yosh normasidan ham miqdor ham sifat kо‗rsatkichlari bо‗yicha orqada qoladi; bog‗lanishli nutq yetarlicha rivojlanmaydi. (V.K.Vorobyeva, B.M.Grinshpun, V.P.Gluxova, R.YE.Levina, G.B.Filicheva, G.V.Chirkina).(8) Nutqning tо‗liq rivojlanmaganligi bolalarda nutqiy potologiyaning tobora murakkab shakllari: alaliya, afaziya, shuningdek, rinolaliya, dizartriya, duduqlanish xollarda - qachonki bir paytning о‗zida lug‗at boyligi yetishmasligi, nutqning grammatik kо‗rilishi va fonetik-fonematik rivojlanishida nuqsonlar aniqlanganida kuzatiladi. Bunday bolalarning nutqiy tajribasi cheklangan, til vositalari takomillashmagan bо‗ladi. Nutqiy muloqotga ehtiyoj yetarlicha qondirilmaydi. Sо‗zlashuv nutqi, qashshoq, kam sо‗zli ma‘lum vaziyat bilan uzviy bog‗liq va shu vaziyatdan tashqarida tushunchalarsiz bо‗lib qoladi. Bog‗lanishli monologik nutq mavjud bо‗lmaydi yo katta qiyinchilik bilan rivojlanadi va sifat jihatdan о‗ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Nuqson tabiatining turlari har xil bо‗lishiga qaramay bunday bolalarda nutqiy faoliyat tizimining buzilishini kо‗rsatuvchi bir xil belgilar mavjud bо‗ladi. Eng asosiy belgilardan biri nutqni ancha kech shakllanishi hisoblanadi; birinchi sо‗zlar 3-4 yoshda, ba‘zan esa, 5 yoshda paydo bо‗ladi. Nutqning grammatikasi buzilgan va fonetik tuzilishi aniq emas. Birinchi qarashda unga aytilgan gapni tushunish deyarli yaxshi hisoblanganida mazmunli (ekspressiv) nutqning ortda qolishi ancha aniq kо‗rsatkich hisoblanadi. Bunday bolalarning nutqi tushunarli emas. Nutqiy faollik yetarli emasligi kuzatiladi, yoshi ulg‗ayib borgan sari unga maxsus 17 ta‘lim berilmasa, keskin pasayib ketadi. Biroq bolalar о‗z nuqsoniga ancha tanqidiy qaraydilar. Nuqsonli nutqiy faoliyat bolalarda sensorli, intellektual va affektiv irodaviy sohalari shakllanishiga salbiy ta‘sir kо‗rsatadi. Diqqat-e‘tiborning yetarli darajada mustahkam emasligi, uning boshqarish imkoniyatlari cheklanganligi kuzatiladi. Bolalarda ma‘noli, mantiqiy xotirasi nisbatan saqlanib qolgan bо‗lsa ham, ularning verbal xotirasi pasaygan eslab qolish maxsuldorligi zararlangan bо‗ladi, ular murakkab kо‗rsatmalarni, topshiriqlarning ketma-ketlik tartibini va elementlarini esdan chiqarib qо‗yadilar. Juda ham bо‗sh bolalarda esga olish faolligi past bо‗lishi, idrok etish faoliyatining rivojlanish imkoniyatlarini cheklanganligi bilan tо‗ldiriladi. Nutqiy buzilish va psixik rivojlanishning boshqa tomonlari о‗rtasidagi bog‗liqliq tafakkurning о‗ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Bolalar о‗z yoshiga mos fikrlash operatsiyalarini egallab olishni umumiy tо‗la shart-sharoitlarga ega bо‗lib turib, ularda sо‗z mantiqiy tafakkur rivojlanishi ortda qoladi va bunday bolalar maxsus о‗qitishsiz analiz-sintez, taqqoslash va umumlashtirishni egallashda qiyinchilikka duch keladilar. Umumiy jismoniy xolsizlanish va logomotor (harakatlanish) vazifalari sust rivojlanishi bilan birga harakatlarining rivojlanishida ba‘zi bir ortda qolishlar ham ularga xosdir. Bular harakatni boshqarish yomonligi, meyorli harakatlarni bajarishda ishoncheizligi, bajarish tezligi va chaqqonligining pasayishi bilan ifoda etiladi. Eng katta qiyinchiliklar sо‗z kо‗rsatmalari bо‗yicha harakatlarni bajarishda aniqlanadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar normal rivojlangan bolalardan topshiriqni bajarishda masofa vaqt, tafakkur kо‗rsatkichlarida ortda qoladilar, xarakatlar ketma-ketlik tartibini buzib, uni tashkil etuvchi qismlarni qoldirib ketadilar. Masalan: tо‗pni qо‗ldan-qо‗lga yumalatish, uni katta bо‗lmagan masofadan uzatish, qо‗lni almashtirib tо‗pni yerga urish, chap va ung oyog‗ida sakrash, musiqa eshitib ritmik xarakatlar bajarish. Nonutqiy jarayonlarni tо‗g‗ri baxolash nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar atinik rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ularning о‗rnini tо‗ldirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarni shunga 18 о‗xshash - nutqiy rivojlanishi orqada qolgan bolalardan farq qilishi kerak. Shuni nazarda tutish kerakki, nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda odatiy muddatlarda kundalik sо‗zlashni nutqini tushunish, atrof-muhitga bо‗lgan hissiy tanlash munosabati rivojlanadi. Nutqiy va ruhiy rivojlanish о‗rtasidagi aloqaning yо‗qolishi diagnostik belgilardan biri bо‗lib xizmat qilishi mumkin. Bu belgi bunday bolalarning ruhiy rivojlanishi odatda nutqiy rivojlanishdan kо‗ra ancha о‗tib borishda namoyon bо‗ladi. Ularni ajratib turadigan narsa nutqiy kamchiliklarga tanqidiy qarashlaridir. Nutqning boshlang‗ich patologiyasi nutqiy intellekti meyordagidek ishlashga halaqit qilib, ma‘lum darajada saqlanib qolgan akliy qobiliyatlari shakllanishini orqaga tortadi. Ammo sо‗zlashuv nutqi yuzaga kelish va xususan nutqiy qiyinchiliklar yо‗qolib borishi bilan ularning intellektual rivojlanishi normaga yaqinlashadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmaganlikni nutqiy rivojlanishini orqada qolishi kabi kо‗rinishlardan farq qilish uchun analizni chuqur о‗rgatib chiqish va bolaning nutqiy kо‗nikmalarini tahlil qilib chiqish kerak bо‗ladi. Anamnezda kо‗p hollarda markaziy nerv sistemasida katta buzilishlar haqidagi ma‘lumotlar berilmaydi, bu esa motorli vazifalarda, ruhiy ta‘mirlanishlarida va umuman xulqida katta saqlanish ta‘minlaydi. Faqatgina yengil tug‗ma jarohati mavjudligi, bolaning ilk davridagi davomli somatik kasalliklar mavjud bо‗ladi: noqulay nutqiy muhit ta‘siri tarbiyadagi xatoliklar, muloqotning yetishmasligi va nutqiy rivojlanishi normal borishni sekinlashtiruvchi omillar qatoriga kiritishi mumkin. Bunday xollarda, eng avval, nutqiy kamchilikni qaytarish dinamikasi о‗ziga diqqatini qaratadi. Nutqiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarda nutqiy xatolar nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Bunday bolalarda nutqiy kо‗nikmalar hajmi normasi ortda qoladi, ularga о‗zidan kichik bо‗lgan bolalarga xos xatoliklarga yо‗l qо‗yish odatdir. Yosh normativlardan ma‘lum darajadagi cheklanishlarga (xususan, tovushlar doirasidan) qaramay, bolalar nutqi uning kommunikativ vazifalarni ta‘minlaydi, ba‘zi xollarda esa aytarli tо‗la xulqning 19 boshqaruvchisi hisoblanadi. Ularda о‗z-о‗zidan (spontan) rivojlanishga intilish, ishlab chiqilgan nutqiy kо‗nikmalardan erkin munosabatlarda foydalanish ancha aniq ifoda etiladi, bu esa nutqiy kamchiliklarni maktabga chiqqunga qadar tо‗ldirib turish imkonini beradi. R.YE.Levina о‗zining tadqiqot ishlarida alohida nutqiy kamchiliklarning kо‗rinishini ifodalash va til vositalari xolatini hamda kommunikativ jarayonlarini aks ettiruvchi bir qator kо‗rsatmalar bо‗yicha bolaning anomal rivojlanish xolatini tasavvur etishdan ilgari surilishiga imkon beruvchi materiallarni ishlab chiqdi. Anomal nutqiy rivojlanishni bosqichma-bosqich dinamik tuzilishni о‗rganish asosida past darajadagi rivojlanishdan yanada yuqoriga о‗tishni belgilovchi о‗ziga xos qonuniyatlar ham ochib berildi. Har bir daraja о‗sha bog‗liq nutq komponentlarini shakllanishni orqaga tortuvchi birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarning namoyon bо‗lishi ma‘lum nisbatlari bilan xarakterlanadi. Bir darajadan ikkinchi darajaga о‗tish yangi til imkoniyatlarini paydo bо‗lishi, nutqiy faollikning oshishi, nutqning sabablilik asoslarini о‗zgarishi va unga predmet-ma‘noli mazmunini о‗sishi tо‗ldiruvchi imkoniyatlarini shakllanishi bilan aniqlanadi. Bolaning individual siljishi tempi birlamchi nuqsonning birligi va uning kо‗rinishi bilan belgilanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, katta-kichikligi va rangi bilan tanishtirish hamda ularda bu xossalarni tо‗g‗ri idrok qilish kо‗nikmalarini rivojlantirish masalasi sensor tarbiya sohasiga kiradi. Bu tarbiya qanchalik tо‗g‗ri xal qilinsa, bolalarning faqat aqliy tarbiyasigina emas, balki estetik, jismoniy va xatto ahloqiy tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli bо‗ladi. YA‘ni bola umuman samarali rivojlanib boradi. Nutqning tо‗liq rivojlanmaganligini R.YE.Levina uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarning umuman yо‗q bо‗lishidan to fonetik-fonematik va leksikgrammatik jihatdan rivojlanmaganlik elementlariga ega bо‗lgan mukammal nutq buzilishigacha. 20 Nutq tо‗liq rivojlanmaganlikning 1-darajasi nutqning bо‗lmasligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalar nutqsiz bolalardir.4-6 yoshdagi bunday bolalarning lug‗at boyligi kambag‗al, noaniq bо‗ladi.Nutqiy tovushga taqlid qilish, tovushlar kompleksi bilan chegaralangan bо‗ladi.Narsa va hodisalarning farq qilmagan holda ifodalash, sо‗zlarning kо‗p ma‘noga ega bо‗lishi xarakterli xususiyat hisoblanadi: ―tu tu‖ mashina paravoz, samolyot, qayiq; ―taq‖- yiqildi, tushirib yubordi,sindirdi,buzdi. Bu bolalarning passiv lug‗ati aktiv lug‗atiga nisbatan ancha boyroq lekin nutqni tushunish pasaygan bо‗ladi, ular kо‗p sо‗zlarning ma‘nosini tushunmaydilar. Tovushlar talaffuzida turg‗unlik bо‗lmaydi, tovushlar bir biri bilan almashtiriladi, fonematik о‗quv buzilgan bо‗ladi. Nutq tо‗liq rivojlanmaganligining bu darajasiga ega bо‗lgan bolalar uchun tovushlar analizi bо‗yicha berilgan topshiriqlar tushunarsiz bо‗ladi. Nutq tо‗liq rivojlanmaganlikning 2-darajasi dastlabki keng qо‗llaniladigan odatdagi bо‗lishi bilan harakterlanadi.Bolalar oddiy jumlalardan foydalana biladilar, ma‘lum lug‗at boyligiga ega bо‗ladilar. Ular narsalar, hodisalar, alohida belgilar nomini ajrata oladilar. Lekin bunday bolalarda nutqning qо‗pol darajada rivojlanmaganligi yaqqol ifodalangan bо‗ladi. Ular ikki-uch sо‗zdan iborat gaplardan foydalanadilar. Lug‗at boyligi shu yoshga mos keladigan normadan kam bо‗ladi. Umumlashtiruvchi sо‗zlarni bilmaslik kuzatiladi. Harakat, belgisini bildiruvchi sо‗zlardan foydalanishda qiyinchiliklar kuzatiladi, predmet nomini va boshqa belgilarni bilmaydilar. Kelishik formalarini chalkashtiradilar, fe‘l sonini ot soniga moslashtira olmaydilar. Nutqning fonetik tomoni shu yoshga mos keluvchi normadan orqada qoladi. Shunday kamchilikka ega bо‗lgan bolalar bо‗g‗inlar о‗rnini almashtiradilar, undoshlar ketma- ket keladigan tovushni qisqartiradilar. Nutq tо‗liq rivojlanmaganligining 3-darajasi nutqda leksik grammatik va fonetik-fonematik jihatdan rivojlanmaganlik elementlari kuzatiladi. Bolalar nutqqa ega bо‗lgan holda kishilar bilan aloqa bog‗lay oladilar, lekin buni ota-ona ishtirokida, 21 ularning muayyan tushuntirishlari yordamida bajaradilar. Bunday bolalar uchun erkin holda aloqada bо‗lish juda qiyin. Tovushlarni talaffuz qilishda ularni bir-biridan ajrata olmaslik, tovushlar guruhini artikulyatsiya jihatdan osonroq bо‗lgan tovushlarga almashtirish ba‘zi hollarda tovushlarni buzib talaffuz qilish bu bolalar uchun xarakterlidir. Lug‗at xam orqada qolgan bо‗ladi, lug‗at boyligi analizida leksik holatlarning о‗ziga xosligi kо‗rinadi. Tekshirishda gaplarda, sо‗zlarni oxirgacha gapirmaslik kabi turg‗un grammatik xatolar kuzatiladi. Kо‗pchilik hollarda ular qо‗shimcha qо‗shilish bilan sо‗z ma‘nosining о‗zgarshini tushunib etmaydilar. 1- Bob yuzasidan xulosa Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutqining о‗ziga xos xususiyatlari yuzasidan pedagogik psixologik adabiyotlar taxlili nutq rivojlanmasligining kelib chiqish ontogneziga bog‗liqliligi va nutqning rivojlantirish yо‗llarining shart-sharoitlari xaqidagi ma‘lumotlarini adabiyotlar taxlili kо‗rsatdi. Bola nutqining rivojlanishi nerv sistemasidagi jaroxat о‗choqlargi bog‗liqligi va ularni nutqning barcha komponentlarini ta‘sir xususiyatlari nutq rivojlanmasligining darajalarida kо‗rsatilgan. Nutqning rivojlanishi tafakkur rivojlanishi bilan bog‗liq bо‗lganligi sababli , bola nutqidagi barcha nutq komponentlarining qay darajada rivojlanishiga bog‗liqdir. Bu komponentlarni rivojlanishi bolaning nerv sistemasini о‗sishi, ta‘lim- tarbiyaning tо‗g‗ri olib borilishi bilan bog‗liq bо‗ladi. Bolaning nutqi tevarak- atrof va undagi kishilar mehnati о‗rtoqlari va kattalar bilan muloqot asosida rivojlanib boradi. Har qanday nutq nuqsonlarida korreksion ishlarning olib borilishi kabi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutq faoliyatini faollashtirishda bilish faoliyatlarini rivojlantirishning axamiyati kattadir. Chunki bilish faoliyatlarni rivojlantirmasdan turib nutqni rivojlantirish katta qiyinchiliklarga olib keladi. Muammoning dolzarbligi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini xolatini о‗rganish va korreksion ishlarni tо‗g‗ri olib borishdan iboratdir. 22 II BOB. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatining rivojlanish xolatini о„rganish 2.1. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni. Psixologik nuqtai nazardan insonning bilish jarayonlariga diqqat, sezgi, idrok, xotira, tafakkur xayol kabi jarayonlar kirib insoning bolalikdan rivojlanishi mobaynida ushbu jarayonlar ham turli faoliyatlarda rivojlanib boradi.Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlaydigan, yо‗naltirilgan tusdaligidan iborat. Tevarak atrofdagi olamning kо‗plab ta‘sirlari orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir faraz qiladi, nima haqidadair fikr yuritadi, о‗ylaydi. Ongning bu xossasisini uning diqqat kabi xususiyati bilan о‗zaro bog‗liq deb hisoblashadi. Diqqat bilish jarayonlaridan farqli о‗laroq, о‗zining alohida mazmuniga ega emas, u barcha bilish jarayonlarining individning hissiy aqliy jо‗shqin jixatidir. Diqqat yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yо‗naltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Diqqat sezgi , xotira, tafakkur va harakat jarayonlarida namoyon bо‗lishi mumkin. Bog‗chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nixoyatda beqaror bо‗lishi bilan harakterlanadi. Masalan, bolaga yangi о‗yinchoq bersangiz о‗yinchoqni juda qiziqib kо‗ra boshlaydi, lekin ayni shu paytda yana bir boshqa о‗yinchoqni kо‗rsatilsa, birinchi о‗yinchoqni tashlab ikkinchiga talpinadi. Bu yoshdagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish protseslarining kuchsizligi bilan bog‗liqdir. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‗oyat beqaror bо‗lishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan ham bog‗liqdir. Bog‗cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq, kichik yoshdagi bog‗cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‗cha bolalarida kun sayin paydo bо‗ladigan yangi-yangi qiziqishlar о‗yin faoliyatining xilma -xil bо‗la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta- sekin takomillashtirib boradi. 23 Bola xotirasining nutqning о‗sishi juda katta axamiyatga ega . Bu davrda bola narsa va xodisalarni faqat bevosita kо‗rish orqali emas, balki shu narsa va hodisalarning nomlari orqali idrok qila oladigan bо‗ladi. Bundan tashqari ham ular kattalardan sо‗rab, bilib olish, eshitish orqali ham, о‗z xotiralarini boyitadilar. Kichik yoshdagi bolalar dastavval mexanik ravishda ya‘ni , ma‘nosiga tushunmasdan esda olib qolaveradi. Buning о‗ziga xos jixti bor. Birinchidan bolalarda turmush tajribasi juda oz bо‗ladi, ular kо‗p narsani xali mutlaqo bilmaydilar, lekin xayotda tо‗qnash kelganlari sababli eslarida olib qoladilar. Ikkinchidan, bolalar asab tizimining plastikligi, ya‘ni, juda egiluvchanligi kattalarnikidan xam ustunroq bо‗ladi. Ana shu sababli bolalarga mexanik esda olib qolish xech qanday qiyinchilik tug‗dirmaydi. Bolalarda ma‘nosiga tushunib esda olib qolish ham juda erta rivojlanana boshlaydi. Masalan, ilk bolalik davridagi о‗zlari yoqtirgan xikoyalarning ayrim qahramonlarini yaxshi kо‗radilar, ba‘zilarini yomon kо‗radilar. Umuman hikoyalarning mazmuni bolalarga ta‘sir qilib ularda ma‘lum tuyg‗u- xissiyotlarni uyg‗otadi, bu esa bolalar hikoyaning mazmunini tushunayotganliklaridan darak beradi. Bolalar xotirasini rivojlanishida kattalarning nutqi bolalar bilan bо‗ladigan muloqati katta rol о‗ynaydi. Xotirani rivojlanishi bog‗cha yoshidagi bolalarda ularning ta‘limtarbiyasida amalga oshiriladi. Tafakkur bolaning bog‗cha yoshidagi davridan juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog‗cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining anchagina kо‗payishi, ikkinchidan bu davrda bolalar nutqining nisbatan yaxshi о‗sgan bо‗lishi, uchinchidan esa, bog‗chada harakatlar qilish imkoniyatiga ega bо‗lishidir. Bog‗cha yoshidagi bolalar о‗zlaring mustaqil harakatlari davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish va nihoyat umumlashtirish kabi fikr qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi. Bog‗cha yoshidagi bolalarda xar xil soxalarga doir savollarning tug‗ilishi ular tafakkurining shakillanayotganligidan darak beradi. Shuning uchun bolalarning savollariga doimo axamiyat bilan qarash kerak. Bola о‗z savoliga javob topa olmasa yoki katta odamlar 24 savoliga axamiyat brmasalar, undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Lekin bog‗cha yoshidagi bolalarning hamma savollarigi javob berish qiyin, chunki ular о‗zlari xali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va hodisalar xaqida xam savol beraveradilar. Odatda har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushuna olmasdan, biron narsadan taajublanish,hayron qolish natijasida hosil bо‗ladi. Juda kо‗p ota- onalar va ayrim tarbiyachilarga ortiqcharoq savol bersalar, ularni ―kо‗p maxmadona bо‗ma‖, Sen bunday gaplarni qayerdan о‗rganding‖ – deb jerkib tashlaydilar. Bolalar beradiga savollarning juda qiziq bо‗lishiga bir necha sabablar bor. – Birinchidan, bog‗cha yoshidagi bolalao , tevarak – atrofdagi narsa va xodisalarni qanday bо‗lsa, shandayligicha yani yaxlit xolda xuddi rasmdagidek aks ettiradilar. - Ikkinchidan ularda katta odamlardagidek idrok qiladigan narsa va hodisalarni chuqur analiz va sintez qilish xususiyati xali о‗smagan bо‗ladi. - Uchinchidan ularda turli tabiat va jamiyat xodisalarga doir ilmiy tushunchalar xali tarkib topmagan bо‗ladi. - Tо‗rtinchidan, ularning turmush tajribalari juda oz bо‗ladi.Bog‗cha yoshidagi bolalarning beradigan savollridan ular tafakkurining konkret obrazli xarakterga ekanligi ham kо‗rinib turadi.Masalan, bolalar quydagi savollarni berishadi: ―Bulutlar nega yuradi?, Osmon katta –mi? yoki yer katta-mi?. - Ayrim bolalar xaddan tashqar kо‗p savollar beradilar. Boshqa bolalar esa xech qachon savol bermaydilar. Nutqiy buzilish va psixik rivojlanishning boshqa tomonlari о‗rtasidagi bog‗liqliq tafakkurning о‗ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Bolalar о‗z yoshiga mos fikrlash operatsiyalarini egallab olishni umumiy tо‗la shart-sharoitlarga ega bо‗lib turib, ularda sо‗z mantiqiy tafakkur rivojlanishi ortda qoladi va bunday bolalar maxsus о‗qitishsiz analiz-sintez, taqqoslash va umumlashtirishni egallashda qiyinchilikka duch keladilar. Umumiy jismoniy xolsizlanish va lokomoter (harakatlanish) vazifalari sust rivojlanishi bilan birga harakatlarining rivojlanishida 25 ba‘zi bir ortda qolishlar ham ularga xosdir. Bular harakatni boshqarish yomonligi, meyorli harakatlarni bajarishda ishonchsizligi, bajarish tezligi va chaqqonligining pasayishi bilan ifoda etiladi. Eng katta qiyinchiliklar sо‗z kо‗rsatmalari bо‗yicha harakatlarni bajarishda aniqlanadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar normal rivojlangan bolalardan topshiriqni bajarishda masofa vaqt, tafakkur kо‗rsatkichlarida ortda qoladilar, xarakatlar ketma-ketlik tartibini buzib, uni tashkil etuvchi qismlarni qoldirib ketadilar. Nonutqiy jarayonlarni tо‗g‗ri baxolash nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar atipik rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash va shu bilan birga ularning о‗rnini tо‗ldirishi imkoniyatlarini aniqlash uchun zarurdir. Bolalarda bilish faoliyatlarini rivojlanishi tevarak-atrof, kishilar mehnati va bola yashayotgan muhitdagi barcha predmetlar va narsalarni bilish, о‗rganish orqali ularning idroklari rivojlana boradi. Idrok –inson analizatori yoki analizatorlar sistemasiga bevosita ta‘sir etuvchi narsa va hodisalarning butunligicha yoki ularning turli xususiyatlari о‗zaro aloqasining shakllanish jarayonidir. Idrok turli sezgilar asosida shakllanadi. Psixologiyada idrok quyidagilarga ajratiladi: kо‗ruv, eshituv, taktil, tam bilish va hid bilish sezgilari kabilar. Idrokning barcha turlarida harakatlagish sezgirligi muhim о‗rin tutadi, biroq bularni inson kо‗pincha idrok etmaydi. Idrok etishda nutq katta rol о‗ynaydi. Narsa va hodisalarning sо‗zlar bilan ta‘riflanishi ular orasidagi mavjud о‗zaro aloqa ta‘minlanishini abstrakqiyasi va umumlashtirilishi idrok etayotganlarning mazmunini ochishga yordam beradi. Idrokning obyektiv faoliyati inson faoliyatining ilgarilanganligidir. Shu bilan birga faoliyat, amaliyot idrokning rivojlanishiga harakatlarning tо‗g‗ri va tо‗la aks etishiga yordam beradi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar о‗ziga xos hususiyatlargsha ega bо‗lib, ularda nutqning rivojlanmasligi natijasida eshituv va nutq zonalarining zararlanishi natijasida idrok rivojlanishi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda sust rivojlanadi. Ular atrof muhitdagi narsa va 26 hodisalarni kо‗ra biladilar, ularni farqini, ulardagi о‗zgarishlarni bilsalarda nutq orqali tushuntira bera olishda qiynaladilar. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda kо‗ruv idroqi о‗ziga xos xususiyatga ega. Kо‗rish analizatorlari atrof olam haqidagi turli xil axborotlarni olishga yordam beradi. Eksperimental psixologshik usullarning ishlab chiqqanligi tegishli ahamiyat kasb etadi. Kо‗rish orqali idrok etish juda murakkab ish bо‗lib bu jarayonda kо‗pgina qо‗zg‗atuvchilar kо‗zga о‗z tasirini kо‗rsatadi. Idrok etishda analiz qanchalik aniq bо‗lsa, sezish shunchalik tо‗la, kuchli, aniq bо‗lib, ular qо‗zg‗atuvchilarda defferensial aks ettiriladi. 2.2. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish jarayonining xolatini tekshirish metodikasi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarning bilish faoliyatini rivojlanish darajasini tekshirish uchun biz 5-6 yoshdagi bolalarni psixologik tekshirishda qо‗llaniladigan metodikalardan foydalangan holda tekshirdik. Eksperimental tekshirish jarayonida nutqi tо‗liq rivojlanmagan Bunda idrok bolalarning idrok va xotira xususiyatlarini о‗rgandik. xususiyatlarini о‗rganish maqsadida quyidagi metodikalardan foydalandik: 1-topshiriq: «Kesma rasmlarni birlashtirish» metodikasi. Bu metodika orqali idrokning rivojlanish darajasi, kо‗ruv – fazoviy analiz va sintezi, kurgazmali-harakatli tafakkurning shakllanganligi tekshirildi. Jixoz: tо‗liq va kesma rasmlar tо‗plami. Rasmlar uchtaga, tо‗rttaga kesilgan. О‗tkazish usuli: Tekshiruv о‗tkazuvchi bolaga kesma rasm qismlarini kо‗rsatib, unda qanday predmet tasvirlanganligini aytmaydi. Sо‗ng kо‗rsatma beriladi: rasmni tо‗liq qilib yig‗ib ber. Agar bola topshiriqni tushunmasa, tо‗liq rasm shakli kо‗rsatiladi va kо‗rsatma qayta takrorlanadi yoki kesma rasm yig‗ilib yana qismlarga ajratiladi. 27 Agar bu yordam samarasiz bо‗lsa, bolaga rasm qismlaridan tо‗liq rasmni yig‗ish ketma-ketligi taxminiy yо‗naltirish orqali о‗rgatiladi. Shundan sо‗ng boladan ushbu rasmni yana bir bor yig‗ib berish sо‗raladi va boshqa variant taklif etiladi. 2. «Yetishmaydigan qismlarni aniqlash» metodikasi. Ushbu metodika idrok hamda ixtiyoriy diqqatni tekshirishga mо‗ljallangan. Jixoz: Buyumlarning ba‘zi bir qismlari chizilmagan rasmlar. О‗tkazish usuli: tekshiruvchi bolaga rasmni kо‗rsatadi, sо‗ng «Mana bu rasmni kо‗ryapsanmi? Diqqat bilan qarab, rasmdagi buyumning yetishmaydigan qismini topishga harakat qilib kо‗rchi». Agar bola yetishmaydigan qismni topishga qiynalsa yо‗naltiruvchi savollar berilishi mumkin. Masalan, «Bu faysi hayvon?», «Uning nechta oyog‗i bor?» va xokazo. Bola topshiriqni bajarsa, о‗nga aniqlashtiruvchi savol beriladi,ya ‗ni, yetishmaydigan qismning nomi sо‗raladi. Undan sо‗ng keyingi rasmlar kо‗rsatiladi. 3. Xotira xususiyatlarini о„rganishga doir metodikalar: 1.«Eslab qolish va nuqtalarni qо‗yish» Jixoz: Sakkizta kichik katakchalarga bо‗lingan va nuqtalar qо‗yilgan kartochkalar. Nuqtali kartochkalar shunday yig‗ilgan bо‗lishi kerakki, ustunning eng yuqorisida ikkita nuqtali kartochka,pastida esa tо‗qqizta nuqtali kartochka bо‗lishi kerak. Qolgan kartochkalar esa yuqoridan pastga tomon nuqtalar soni ortib boruvchi ket-ketlikda yig‗iladi. О‗tkazish usuli: Bola quyidagicha topshiriq beriladi: «hozir sen bilan bita о‗yin о‗ynaymiz. Men senga nuqtalar chizilgan kartochkalarni navbatma-navbat kо‗rsataman, keyin sen о‗zing bо‗sh kataklarga nuqtalarni - kartochkalardagi nuqtalarni qayerda qurgan bо‗lsang, qsha yerga qо‗yib chikasan». Sо‗ng bolaga ustunning boshidan boshlab barcha kartochkalar kо‗rsatiladi. Kartochkalarni kо‗rsatishning orasidagi vaqt 2-3 soniya bо‗ladi. Kо‗rsatilgan har bir kartochkadan keyin kurilgan nuqtalarni bо‗sh kataklarga 15 soniya ichida qо‗yish sо‗raladi. 28 Bolaning diqqat - hajmi hoxlagan kartochkalarning birida tо‗g‗ri qо‗yilgan nuqtalarining soni bilan belgilanadi. Bunda nuqtalari eng kо‗p mikdorda xatosiz qо‗yilgan kartochka olinadi. Natijalar ballarda baxolanadi. 4. Uzoq muddatli xotirani tekshirish. Ushbu metodika uzoq muddatli xotirani tekshirishga mо‗ljallangan. Bolaga quyidagicha topshiriq beriladi: Hozir men bir qator sо‗zlarni о‗qiyman, sen esa shu sо‗zlarni yaxshilab eslab qolishga harakat qil. Tayyorlandik. Diqqat bilan eshit: ―stol‖, ―sovun‖, ―odam‖, ―kitob‖, ―bulut‖, ―palto‖, ―bolta‖, ―stul‖, ―daftar‖, ―sut‖. Yuqoridagi sо‗zlar qatori bir necha bor о‗qib beriladi. Tekshiruv takroran о‗n daqiqadan keyin yoki uch kundan sо‗ng о‗tkaziladi. Olingan natijalar taxlili: uzoq muddatli xotiraning koeffitsenti ushbu formula orqali hisoblanadi. S=V/A*100%, bu yerda; A-о‗qilgan sо‗zlarning umumiy mikdori, V – xotirada qolgan sо‗zlarning mikdori, S – uzoq muddatli xotiraning koeffitsenti. 5. Mantiqiy va mexanik xotiraning rivojlanganlik darajasini о„rganish. О‗tkazish usuli: Bolaga ikki qator sо‗zlar takdim etiladi. Birinchi qatordagi sо‗zlarning orasida mazmuniy aloqa bо‗ladi, ikkinchi qatordagi sо‗zlarning orasida esa hech qanday aloqa bо‗lmaydi. Eksperiment о‗tkazuvchi bolaga о‗rganilayotgan qatordan о‗n juft sо‗zlarni о‗qib beradi (juftliklarni о‗qish orasidagi vaqt besh soniya). О‗n soniyadan sо‗ng chap qatordagi sо‗zlar о‗qiladi. Tekshiruvchi esa bola tomonidan eslab qolingan sо‗zlarni о‗ng qatorning yarmiga yozadi. Olingan natijalarning taxlili: Mantiqiy xotiraning koeffitsenti quyidagi formula bо‗yicha hisoblanadi. S=A/V bu yerda, A - birinchi qatordagi sо‗zlarning mikdori, V – bola eslab qolgan sо‗zlarning mikdori, S – mantiqiy xotiraning koeffitsenti. 29 Mexanik xotiraning koeffitsenti– S xuddi yuqoridagi formula asosida hisoblanadi. Biz nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini qay darajada rivojlanganligini quyidagi mezonlar asosida belgilab bordik. Topshiriqni bajarilishini baxolash mezonlari. 5 ball – topshiriqni tо‗liq bajardi. 4 ball – topshiriqni yordam asosida bajardi. 3 ball – topshiriqni bajara olmadi. 2.3. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalarning bilish jarayonining holatini о„rganish natijalari. Biz tadqiqot ishimizni Toshkent shahri Chilonzor tumanidagi 368- maxsus maktabgacha tarbiya muassasida о‗tkazdik. Biz nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarning idrok va xotirasini rivojlanganlik holatini о‗rgandik. Buning uchun «Kesma rasmlarni birlashtirish», «Yetishmaydigan qismlarni topish», «Nuqtalarni tо‗g‗ri qо‗yish», «Juftliklarni eslab qolish», «Uzoq muddatli xotira» kabi metodikalardan foydalandik. Tadqiqotimizda jami 10 ta nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar ishtirok etishdi. Ulardan 6 tasi о‗g‗il, 4 tasi qiz bola. Biz bilish faoliyatini psixologiyada qо‗llaniladigan metodikalar orqali tekshirdik. Tekshirish III bosqichda olib borildi. 1-Bosqichda bolalar tarbiyalanayotgan guruh logopedlari tarbiyachi, ota onalar bilan suxbat olib bordik. Biz bolalarni rivojlanishini va xujjatlarini о‗rgandik. 2-Bosqichda Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini turli xildagi metodikalar asosida tekshirdik. 3-Bosqichda tekshirish natijalarini jadvallarda ifodalab kerakli tavsiyalarni berdik. 30 Tekshirish jarayonida shu narsa ma‘lum buldiki, nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarning deyarli barchasida psixik jarayonlarning, xususan, idrok, diqqat xotira va tasavvurlarining rivojlanishida kamchiliklar mavjud ekan. «Kesma rasmlarni birlashtirish» bо‗yicha topshiriqni jami 10 ta (100%) boladan 30% (3 ta) tо‗liq ravishda, 60% (6 ta) yordam asosida bajardi, 10 % (1 ta) bola esa kesma rasmlarni tо‗g‗ri birlashtira olmadi. «Yetishmaydigan qismlarni aniqlash» da esa 10 ta (100%) boladan 50% (5 ta) topshiriqni bajara oldi, 30 %(3 ta) bola esa yо‗naltiruvchi savollardan sо‗ng yetishmaydigan qismlarni aniqladi. Bolalarning 20 % (2ta) kо‗mak bilan ham topshiriqni bajara olmadilar. «Nuqtalarni tо‗g‗ri qо‗yish» bо‗yicha topshirig‗imizni jami 10 ta (100%) boladan 30 % (3 ta) bolalar amalga oshirdilar, 40% (4 ta) bolalar esa yordam bilan bajardilar, 30 % (3 ta) bolalar esa topshiriqni qoniqarsiz darajada bajardilar. «Juftliklarni eslab qolish» bо‗yicha berilgan topshiriqni 60% (6 ta) bolalar mustaqil ravishda takrorlay oldilar, 40% (4 ta) bolalar esa kо‗mak bilan bajardilarar. «Uzoq muddatli xotirani tekshirish» metodikasi bо‗yicha berilgan vazifalarni jami bolalarning (100%) 50% (5 ta) bolalar deyarli tо‗liq takrorlay oldilar, qolgan 30 % (3 ta) blalarning natijalari juda past bо‗ldi. Ular berilgan jami 12 ta sо‗zdan bor yо‗g‗i ikkita yoki uchtasini eslay oldilar, 20 % (2 ta) bolalar esa topshiriqni bajara olmadilar. 31 Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini psixologik metodikalar asosida tekshirish natijalari. 1-jadval. № 1 3 tо„liq Yordam vazifani soni(%) bajardi asosida bajara 5 ball(%) bajardi– olmadi – 3 4ball(%) ball (%) Topshiriqlar Kesma rasmlarni 10 birlashtirish 2 Bola Yetishmaydigan ta 30% 60% 10 % 50% 30 % 20 % ta 30 % 40 % 30 % 40% - 30% 20 % (100%) qismlarni 10ta aniqlash (100%) Nuqtalarni tо‗g‗ri qо‗yish 10 (100%) 4 Juftliklarni eslab qolish 10 ta 60% (100%) 5 Uzoq muddatli xotirani 10 tekshirish ta 50% (100%) II Bob bо„yicha xulosa Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalao ruhiyatini rivojlanishi nuqsoning qay darajada bо‗lishiga bog‗liq . Olimlar nutqning tо‗liq rivojlanmasligining klinik kо‗rinishida bolalarda kuzatiladigan serebrastenik sindromlarni ya‘ni , nerv psixik toliqish , xissiy turug‗unsizlik, faol diqqat xotira funksiyalarning buzilishi kо‗rinishlarda namoyon bо‗ladi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda giperqо‗zg‗aluvchanlik, umumiyhissiy va harakat notinchligi belgilari kо‗rinishlari bilan va boshqa hollarda tormozlanganlik , lanjlik, passivlilik ustunligi kuzatiladi. Bolalarda harakat buzilishi sindromlarda mushaklar tonusining о‗zgarishi muvozanat va harakatlar koordinatsiyasi bо‗ziladi. 32 Bolalarda nutqning rivojlanmasligi tafakkur rivojlanmasligiga olib keladi, shuning bilan birga, nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarning markaziy nerv sistemasidagi kichik zararlanishlar ham bilish faoliyatiga ham salbiy ta‘sir kо‗rsatadi. Ularning idroki ya‘ni, 5- 6 yoshdagi bolalar bilish faoliyatlaridagi sezgi, xotira, diqqat, tafakkur va nutqning rivojlanmasligi yoki orqada qolishi nerv sistemasining rivojlanishiga va uning xususiyatlariga bog‗liqdir. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish jarayonlarini tekshirish metodikasi va tekshirish natijalari bolalarni ta‘lim- tarbiya olishga va korreksion ishlarni har bir bolaning yoshiga mos ravishda savod о‗rgatish orqali ularning atrof - olamga bо‗lgan munosabatlarda va nutqni rivojlantirishni bog‗liq bо‗lgan barcha koreksion ishlarda ularning bilish faoliyatlari rivojlantiriladi. 33 III BOB. Maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlantirish usullarini takomillashtirish (tavsiyalar berish). 3.1. Nutqi tо„liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini о„yinlarda rivojlantirish. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda predmetlarning mazmun va moxiyatidan ajralmas bо‗lgan biror bir belgisiga asoslanadilar. Biroq bolalar predmet shaklini ajratib mavxumlashtirishni tez bajara olmaydilar. Ular geometrik shakllarni idrok qila turib, odatda biror bir predmet bilan о‗xshatadilar (kvadratni kо‗pincha ―Deraza‖. ―Kubikni‖, aylanani , g‗ildirakni ―Koptok‖ deb kabi nomlaydilar. Bolalar duch kelgan shaklni farqlashga extiyoj sezadilar. Ular kо‗pincha predmetni nimaga о‗xshashi va ularda mavjud tushunchalar orsidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga urinishadi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarni kо‗ruv fazoviy analiz sintez va kо‗rgazmali – harakatli tafakkurning sust rivojlanganligini biz kesma rasmlarni qismlarini yig‗ishda qiyinchilik kuzatildi. Metodika bir necha marta takrorlanganda ham rasmlarni joy – joyiga qо‗yishda xatolarga yо‗l qо‗ydilar. Bundan kо‗rinib turibdiki bolalarning diqqatining tarqoqligi va idrokning Bilishga doir ruhiy jarayonlar sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, shuningdek nutqni rivojelantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir. Tevarak atrofni bilish sezgi va idrokdan boshlanadi. Ularning rivojlanganlik darajasi qanchalik yuqori bо‗lsa, borliqni bilib olish imkoniyati shunchalik kо‗p bо‗ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda ongli ravishda eslab qolish qobiliyati tarkib topadi, xotira xajmi kengayadi; vazifa ixtiyoriy diqqatni mashq qildirish uni foydali bilimlar bilan boyitishdan iborat. Bolalarda bilish faoliyatini rivojlanishida xayol ijodiy faoliyat uchun zarurdir, shuning uchun uni bog‗cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki 34 bosqichlarida bolalarda tasavvur xayoli bо‗ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy hayol tarkib topadi. Bolalar bilish faoliyati tevarak atrof tabiati kishilar mehnatini kо‗ra bilishlari va maktabgacha tarbiya muassasasida tarbiyachining va logopedning olib borgan mashg‗ulotlarida ularni har tomonlama bilish faoliyatlari rivojlantiriladi ulardagi kamchiliklar korreksiyalanadi. Bolalarning bilish faoliyatlaridan idrok, xotira, diqqatni turli xildagi didaktik о‗yinlar asosida rivojlantiriladi. “О„xshashini olib kel” о„yini О‗yining maqsadi: Narslarning nomini eslab qolishga о‗rgatish orqali bolalarning lug‗atini boyitish. О‗yin uchun jihozlar: Turli о‗yinchoq va buyumlar, shu buyumlarning rasmi aks ettirilgan kartochkalar. Katochkalar bunday vaqtda juft bо‗lishi ham mumkin. Buyumlar о‗rniga kartochkalardan foydalanish ham tavsiya etiladi. О‗yinni о‗tkazish: Bu о‗yinni uch xil variantda о‗ynash mumkin. I. Variant. Juft kartochkalarning bir nusxasini xonaning har yeriga tarqatib qо‗yiladi. Bolaga kartochkaning ikkinchi nusxasi beriladi. Bola qо‗liga olgan kartochkada nimaning rasmi aks ettirilgan bо‗lsa, oldin uning nomini shaklini aytadi. Sо‗ng bolaga kartochkalardan xuddi shuning о‗ziga о‗xshashini topib kelish vazifasi beriladi. Bola qо‗lidagi kartochkaning о‗xshashini topib kelganidan keyin uni bolalarga qо‗rsatadi va nomini yana bir bor takrorlaydi. II. Variant. Bolaga kartochka kо‗rsatiladi va orqasini о‗girib qо‗yiladi. Bola kо‗rib esida qolgan bо‗yicha kartochkaning о‗xshashini topib olib keladi va u haqda sо‗zlab beradi. III. Variant. Kartochkalar о‗rnida buyumlardan foydalaniladi. Buyumlarga qarab ularning rasmlari yoki rasmlarga qarab topish vazifasi beriladi. Har ikki variantda ham birinchisidan singari buyumning nomini qayta ayttirish usuli qо‗llaniladi. 35 “О„xshaydimi- о„xshamaydimi” о„yini O‗yining maqsadi: Bolalarning narsalarning tuzilishi, tashqi ko‗rinishi haqida tushunchalarni mustahkamlash, so‗z boyligini orttirish va idrok qilishga o‗rgatish va so‗zlab berish qobilyatini o‗stirish. O‗yin uchun jixozlar: Ikkita uy jihozlari, ikkita o‗yinchoq, ikki xil gulning rasmi va boshqalar. 1.“Kim chaqqon”. Bolalarga istalgan biror matndagi ko‗p uchraydigan xarflarni, masalan, ―o‖ yoki ―e‖ harflarni tez va aniq belgilab chiqish tavsiya etiladi. Testning muvaffaqiyatli bajarilishi, bajarilish vaqti, xatolar soni va belgilanmay qoldirilgan xatolar soni bilan baxolanadi. Bu ko‗rsatkichlar qanchalik kam bo‗lsa, test shunchalik yaxshi bajarilgan bo‗ladi. Bunda bolani rag‗batlantirish va uni qiziqtirishlarni oshirishga erishish kerak. Diqqatni ko‗chuvchanligi va taqsimlanishi mashq qildirish uchun vazifani o‗zgartirish kerak. Bunda, bitta harfni vertikal chiziq bilan boshqasini gorizantal chiziq bilan uchirish yoki o‗qituvchining ishorasi bilan shu harflarni o‗chirishda o‗rnini almashtirish mumkin. Masalan, bir hafrni o‗chirish, ikkinchi harfni tagiga chizish, uchinchi harfni doira ichiga olish va x.k. Bunday mashqlarning maqsadi – odatiy harakatlarni avtomatisizm darajasiga yetkazish, aniq bo‗ysuntirilgan, aniq maqsadni aniqlash. Mashqlar davomiyligi bolaning yoshiga qarab belgilanadi. (kichik maktab yosh – 15 min; o‗smirlar uchun 30 minutgacha). 2. “Diqqatni jamlash.” Atrofdagi narsa buyumlarda tana orgonlarida yoki fikrlarda o‗tkzilishi mumkin. Diqqatni jamlash mashqlarning har bir minutdan yarim soatgacha vaqt ajratiladi. Vaqt belgilanib, kerakli holat tanlanadi va muskullari bo‗shashtiriladi. So‗ng diqqatni jamlash ob‘ekti tanlanadi. Agar mashq davomida diqqat boshqa narsalarga chalg‗iy boshlasa, asabiylashmasdan, tushkunlikka tushmasdan, diqqatni yana kerakli ob‘ektga qaratiladi. Mashq uchu belgilangan vaqt davomida kishi diqqatining chalg‗ishi uch martadan oshmasligi muhim xisoblanadi. 36 3. “Pashsha”. Mashqni o‗tkazish uchun 3x3 shaklidagi to‗qqizta katakli o‗yin maydoni chizilgan. Taxta va plastilin bo‗lagi zarur bo‗ladi. Plastilin o‗rgatilgan pashsha vazifasini bajaradi. Taxta vertikal holatda turg‗izilib, qatnashuvchilarga o‗yinning borishi tushuntiriladi; pashshani bir katakdan boshqasiga o‗tishi uchun ―o‗ngga, chapga, yuqoriga, pastga‖ kabi buyruqlar beriladi. O‗yin boshida ―pashsha‖ markaziy katakda joylashdi. Buyruqlarni qatnashchilar navbatma-navbat beradilar. O‗yinchilar pashshani diqqat bilan kuzatib, ―pashsha‖ ning o‗yin maydonidan chiqib ketishiga yo‗l qo‗ymasliklari kerak. O‗yin davomida kimdir buyrug‗i bilan xato qilsa yoki ―pashsha‖ maydondan chiqib ketsa, ―to‗xta‖ buyrug‗i berilib, ―pashsha‖ni yana markaziy katakka qaytarilib, o‗yin boshidan boshlanadi. ―Pashsha‖ o‗yinni qatnashchlaridan diqqat bilan berilib o‗ynashini talab qiladi. Mashq yaxshi o‗zlashtirilganidan so‗ng uni yanada murakkablashtirish mumkin. Buning uchun maydondagi kataklar sonini 4x4 qilib oshirish mumkin. Yoki ―pashsha‖lar sonini oishirish mumkin. Bunda har bir pashshaga buyruqlar alohida qilib beriladi. 4. “Kuzatuvchanlik”. Bolalarga yuz martalab ko‗rgan maktab hovlisini uyidan maktabgacha bo‗lgan yo‗lni eslab to‗liq tasvirlab berish vazifasi beriladi. Bu vazifani kichik maktab yoshidagi bolalar og‗zaki bajaradilar. Sinfdoshlari ularning kamchiliklarini to‗ldiradilar. O‗smirlar bu vazifani yozma bajaradilar, keyin o‗zaro va shuningdek, tabiiy sharoit bilan solishtiradilar. Bu o‗yinda bolaning ko‗ruv xotirasi va diqqatining bog‗liqligi aniqlanadi. 5. “Tuzatish”. Logoped qog‗ozga ba‘zi harflarni tushirib qoldirgan va harflarni o‗rnini almashtirilgan bir nechta gap yozadi. O‗quvchi bu matnni bir marta o‗qish davomida xatolarni rangli qalam bilan to‗g‗irlash kerak. So‗ng u varaqni ikkinchi o‗quvchi olib, qoldirib ketgan xatolarni boshqa rangdagi qalam bilan to‗g‗irlaydi. Bu musobaqani juft bo‗lib o‗tkazish ham mumkin. 6.“Barmoqlar”. Qatnashuvchilar o‗rindig‗larida doira hosil qilib o‗tiradilar. Qo‗llarini tizzalariga qo‗yib bir-biriga chalishtirib bosh barmoqlarini erkin 37 qoldiradilar. ―Boshlang‖ ishorasi bilan bosh barmoqlarini bir-b iri atrofida sekin-asta ma‘lum tezlikda va bir yo‗nalishda aylantira boshlaydilar. Bosh barmoqlari bir-biriga tegib ketmasligi muxim. Shu harakatda diqqatni jamlanadi. ―To‗xta‖ ishorasi bilan to‗xtatiladi. Mashqning davomiyligi 5-15 minut, ba‘zan qatnashuvchilar o‗zlarini g‗alati xis qiladilar: barmoqlari ko‗payib yoki kamayib qolgandek, harakat yo‗nalishi o‗zgargandek. Kimdir o‗zini kuchli bezovta xis qiladi. Bu qiyinchiliklar diqqat ob‘ektining odatdagidek bo‗lmaganligidan kelib chiqadi. 7. “Selektor” mashqni bajarish uchun qatnashchilardan bir kishi ―qabul qiluvchi‖ etib tayinlanadi. Qolganlar ya‘ni ―uzatuvchilar‖ning har biri turli sonlardan boshlab, turli yoo‗nalishlarda ovoz chiqarib sanaydilar. ―Qabul qiluvchi‖ esa qo‗lida tayyoqqa tutib, jimgina eshitadi. U har bir ―uzatuvchiga‖ navbatma-navbat to‗g‗rilanib eshitilishi kerak. Agar u qaysidir ―uzatuvchi‖ni eshitish qiyin bo‗lsa qo‗lidagi tayyoq bilan balandroq ―ishora‖sini beradi. Agar eshitish oson bo‗lsa, tovushni pasaytirish mumkin. ―Qabul qiluvchi‖ ma‘lum muddat ishlagandan so‗ng tayyoqchasini boshqa qatnashchiga beradi va o‗zi ―o‗zgartiruvchi‖ga aylanadi. O‗yin davomida tayyoqcha hamma qatnashchilarni aylanib chiqadi. 8. “Eng hushyor”. О‗quvchilar yarim doira shaklida turishlari kerak. Bir o‗yinchi oldingi chiqib bir necha daqiqada o‗yinchilar joylashish tartibini eslab qolishi kerak. So‗ng o‗rtoqlariga teskari o‗tirib turib, qatnashchilarning joylashishi tartibini aytib chiqadi. O‗yin davomida har bir qatnashchi shu mashqni bajaradi. Kim xato qilmay aytsa, o‗sha holib bo‗ladi. Hohlagan bolasini diqqat bilan ko‗rib olishni taklif qiladi. So‗ngra ko‗zini yumib, shunday tasvirlansiniki, qogan bolalar kim to‗g‗risida gapirilayotganini fahmlasinlar. 9.“Adashib qolgan hikoyatchi”. О‗quvchilar doira shaklida turib oladilar, olib boruvchi baxs mavzusini aytadi. Biron bir ishtirokchi mavzuni ochib bera boshlaydi, keyin esa tasodifiy assotsiatsiyalarga tayanib mavzudan chetga chiqa 38 boshlaydi. U bir mavzudan ikkinchi mavzuga, undan yana boshqasiga o‗tib ketadi. U o‗zining hikoyasini iloji boricha chalkashtirib yuborishga harakat qiladi. Buni qatnashchilar kuzatib turishlari kerak. Chunki so‗z bshqa ishtirokchiga o‗tkazib yuborilishi mumkin. Kimga so‗z tegsa u bu bilan chalkash hikoyani oxiridan boshiga qarab echishi kerak. U olib boruvchi boshlangan mavzuga olib borishi kerak. Keyin o‗zi hikoyani chalkashtirib aytib beradi va h.k. 10. Minora quramiz Agar Sizda turli o‗lchamdagi kublar bo‗lsa, bolangiz bilan quyidagi o‗yinni o‗tkazing. Shunday qilingki, bola o‗zi qurayotgan minorasi mustahkam, pishiq bo‗lishi uchun pastki g‗ishti yirik bo‗lishi shartligini tushunsin. Minora balandlashgan sari g‗ishtchalari ham maydalashib borishi lozimligini anglagan bola o‗z minorasini aynan shunday quradi. Bolaga minora qurish jarayonida har safar g‗ishtchalarning eng yirigini olishni o‗rgating. Ularni taqqoslash uchun bir — biriga qo‗yib ko‗rish kerak. Minorani haqiqiy g‗ishtcha — kublardan qurib bo‗lgach, karton g‗ishtlardan ham shu tartibda yasashga o‗tish mumkin. Agar bolaga qo‗g‗irchoq berib, u minoragacha yoki zinapoyaga qanday qilib ko‗tarila olishini ko‗rsatsangiz, bolaning qiziqishini yanada orttirgan bo‗lasiz. Undan tashqari bola 39 Xulosa Biz tomondan olib borilgan ―Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlanish xususiyatlarini‖ о‗rganish mavzusidagi tadqiqot ishimiz yuzasidan metodik adabiyotlarni va tadqiqot ishlarini yetarli emasligi mavzuimizni dolzarbligini bildiradi. Tekshirishlar shuni kо‗rsatadiki: - Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish jarayonlarini qay darajada rivojlanganlik qobiliyatlarini berilgan metodikalar orqali tekshirganimizda; - Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar kesma rasmlarni joylashtirishda logoped yordami asosida 6 ta bola qiyinchiliklar bilan bajardilar. Bundan kо‗rinib turibdiki bolaning idrok qilish qobiliyatini sust rivojlanganligini guvohi bо‗ldik. -Juftliklarni eslab qolish metodikasida 4 ta bola logoped yordamida topshiriqni bajardilar. Bu bolalarda ixtiyorsiz diqqatni tarqoqligi va jamlanmaganligi ma‘lum bо‗ldi. Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarda uzoq muddatli xotirani maqsadida logoped yordamida 3 ta bola qiyinchiliklar bilan 10 ta sо‗zdan 4 ta sо‗zni aytib bera oldi. Tekshirish natijalariga asoslangan holda nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalarning bilish faoliyatini sust rivojlanganligini ularga faqat kо‗rgazmali materiallar orqaligina kо‗rsatib suralganda bajara olishlari ma‘lum bо‗ldi. Chunki ulardagi nutq komponentlarining rivojlanmasligi bilish faoliyatiga ham salbiy ta‘sir kshrsatishini guvohi bо‗ldik. - Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutqini rivojlantirish orqaligina ularning bilish faoliyatlarini ham rivojlantirish mumkin ekan. 40 Foydalanilgan adabiyotlar rо„yhati 1. Karimov I.A. ―О‗zbekiston Mustaqillika erishish ostonasida‖ T ―О‗zbekiston‖ – 2011. 2. ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ T, 1997. 3. ―Ta‘lim tо‗g‗risidagi qonun‖ T., 1997. 4. Karimov I. A. ―О‗zbekiston XXI – asrga intilmoqda‖ T, ―О‗zbekiston‖ 2000. 5. Karimov I. A. ―Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‖, T. ―Ma‘naviyat‖, 2008. 6. О‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent 2012y. 7. Karimov I.A. ―Barkamol avlod orzusi‖ Sharq nashiriyoti matbaa konserni Toshkent – 1999. 8. Karimov I.A. ―Bizdan ozod va obod vatan qolsin‖ Toshkent – 1996. 9. Karimov I.A. ―Buyuk maqsad yо‗lidan og‗ishmaylik‖ Toshkent – 1991. 10. Karimov I.A. ―О‗zbekiston XXI asr bо‗sag‗asida havfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyoti kafolatlari‖ Toshkent – 1997. 11. Ayupova M. Y. ―Logopediya‖ Toshkent – 2007. 12. Asmalov A.G. ―Psixologiya lichnosti‖ M. 1990. 13. Annaneva A.B. Vospitatelyu o psixologii i psixogigiyene obsheniya, (Kniga dlya uchitelya i roditeley) M.,1987. 14. Belyakova L.L., Garkusha YE. L., Sravnitelnoye psixolog – pedogogicheskoye issledovaniye doshklnikov s obshim nedorazvitem rechi i normalno razvitoy rechY. M. 1991. 15. Vigotskiy L. S., Pedogogicheskaya psixologiY. M,1990. 16. Volkova L. S., Shaxovskaya S.N. Logopediya, M. 1998. 41 17. Volkova L.S. LogopediY. M. 1989. 18. Venger L.A., Pilyugina E.G., Venger N.B. Vospitaniye sensornoy kulturi rebenka. Moskva, «Prosvesheniye» 1988. 19. Vigotskiy L.S. «Mishleniya i rechi» Moskva – 1992. 20. Vlosovets T. V.. ―Osnovi logopedii s praktikumom po zvukoproizeosheniyu‖ Moskva, ―Akademiya‖,1992. 21. Garkusha Y.F., ―Sistema korreksionnix zanyatiy vospitatelya v detskom sadu dlya detey s narusheniyami rechi‖ Moskva – 1992. 22. Yefimenkova L. N. Formirovaniye rechi u doshkolnikov. M. 1985. 23. Zaporojets A.V. «Psixologo – pedogogicheskiye problemi doshkolnogo vospitaniya» Moskva – 1988. 24. Kashe G. A. «Podgotovka k shkole detey s nedostatkami rechi». Moskva 1989. 25. Kashe G.A., Filicheva T.B. «Programma obucheniya detey s nedorazvitiyem fonematicheskogo stroya rechi». Moskva 1984. 26. Korreksion rivojlantiruvchi ta‘lim – tarbiyaning mazmuni usullari va shakllari. (ilmiy metodik tо‗plam) Toshkent – 2008. 27. Lopuxina I.S. ―Stixi i uprojneniya dlya razvitiye rebenka‖ Moskva – 1992. 28. Lisina M. I. Obsheniye s vzroslimi u detey pervix semi let jizni . problemi obshey, vozrastnoy i pedogogicheskoy psixologii M., 1987. 29. Luriya A.R. ―Osnovi neyropsixologiya» Moskva – 1997. 30. Libivskaya V. L. ―Spetsialnaya psixologiya‖ M., 2004. 31. Mо‗minova L. R. ―Tutilib gapiruvchi о‗smirlar uchun qо‗llanma‖ Toshkent – 1987. 32. Mо‗minova L. R. ―Bolalarni logopedik tekshirish va о‗qitish‖ Toshkent – 1992. 42 33. Mо‗minova L .R. ―Logopediya‖ Toshkent – 1994 y. 34. Mо‗minova L. R. ―Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar nutqini rivojlantirishning korreksion pedogogik asoslari‖ Avtoreferat. 35. Mо‗minova L. R. ―Bolalarni logopedik tekshirish va о‗qitish‖ Toshkent – 1992. 36. Maxsus ta‘limning uzlusiz tizimi va mazmunini modernizatsiyalashtirish – defektologiyaning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy – amaliy anjumanining maqsadlar tо‗plami. Toshkent 2011. 37. Mironova S. A. ―Razvitiye rechi doshkolnikov na logopedicheskix zanyatiyax‖. Moskva 1991. 38. Mejikovskaya M.B., Skripchenko M.P. «Logopedicheskiye zanyatiya v spetsializirovannix detskix sadax» Tashkent. «Ukituvchi» 1989. 39. Pavlova O.S. ―Narusheniye kommunikativnogo akta u detey s obshim nedorazvitiyem rechi‖. M., 1998. 40. Pо‗latova X. M. ―Logopedik ritmika‖ (Ma‘ruza matn) Toshkent 2012. 41. Povaleyeva I. A. ―Korreksiya zaikaniye v igrovix treningax‖ Peterburg 1994 42. Rozengart G. L. ―Rech i razvitiye vospriyatiye v rannem vozraste‖. M., 1998. 43. Rikova N. A. ―Logopedicheskaya ritmika‖ Moskva – 2000 . 44. Soloviva L.G. ―Osobennosti kommunikativnoy deyatelnosti detey s obshim nedorazvitiyem rechi‖ DefektologiY. 1996 №1. 45. Seliverstov V. I. «Zaikaniye u detey» Vladivostok 2000. 46. Tumakova G. A., Oznokomleniye doshkolnikov so zvuchashim slovom. Moskva – 1991. 43 47. Tkachenko T. A. ―Yesli rebenok ploxo govorit‖ S P b, 1997. 48. Usanova O.N. «Pedogogicheskoye izucheniye detey narusheniyami v mediko – pedogogicheskix kommisiyax» M., 1987. 49. Fomicheva M. F. ―Vospitaniye u detey pravilnogo proiznosheniya‖ M.,1989. 50. Filicheva T. B., Vaskova L.S., Chirkina G.V., Muminova L.R., Ayupova M.Y. «Logopediya» 51. Filicheva T. B., Tumanova T.V. ―Uchis govorit provilno‖ Moskva 1993. 52. Filicheva T.B., Chirkina G. V. ―podgotovka k shkole detey s obshim nedorozvitiyem rechi v usloviyax spetsiaolnogo detskogo sada‖. Moskva 1991. 53. Filicheva T. B. Tumanova T.V. ―Deti s obshim nedorazvitiyem rechi‖. Moskva 1999. 54. Filicheva T. B. ―Deti s fonetiko – fonematicheskim nedorozvitiyem rechi‖ (Vospitaniye i obucheniya) Moskva 1999. 55. Filicheva T. B., Cheveleva N.A., Chirkina T. V. ―Osnovi logopedii‖. Moskva 1989. 56. Filicheva T. B., Cheveleva N.A. ―Logopedicheskaya rabota v spetsialnom detskom sadu‖. Moskva 1987. 57. Formirovaniye gormanichno razvitogo pokoleniya v sovremennix usloviyax. Sbornik nauchno – metodicheskix statey. Chast 17. Tashkent 2010. 58. Xrestomatiya po logopedii. 1 tom. Moskva 1997. 59. Xrestomatiya po logopedii. 2 tom Moskva 1997. 60. Shvayko G. S. Igri i igroviye uprojneniya dlya razvitiya rechi. Moskva 1989. 61. Eydemiller E. G., Yustitskix V.V. ―Semeynaya psixoterapiya‖ 44 Sank-Peterburg 1990 62. Yusupova P., «Maktabgacha tarbiya pedogogikasi» Toshkent, О‗qituvchi – 1993. 63. Yusupov B. ―Umumiy psixologiya‖ 3 – nashr, T. ―О‗qituvchi‖ 1992 45 Tayanch sо„zlar 1. Adaptatsiya – Adaptation 2. Artikulyatsiya – Articulftion 3. Assimetrik xolat – Asymmetrical positional 4. Differensatsiya – Differtntiation 5. Innervatsiya – Innervations 6. Kompleks – Complex 7. Korreksiya –Correction 8. Mayda motorika – Fine motor skiles 9. Massaj –Massage 10.Metodik tavsiyalar – Guidelines 11.Nafas mashklari – Breather 12.Nutkiy negitivizm – Voice of negativism 13.Nukson – Anomaly 14.Nutkiy nafas – Speech brething 15.Tibbiy psixologik pedogogik yordam 16.Ijtimoiy moslashuv – Social adaptation 17.Ijtimoiy reabilitatsiya – Social rehaabilition – Sotsialnaya rebilitatsiY. 18.uyin – Game 19.Ijtimoiy muammoli vaziyat – Socia prodlem situation 20.Mulokot – Communication 21.Tavsif – Characteriration 22.Inklyuziya –Inclusion 23.inklyuziv ta‘lim – Inclusive Education 24.Integratsiya – Integration 25.predmetli faoliyat – object oriented fctivity 26.Korreksion tarbiyaviy ish – Corrective trainind work 27.Shaxs – Personality. 46 28.Munosabat – Ratio 29.Pedagogik jarayon – Redadodical process 30.Metod – Method 31.Pedagogik faoliyat – Teaching activities 32.Metodika – Methodology 33.Interfaol metod – The interactive method 34.Psixika – Mind – Psixika. 35.Ijtimoiylashuv – Socialization 36.Bilish faoliyati 37.Nutk –Speech 38.Ekspressiv nutk – Txpressive speech 39.Xususiyat – Properties. 40.Defektologiya – Defectology 47